RELATOS DESIGUAIS. POR MUNDOS DE ABRAIO

Bonus Track

Rosalía Fernández Rial

Editorial Galaxia, Vigo, 2018, 162 páginas.

    

   Bonus Track é o título da estrea na narrativa de Rosalía Fernández Rial cunha obra en solitario. Unha escritora que, ata o de agora, ten cultivado primordialmente a poesía, con algunha incursión no eido do ensaio. Un debut no que a autora se decantou  polo relato de mediana extensión. O título da colectánea  indica, xa desde a entrada, que a música, as letras das cancións, actúan nestes relatos como elemento que amalgama a moitos deles, e como fío condutor  das súas tramas narrativas.

Alude ademais a algo importante para a escritora: cando na existencia semella que xa nada cómpre agardar pero, de xeito inesperado, aparece ese bonus track, esa pista adicional que nos permite recuperar a derradeira posibilidade ou esperanza. Rosalía Fernández Rial aventúrase, xa que logo, por primeira vez nas augas rápidas e de curto calado do subxénero do relato curto, no que, recoñecendo que o habitat natural das escritoras profesionais é o terreo da ficción, literaturiza temáticas moi diversas, se ben tiradas todas elas da vida cotiá de hoxe en día.

Nas mesmas, o lector atopará moito alcohol, raias, maría, traficantes, tipos celosos, unha espelida carterista, infieis, transexuais, resacas, inutilidades funcionais, a precariedade laboral, a violencia no seo familiar vista desde os ollos dunha nena…

Aínda que bastante desiguais na súa gordura diexética, os vinte e dous contos que se compilan no volume, son na súa meirande parte historias con nó, con nervadura, nos que a autora é capaz de crear mundos sorpresivos, abraiantes e inesperados. Outros, moito máis febles, carentes da suficiente substancia e de potencia fabuladora, incapaces de rebentar a indiferenza lectora. Saliento algúns dos que máis me chamaron a atención: “Só tambor”, un relato contra a xenofobia; a vítima dunha agresión racista lembra a pelexa que tivo contra uns salvaxes galegos, mentres na súa cabeza retumba o son do tambor da súa orixe; “S.O.S”, un relato no que, tomando como fío condutor a Manuel Antonio, dous tipos fanse amantes grazas á filosofía poética e a poética filosófica; “Oe como vai?”: a muller maltratada que foxe do seu verdugo no bus urbano e libérase da escravitude axudada pola empatía dunha cubana e o libro El reino de este mundo de Alejo Carpentir; “Amalia Spray ou Lili Marleen”: a biografía sentimental dunha moza graffiteira que a pinta nos muros da cidade, tan amante do pracer do sexo como do risco; “Bailando as rúas”: o pulso invencible da potencia coral dunha manda de cativas para salvar dos matóns á nena lobo; “A máis linda”: o agasallo materno da corda para que a filla xogue, convertida en látego polo pai para golpear á nai.

 

Rosalía Fernández Rial

Relatos en xeral bastante narrativos, pero que pretenden reproducir sensacións e reaccións internas dos protagonistas máis ca unha torrenteira de accións e acontecementos. Esta forma de narrar ten que se acubillar por forza nunha prosa concentrada, de frases breves, con abundancia de elipses, xa que este subxénero, se por algo se caracteriza, é por non obviar as cousas, narradas con palabras xustas e esixíndolle ao lector que encha o elidido. Habitados pola música que é, sen dúbida, a grande tecelá destas historias, máis que as derradeiras esperanzas que agroman nalgúns desenlaces, pero están ausentes noutros. Textos ateigados, por veces en demasía, de letras de cancións, un trazo, porén, coherente co título do libro. Unha prosa enramada  en primores líricos sérvelle de apropiado atavío a esta ampla colectánea de relatos breves de desigual calidade

(Texto publicado o día 19 de abril de 2018 no xornal Faro de Vigo)

O debut dun narrador eficiente

As humanas proporcións

Xesús Constela Doce

Galaxia, Literaria, Vigo, 2004, 148 páxinas

(Libros de fondo)

 

Como está a acontecer nos últimos tempos, un escritor descoñecido e que debutaba no eido narrativo, fíxose merecedor, no ano 2003 e coa súa primeira achega, dun dos máis importantes premios que se outorgan en Galicia: o XV Premio Torrente Ballester. Trátase, neste caso, do ferrolán Xesús Constela Doce e a obra gañadora, unha escolma de relatos que Editorial Galaxia puxo nas nas mans dos lectores baixo un título a primeira vista certamente suxestivo, As humanas proporcións. Engade así o seu nome á relación curta e selecta de escritores galegos (Víctor Freixanes, Manuel Rivas, Xosé Carlos Caneiro e Xosé Vázquez Pintor) que nas quince edicións ata entón de existencia do certame se fixeron merecedores do galardón -o de maior dotación económica de Galicia-, en competencia con cerca de seiscentos orixinais dos que soamente vinte estaban escritos en galego.

Non resulta ademais trivial insistir na natureza da obra de Xesús Constela  -unha selección de relatos-, porque as que acostuman ser premiadas nos certames desta índole son as novelas longas. O xurado, non obstante, optou pola obra do ferrolán porque viu en As humanas proporcións, “unha proposta arriscada, moderna, resolta atinadamente e con raíces na narrativa de sempre”. Moito diso en efecto leva nas súas entrañas esta escolma de relatos que, sendo fieis a unha tradición de indubidable calado na literatura galega que conxuga fantasía e realidade, aparecen resoltos seguindo o ronsel de certos escritores de culto da máis novidosa contemporaneidade narrativa.

O volume que editpu Galaxia, recolle os dez relatos que recibiron o premio máis un novo conto, o que pecha o volume, co título de “Na fraga”. E achéganlle ao lector pequenas historias, aínda que de distinta fondura e mesmo extensión, nas que o autor nos descobre novas dimensións, moitas delas quizais impensables, do mundo cotián. Historias por veces minimalistas, que semellan intranscendentes pero que nos aproximan ás distintas facianas e matices existenciais da vida de homes e de mulleres. As feridas, as mágoas, os pesadelos, os dramas e tamén os soños e as emocións de representantes nada senlleiros da nosa especie. A muller maltratada que para defenderse da violencia verbal de seu home bota man das lembranzas. Serán a súa arma que crava no pescozo ou no peludo bandullo do consorte que ronca despois de engulir coma un porco o xantar, e que lle permitirán sentirse triunfadora en tantos anos. Ou a viaxe por un cadro de Van Eyck e o chateo con Giovanna Arnolfini que desde o interior do cadro  -do que o escritor nos descobre segredos- lle conta ao protagonista a súa triste historia dun secuestro disfrazado de casamento. Así como os soños da cativa, estimulados polos contos que antes de durmir lle le súa nai, á que tamén lle fan recuperar o pulso alegre da nenez. Tamén Xesús Constela se acerca cun relato moi actual e emotivo ao drama do inmigrante ilegal abandonado no medio do inmenso océano, baixo o lume dun sol implacable e ao seu diálogo alucinante, despois dunha semana ao garete, co seu amor da selva africana e coa morte no horizonte. Noutro relato intimista, que non supera as dez liñas, ficamos engaiolados polas verbas dunha muller que aleita a un cativo, mentres o mexedor mide o tempo de xeito implacable. E noutro que o autor presenta como divertimento “alfanumérico”, o vivir diario dunha parella fica reducido a números, pero “¿Que máis lle dá a regra de 3 se se aman a  compás de 3 por 4?”.

 

 

Xesús Constela Doce

 

Especial atención merece,  a meu ver, o relato que leva por título”Geographos”, o de maior entidade da escolma e que encerra unha trama que podería dar lugar a unha excelente novela. Un relato que o autor recoñece ter escrito baixo a influencia do realismo máxico de Álvaro Cunqueiro. Diante do lector, o drama dun home que empeza a escoitar o son dunha fervenza de auga. Días e días escoitando a ruxideira incesante dunha enorme catarata no corpo. Máis tarde será o estoupido dun volcán no interior do seu peito, ríos de lava correndo por todas partes ata chegar ao bandullo. O mal condénao a moverse senlleiro pola vida, sen a comprensión da súa muller, co cadoiro, co volcán, coas fragas que xurdían a esgalla no seu interior. Ata que a vella visionaria á que acode, lle revela que non ten ningunha enfermidade, senón o don da xeografía. Dentro del están as proporcións de todas as cousas. É  o Home Vitrubiano que debuxara Leonardo. Será entón cando empece a  sentir a vida de verdade, co agasallo de levar no corpo a fórmula de todas as cousas, coma un microcosmos, en humanas proporcións.

A peza de Xesús Constela constitúe sen dúbida unha proposta literaria interesante, aínda que desigual. O autor amósanos a face dun bo fabulador, un fabulador efectivo naqueles relatos ateigados de materia narrativa, que resolve cun excelente dominio dos rexistros da lingua e da arquitectura narrativa máis actual. Noutros atopámonos coa inanidade, coa nada narrativa ou con historias insignificantes que deixan indiferente ao lector. É esta dispar calidade a que nos fai pensar que As humanas proporcións é pouco libro para tan grande agasallo como o que recibiu.

Relatos eróticos en voces galegas

Abadessa oí dizer

Relatos eróticos de escritoras da Galiza

Varias autoras

Através Editora, Santiago de Compostela, 2017, 111 páxinas.

 Baixo a epígrafe dun escarnio obsceno de Afons’Eanes de Cotón (“Abadessa oí dizer”) e a chamada de Carmen Blanco (“Saúde mulheres, quero-vos lobas livres”), nove autoras galegas responderon ao pedido de Através Editora e escribiron cadanseu relato erótico, avanzando así nos “movimentos do bom amor”.

Son elas: María Lado, Verónica Martínez, Raquel Miragaia, Teresa Moure, Emma Pedreira, Isabel Rei Sanmartín, Susana Sánches Arins, Rexina Vega e Eva Xanin. Os seus relatos viron luz hai unhas semanas so o rótulo do escarnio do trobador medieval, e o subtítulo “Relatos eróticos de escritoras de Galiza”. Elas, seguindo a tradición  de poetas e narradores da historia occidental -tamén os autores das cantigas galaico portuguesas- que nunca deixaron de falar do sexo, acreditan que tanto o erotismo como a pornografía son manifestacións da sexualidade, unha actividade que tamén nos define como humanos, como sapiens baixados das árbores; reprimidos, porén, pola tradición intelectual e pola moral xudeu-cristiana. Unha actividade que, na opinión de pensadores do talle de Georges Bataille ou Michel Foucault, é un dos principais problemas cos que se enfronta a nosa especie.

Con todo, non son as achegas destas nove mulleres escritoras galegas unha expresión brava do sexo. Non son os seus relatos pornografía, se ben as diferenzas entre erotismo e pornografía son moi sutís, dependendo case que sempre dos estereotipos éticos. sociais, psicolóxicos, estéticos, feministas ou machistas que sempre son subxectivos. A moza do primeiro relato quere ir de carallada e que o mozo que resplandecía no medio do xentío a empurrase contra a parede. Noutros relatos, todo é labios e saliva, o gusto da carne, casacas e blusas tiradas, bondaxe salvaxe, anegacións entre seos femininos, labaredas que inflaman…Benvidas sexan, pois logo, estas reivindicacións dos praceres corporais recollidos nestes relatos do subxénero da literatura erótica, cociñados co lume e o pulo da maxia sexual, coa contumacia da carne, porque tamén contribúen, como o ensino en galego, o cine en galego, a liturxia en galego… á normalización da lingua de noso.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego o día 12 de xuño de 2017. Para ver o orixinal, premer aquí)

Vivaces e vivenciais. Minúsculas alfaias literarias

O alfaite portugués

Xavier Senín

Editorial Galaxia, Vigo, 2016, 200 páxinas

  Xavier Senín, autor de O alfaite portugués, é un escritor cun currículo profesional vencellado ao mundo do ensino e do libro  como editor, tradutor e dinamizador cultural e mesmo institucional en varios gobernos galegos. Neste volume achégalle ao lector noventa relatos curtos que tiveron un nacemento xornalístico: apareceron publicados ao longo dos anos nas páxinas dun xornal galego. Polas esixencias da súa orixe, unha das súas principais características é o formato curto. Prosas moi breves que non chegan ás dúas páxinas impresas, compartindo, xa que logo, varias das peculiaridades do subxénero coñecido como microrrelato. En efecto, son textos con arquitecturas narrativas completas e breves, de grande intensidade expresiva, con argumentos definidos ou implícitos -por veces focalizados a través do título-, estruturas proteicas e marcas de coñecemento, demandadas pola condensación, que o lector debe percibir. Diverxen, porén, das microficcións  nos desenlaces que nas prosas de Xavier Senín non son inesperados con relación ao suceso narrativo; non quebran pois ningunha expectativa lectora ao respecto dos seu desenlace.

Un monllo, mais non pequeno, de narracións concentradas ao máximo, moitas delas fermosas como teoremas e nas que o autor se converte en cronista da realidade, dun tempo vivido, lembrado, escoitado ou soñado. E nas que o lector atopará unha imaxe estritamente narrativa da vida, allea a apólogos, a reflexións didácticas e moralizantes que, de ser o caso, o lector poderá tirar por si mesmo. Pequenos cadros ou estampas poboadas por unha manchea de historias sobre todo dos tempos idos, dos vellos costumes, con temas moi variados, narradas cunha mestura de humor e saudade. E coa presenza dun espazo mítico en moitas delas, Lobeira, onde, como tal, viñan petar na porta os pobres de pedir, e sobre o que o escritor deita unha ollada saudosa, con homes, mulleres e rapaces do común; outros coas súas teimas e peculiaridades ás que o autor eleva, se cadra sen se decatar, á categoría de símbolos.

 

Xavier Senín

Escrita, pois logo, de recuperación para soster coa súa serena densidade lingüística a memoria e a materia dos devanceiros; como se fose unha radiografía branca, pero sensible das querenzas, oficios, festas, usos e tradicións, impenetrables á roda do tempo. Relatos ademais nos que sobrancean pegadas da oralidade, como se estivesen contados e escoitados en noites de taberna ou á calor do lume da lareira. Prosas vivaces e vivenciais nas que X. Senín detalla teimas, experiencias, sabedorías, traballos, enredos, raposadas, trasnadas de cativos ou de xente con anos. Historias de estrutura moi elemental, pero que na súa sinxeleza, e salvando todas as distancias que sexa necesario salvar, se achegan ás fórmulas literarias consagradas en Cousas por Castelao. E aínda que se poida pensar que o libro é unha revoeira  de imaxes, lembranzas e anécdotas, un material posiblemente intranscendente, non deixa de ser menos certo que, no seu conxunto, axudan a coñecer a idiosincrasia  dunha colectividade como a galega, e algúns dos seus trazos máis definidores: o apego ao chan materno, o humor, a agudeza de enxeño, a retranca e a ironía, o avivamento mental. Un subxénero que cadra preto do anecdótico, se así se pode chamar, que foxe do preciosismo lingüístico; escritos con escaso e laxado artificio, non exentos, con todo dunha lingua literaturizada que estala con frescura, limpeza e orixinalidade, e que cumpren  coas esixencias que o mesmo Blanco Amor lle demandaba a esta caste de narrativa; ser anécdotas de primeira man e escintilar nas mesmas a intelixencia e o enxeño. Xa que logo, pequenas pezas narrativas que son asemade minúsculas alfaias literarias.

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 9 de marzo de 2017)

Carver: todos os contos

Todos los cuentos

Raymond Carver

Editorial Anagrama, Barcelona, 2016, 702 páxinas

  Raymond Carver (1929-1988)está considerado como o mellor contista de América; talvez xunto con Chéjov o mellor de todos os tempos. A súa obra ficcional está formada por cincuenta e oito relatos publicados en vida do escritor, máis cinco póstumos atopados a partir de 1999. Todos eles aparecen arestora editados por Anagrama  nun só volume da colección  “Anagrama compendium”. Tanto os publicados no estilo extensivo no que escribía Carver, como os reescritos a partir de 1981 polo editor Gordon Lish que fixo unha extensa demouca nos manuscritos orixinais, convertendo así a Carver no cultivador por antonomasia do realismo suxo e da literatura minimalista, “dependente do omitido” (Harold Bloom), erguida con estruturas  unicamente enunciativas, diexeses  instaladas na frugalidade e mesmo na insignificancia, personaxes vulgares  que habitan na monotonía e desenlaces inesperados e moitas veces pavorosos. Mais a prosa orixinal de Carver, logo de que no ano 2009 apareceu publicado Beginners, a versión orixinal de What We Talk About When We Talk About Love ten pouco que ver con xuízo que da mesma fixo Tim O’Brien: “emprega o inglés como unha coitela, esculpe pezas de prosa austera e exentas de calquera adobío…agás a cerna da emoción humana.”

Na presente edición de Todos los cuentos de Carver atopamos a prosa orixinal e a prosa martelada polo seu editor. Pero nos dous casos, prosas realistas, con escenarios cotiáns, personaxes grises, reflexo do máis agochado da condición humana, escritos polo autor cando era escravo do alcohol ou cando, desde o ano 1977, o amor da poeta Tess Gallagher lle regalou dez anos de propina e fixo posible a escritura de contos, poesía e compilacións. Contos que, malia a secura da súa prosa, dos ambientes abraiantes, convertéronse en clásicos porque gozan da capacidade de transmitirnos unha forza sorprendente e unha gran credibilidade. A consistencia artística coa que Carver conta as súas historias, e que nestas coleccións estoura en mil direccións, permítenos mergullarnos na estética dun dos grandes escritores do pasado século, cuxas historias seguen a arrepiarnos precisamente porque son moi boas.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego o 5 de outubro de 2016)

 

 

 

Relatos con tempero. Entre a retranca e a acedume

Tempos de bebidas isotónicas e fast-food

Álex Alonso

Edicións Xerais, Vigo, 2016, 162 páxinas

 

Cun brazado de trinta e un relatos faise visible na narrativa galega Alex Alonso, logo de ter publicado outras narracións breves como Entremonías e Xénero imperfecto. En Tempos de bebidas isotónicas e fast-food agasállanos con historias mínimas, pero que superan o formato do microrrelato, se ben a súa sustancia érguese na mesma arquitectura compositiva: intensidade creadora, manexo da arte da compresión, da recompensa inmediata, e dominio das técnicas narrativas pertinentes coa ficción de formato breve. Alex Alonso compila neste volume varios relatos de temáticas e tonalidades diferentes, atravesados, porén, por un similar aire de familia: breves cadros, pequenas historias de carácter urbano, con diversidade de voces, tirados na súa meirande parte de noticias dos xornais  e que abalan entre o humor e a denuncia, entre a parodia e a retranca. Unha novela de historias que, no seu conxunto, espellan con realismo e fidelidade as “glorias” e infernos das sociedades actuais. Protagonizadas case que todas elas por persoas do común, que se moven todos os días polas rúas, ao noso lado.

No caleidocopio  que forman estes relatos, son máis abondosas as eivas e  as denuncias que as bondades e compracencias porque Alex Alonso non sublima as realidades dos nosos días, ateigada de estafas, trampas e enganos: a parella que se quere instalar no benestar da clase media e compra un piso novo e de súpeto todo entra en barrena. Unha dura alegación contra os desafiuzamentos, un signo dos tempos. A desesperación dos preferentistas, reflectida nas palabras e medos do director da sucursal bancaria, vítima tamén do engano dos xefazos; as consecuencias dun divorcio nun fillo que proxecta a súa furia contra a nai; o desespero de estar no paro que converte as persoas nunha especie de planta; os subornos na administración, no día de hoxe “o verdadeiro xogo de democracia”, ou a contabilidade en A, B ou C, en directo ou en diferido, dun partido político, camuflada nun brinquedo de palabras inintelixibles.

Álex Alonso

Noutros relatos agroma a violencia larvada ou claramente operante de certos comportamentos sociais:  a nai indignada que se vinga con carraxe do violador da súa filla; o cura pederasta que se excita coa confesión do rapaz; as posturas hipócritas diante do aborto practicado pola moza pobre; o escándalo de ter unha nena adoptada por unha parella de lesbianas, porque viven fóra do sistema. As reflexións dun torturador arxentino, especializado en martirizar mulleres, que se considera un necesario profesional da dor. Ou as humillacións e aldraxes dun funcionario que esixe unha tarde de sexo coa moza venezolana por terlle buscado un traballo de catro meses. Tampouco faltan relatos nos que se pon o acento no papel absorbente das novas tecnoloxías. Algúns deles describindo con humor as trampas de internet para dúas mulleres aprendices, de sesenta anos.Outros convidándonos a tomar conciencia das conversas parvas e intranscendentes das redes sociais e o conseguinte empobrecemento da linguaxe. Mais tamén advertindo do perigo inconsciente para moitos adolescentes das citas á cegas, xestionadas nun chat. O whatsapp que está a converter os seres humanos en robots idiotizados, ata o punto de que un relato ateigado de duro humor lémbranos que hoxe non whatsappear é unha actitude subversiva, antisistema para a policía.. Non falta algún relato escrito en castelán porque a voz narradora defende unha Galicia bilingüe e marca para  o hábitat do galego, esa lingua tan “riquiña”, o campo, a vida rural. Relatos, xa que logo, escritos con tempero e que realizan unha ben lograda radiografía do signo dos tempos.

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 23 de xuño de 2016)

“O soño das cores”: aposta pola imaxinación e polo mito

O soño das cores

Ramón Caride

Ilustracións de Jaime Asensi

Edición de David Cortizo

Maquetación de Tomás González Ahola

Urco Editora, Santiago de Compostela, 2016, 42 páxinas

    Na colección Urco infantil, publica Ramón Caride a tradución feita por el mesmo dunha fermosa xoia bibliográfica, que aparecera no ano 2010 na Editorial Almadía (Oaxaca, México). Unha insólita versión bilingüe na que o castelán convive coa tradución ao zapoteco ou distee. Dende ese soño de pombas que, segundo Álvaro Cunqueiro, é a vila de Cambados e atravesando a infinda extensión oceánica  e o dilatado país mexicano, o escritor galego recreou  esta fermosa alfaia literaria, El Pájaro Arcoiris (Le Mbind Mbi’j), rotulada na nova edición de Urco Editora como O soño das cores. Mais en ambas publicacións, Ramón Caride rescata da tradición oral zapoteca-mixteca, unha lenda pertencente a súa tradición mítica. O amor polas palabras consubstancial a todas as tradicións autóctonas primitivas, e  a destreza no se uso, propia do escritor galego, son capaces de ergueren novas realidades: o nacemento das cores, mais tamén o xurdir da ambición e da cobiza que fan que a negrura e a escuridade convivan coa luz e coas cores.

A lenda zapoteca-mixteca, recreada por Ramón Caride, retrotráenos ao tempo das orixes, no que os homes vivían na escuridade dunha terra lóbrega e ninguén, nin os paxaros nin  a xente, posuían cores. Mais neste mundo no que os ollos soamente vían sombras, unha rapariga soña que, alén da fronteira do horizonte, existía un paxaro ateigado de cor. É o Paxaro Arco Iris. Cóntalle o soño ao o seu amado, Cohiztli, ao que lle pide que consiga sete plumas dese paxaro para encher de cores o mundo. Logo de camiñar durante moitos días e seguir pola auga  a senda soñada, Cohiztli acada a terra da luz. E alí estaba efectivamente o Paxaro Arco Iris, vestido co cromatismo de plumas abraiantes. Coas sete plumas que lle dá o paxaro, o feliz namorado retorna a súa terra, e o mundo negro e lóbrego vístese de cores: a violeta que lle dá nome á flor que leva o mesmo nome…aos solpores sobre o mar. A pluma azul escuro que tingue o ceo estrelado e o mar profundo. E así ata as sete cores do arco iris, encarnadas e cadansúa pluma.

Deste xeito,  a perfección e a luz estendéronse por toda a terra. Ata que a cobiza fixo que Cohztli arrancase a oitava pluma que era negra coma o chapapote. E nese mesmo intre, todo tornou a ser negro de novo. Mais o froito do amor que latexaba no ventre da moza, fixo que o Paxaro Arco Iris suspendese unha parte do seu anoxo, e dende entón o mundo ten unha metade luminosa e outra escura. Ten día e ten noite.

 

Ramón Caride

Esta exquisita e saborosa fabulación chega ás mans dos lectores co engadido dun plus editorial que nos permite gorentar unhas extraordinarias ilustracións de Jaime Asensi capaces de nos mergullar nese mundo de cores e escuridades. Un paratexto cromático que tingue cada páxina coa respectiva cor encerrada na pluma. Unha aposta, pois logo, pola imaxinación e polo mito como realidades superiores, capaces de liberar aos homes e mulleres do labirinto da súa existencia, propias das tradicións primitivas, ofrecidas arestora nunha lingua culta pola pluma de Ramón Caride, que é capaz de reducir o mítico ao cotián. Xa que logo, unha fermosa publicacións ateigada de cor e de sabedoría que gorentarán por igual pequenos e grandes.

Oito liquidacións e un secuestro exprés

Liquidación de existencias

Ramón Caride

Edicións Xerais, Vigo, 2016, 147 páxinas

 

Volve Ramón Caride a practicar ese subxénero que, na miña estima, mellor lle acae, e que mellor nos presta aos lectores. O escritor nado en Cea é un todoterreo da literatura que se defende con igual eficacia en todos os rexistros. Sobrancea, porén nesa caste de narrativa na que, con Ollos da noite, debutara en 1990: o relato curto ou de mediana extensión, no que sabe tecer historias condensadas, case que sempre negras historias que reflicten moitos dos espantos do noso mundo. Historias crúas e accedas, salferidas dun certo saibo fatalista, nas que agroman a denuncia e o compromiso, entreveradas coa ollada humorística, irónica, corrosiva, e con eses finais case que sempre sorpresivos, marca da casa dun escritor que domina a arquitectura do relato curto.

Liquidación de existencias é unha escolma de varios relatos que confirman que Ramón Caride non perdeu o olfacto  narrativo, e segue a ser un dos narradores capaces de argallar historias ateigadas de trama, e ancoradas no noso tempo e nos seus aconteceres e realidades máis cotiáns, as que fan dos seres humanos mercadores, escravos extasiados nese gran Polígono Outlet que e o mundo. Con todo, a arquitectura do libro non deixa de ser novidosa, xa que o que realmente atopamos nesta entrega é unha novela curta, “Dous de copas”, fragmentada desde o punto de vista editorial en catro entregas, e no seu desenvolvemento, o autor vai intercalando outras historias.

Esa novela curta ocupa a centralidade do libro, é a febra deste manxar literario. Andrés e o Cesariño son dous estudantes composteláns, máis vividores e falangueiros que dados ao estudo. Fodedores polivalentes de caixeiras de super, porque para facelo coas compañeiras universitarias cumpría ter teses de doutoramento en feminismo. E sobre todo, aprendices incautos de malandros. Argallan un secuestro exprés: o do promotor inmobiliario Tomás Monte ou don Tomás del Monte desde que se fixo rico, que é ademais un cagado. Todo sae perfecto, máis doado que de película. A celebración non se queda atrás. Unha enchente de marisco e unha visita ao putiferio de última xeración. O desenlace é tan tráxico como cómico, porén a cordura lectora / recensionadora impídeme desvelalo. Unha novela curta que abala entre o relato realista e o rexistro picaresco. Unha das pezas de Ramón Caride escrita con máis humor, ironía, desenfado e retranca, ateigada de sentenzas merecentes de seres antologadas . (“Isto de ser fillo serodio, como se dicía antes do empobrecemento léxico”, páxina 21). Mesmo as aparentes semi cacofonías (“Lembro que me pareceu normal ir rápido pola vía rápida, páxina 100) semellan eufonías nun rexistro léxico áxil, directo e, sobre todo, congruente cunha trama tan inverosímil como garuleira e un chisco carnavalesca.

¿Novela fragmentaria? É un dicir, porque aquí non existe dislocacións, secuencias desconxuntadas que o lector terá que mexer e enlear para que a narración teña sentido. Soamente una disposición editorial en catro capítulos entre os que o autor coloca oito relatos, verdadeiras liquidacións nun mundo oulet, restos de naufraxios, aduanadas, esbullos, aldraxes, podremias, abusos, traizóns, vinganzas, precariedade laboral, seres humanos convertidos en mercadorías de troque, que non contextualizan nin lle fan coro á principal, senón que teñen identidade de seu.

Relatos moi heteroxéneos, de feitura minimalista, que remiten a esa negrura, ás pequenas ou grandes traxedias do noso presente, e nos que chouta ese carimbo abraiante e inesperado, e mesmo paradoxal, do desenlace. No relato que inaugura o libro, “Terapia ocupacional”, unha romanesa pide case que rezando na porta dun hiper. Do macarra do seu chulo que lle esixe máis diñeiro, deféndea e deféndese un policía xenófobo, que logo enfila cara a un puticlub para se desafogar cunha romanesa do carallo, como rosma na súa mentalidade racista. “Ou de pé ou de xeoncllos” espella as escravitudes laborais de hoxe en día. Toca calar e apandar con horas extra no remuneradas para que non che digan onde está a porta. Mais o aguante infinito no terreo laboral non lle impide á camareira de piso -expresión fina da posmodernidade- a sanguenta vinganza co home puteiro co que acaba de casar. “Un ten aguantado abondo, pero  é que hoxe vou chea”, conclúe sen remorsos.

 

Ramón Caride

“Marca España” reflicte, con crueza e verosemellanza, a verdadeira marca do que hoxe é este país: unha corrupción tan xeneralizada que ata corrompe aos que teñen que investigala para facerlle ver a Bruselas, que é de onde veñen os cartos, que aquí se investiga a fondo. Ou os intres melancólicos do vello comunista que se ve na obriga de se adaptar, aínda que con gusto, á posmodernidade capitalista, aos seus homenaxes e mesmo ao seu viagra (“Chámalle XY”). En “A incerteza dos mariscos” atópase o lector co tema da violencia de xénero: o cocainómano de boa familia que maltrata a súa moza e que, por medo á denuncia, sérvese do seu abastecedor para que  a retire da circulación e a faga puta. O tráfico e mercado negro dos seres humanos e os seus órganos vitais lévanos, en “A consolidación do sector terciario nas repúblicas emerxentes”, á fronteira albano-kosovar para que os ricos deste mundo non perdan o tempo na espera da súa quenda nos seus países de orixe. Tamén as incompatibilidades entre un profe de instituto e un brutamontes  fraguista, con liortas e vinganzas aparecen nun dos relatos da colectánea, tinguido certamente de moito humor (“Veteranos das guerras psíquicas”). Ponlle o ramo ao volume unha trama moi ben construída en dous tempos, e moi actual (“Barra libre”): a muller desafiuzada tras o engano do seu home -“con tantos detalles amorosos como tiña”-, do notario e do director do banco, e a seguir pagando a hipoteca, porque “Á parte de burra, oito albardas”. Pasará fame pero aforrará para gozar do saibo emocional dunha arteira vinganza.

Ventamos nestes relatos, todos eles moi narrativos e nos que a evocación volve xogar un papel importante, fortes núcleos diexéticos, historias que, á vez nos estarrecen ou arrancan o noso riso, pero que dá xenio ler. Relatos de perdedores case que sempre, pero iluminados polo humor, a retranca; escritos con linguaxe áxil, “coidadosamente dura” propia do negro mundo dos abusadores, dos delincuentes, dos baixos fondos, acaroado con frecuencia con enxeñosos achados ben sentenciosos: “O soño da razón produce apnea”, é unha mostra.

“Salseiros”: pequenas historias do noso mar

Salseiros
Francisco Calo Lourido
Edicións Espiral Maior, A Coruña, 117 páxinas
(LIBROS DE FONDO)

En setembro de 1999, no seu discurso de ingreso na Real Academia Galega, queixábase Francisco Fernández Rei da escasísima presenza do mar na cultura galega, e en particular na literatura. Unha presenza mirrada e insignificante se a comparamos co mundo da terra. Algo semellante sinalaba Carlos Casares uns meses antes: a ausencia da épica do mar é unha das grandes frustracións da literatura de noso. Un laio de análogas dimensións xa se lle escapara moitos anos antes a Antón Villar Ponte: “No ha sido el marinerismo lo que más atrajo la atención de nuestros poetas y escritores”. Porén, como evidencia o amentado discurso de F. Fernández Rei, o mar, o noso mar, no está de todo ausente da nosa poesía: desde as barcarolas de Paio Gómez Chariño ata o mar, en xeral moi literario de O Cancioneiro e o mar editado polo Fogar do Pescador de Vilaxoán. Entremedias, o mar con ribeiras e desde o peirao de Ramón Cabanillas, e un mar irreal “sen ribeiras nin costas” de Manuel Antonio. Tamén na narrativa galega existen algúns retallos de mar. Páxinas de autores como Víctor Freixanes, Xavier Queipo, Martínez Oca, Alfredo Conde e Xavier Alcalá, entre outros, así o testemuñan. Hai mar, sobre todo o mar dos caladoiros do Grand Sole, na narrativa dos 90. Mais, trátase sempre dun mar mínimo e insignificante se o cotexamos co mundo da terra. Xa que logo, como concluía F. Fernández Rei: moita costa e “pouco” mar.
Francisco Calo Lourido é un dos investigadores da nosa herdanza cultural que máis atención lle ten dedicado ao universo marítimo galego, e os seus estudos sobre a nosa cultura mariñeira figuran entre aqueles que son imprescindibles para coñecer as nosas raíces culturais. Pero Salseiros significou un xiro radical na súa escrita. Un acercamento ao eido da narrativa sobre todo na modalidade do relato. Salseiros foi, con todo, a primeira das súas achegas á ficción que viu a luz, e na mesma ollamos non un mar obxecto de investigación etnográfico-antropolóxica, senón un mar fabulado, ou o que é o mesmo: o traballo de investigación antropolóxica é substituído pola creatividade fabuladora.
En Salseiros o lector atópase con esa caste de literatura que na actualidade tanto se está a prodigar en moitos sistemas literarios: a narrativa de distancias curtas, o relato de oito ou dez páxinas que esixe do creador unha constante disciplina para conxugar intensidade e brevidade, mais non outros esforzos de maior entalladura. Unha disciplina que podemos observar nos relatos de Salseiros, aínda que en proporcións moi diversas.
As catorce prosas de Salseiros teñen un único eixo temático: o mar e as súas xentes. Un mar veciño e familiar, o do Porto do Son en concreto, ao que avistamos, non desde as atalaias imaxinadas ou afastadas, senón desde o quefacer diario dos seus habitantes, desde os seus peiraos e ribeiras, desde as súas tabernas e parladoiros. Neste espazo real e achegado, acontecen pequenas historias que forman parte do vivir cotián de xentes de carne e óso, transformadas en pequenos heroes desa diaria epopea que supón o subsistir no medio das acometidas dun medio imposible de dobregar.
Historias de mariñeiros, dos seus días e dos seus traballos, dos seus medos, das súas teimas e esforzos. Mariñeiros que halan un día e outro tamén o liñó do congro ou a raña do polbo nun contexto de silencio e morte, cando moitos se disfrazaban de azul. Historias dun mar bravo e negro como a morte, que é espectador calado de contendas criminais e de vidas que van ao fondo. Prosas nas que narran así mesmo as lerias e hipérboles que contan os mariñeiros, as troulas e serenatas do mozos do Son, fuxindo sempre do poder omnímodo da garda civil. Relatos festivos e rexoubeiros que narran infidelidades patentes mais non consumadas por mor dos anos e da vontade relaxada polo alcohol, ou pelexas entre cativos lembradas desde a nostalxia, como se algo se acabase de se rachar para sempre. Entrañables historias de vellos e netas con polbos que locen antiparras atopadas cerca do seu coveiro. Historias así mesmo de pobres mariñeiros cheos de fillos e débedas, explotados nas súas miserias para serviren de engado para o Servizo de Vixilancia Aduaneira, para que eles -“os fillos de puta”- poidan descargar noutro sitio.

 

Francisco Calo Lourido

E así ata completar catorce narracións vernizadas con certas doses de costumismo que converten en ficción os aspectos máis humildes e cotiáns da vida dos nosos mariñeiros, deses que diariamente gañan o quiñón ou a morte sen realizaren grandes singraduras. Historias nas que o lector non perde o norte, nin vai a pique en ningún momento, malia a levidade e lixeireza de moitas delas, porque o autor é quen de ofrecer o calado dunha verdadeira aventura e o fío dunha trama narrativa crible que desenvolve botando man dun rexistro léxico especializado e riquísimo, no que están presentes a fala e as expresións das xentes do mar do Son. Un verdadeiro idiolecto, xa que logo, que lle serve de vestimenta para narrar as grandes e pequenas epopeas de persoas reais que viven e morren a carón das contornas incertas do mar.

Narrativa breve de Otero Pedrayo

Contos do camiño e da rúa
Contos de Santos e Nadal
Ramón Otero Pedrayo
Editorial Galaxia, Vigo, 116 , 110 páxinas
(Libros de fondo)

Ademais das edicións en distintas coleccións, desde comezos do presente século, Editorial Galaxia vén publicando distintas bibliotecas de autor (Biblioteca Castelao, Blanco Amor, Vicente Risco, Ánxel Fole, Álvaro Cunqueiro, Carlos Casares e tamén a Biblioteca Otero Pedrayo). O obxectivo das mesmas non é outro que publicar agrupadas e cun deseño especial algunhas obras dos clásicos do seu fondo editorial. Polo de agora a “Biblioteca Otero Pedrayo” conta con oito títulos, o último Lembranzas do meu vivir, editado hai unhas datas. Os títulos que hoxe comento como libros de fondo, forman parte desde o ano 2003 da “Biblioteca Otero Pedrayo”. Ambos os dous contan cunha edición diferenciada, tanto no deseño como na iconografía das cubertas, tiradas de obras pictóricas de Isaac Díaz Pardo.
Cerca de vinte e cinco anos separan a redacción dos relatos de ambos os dous volumes. Contos do camiño e da rúa aparece en 1932 en edición da Editorial Nós. Son sete textos reproducidos na “Biblioteca Otero Pedrayo: “A serea”, “A criada”, “O fidalgo”, “O Pecado”, “O Pazo das Cinco Chagas”, “Medicina legal” e “Dona Xohana e don Guindo”. A partir desta data (1932), e nomeadamente nos anos de posguerra , Ramón Otero Pedrayo escribirá moreas de relatos. Os texto de Contos de Santos e Nadal foron redactados en 1956, no cuarto do hotel no que Otero Pedrayo se hospedaba en Santiago de Compostela, e coa intención de completar o ciclo narrativo dedicado ás distintas estacións do ano. Trátase de nove relatos que confirman os trazos máis característicos da narrativa breve de Otero Pedrayo, e inciden na temática das súas pezas anteriores.
En efecto, a poligrafía de Otero Pedrayo, a súa riquísima cultura e a súa fervenza creadora fixeron abrollar numerosas pezas breves de ficción. O relato, sen ser o xénero que máis fama lle proporcionou, ten en Otero un asiduo e notable cultivador. Trátase dunha narrativa realista na que non soamente imos atopar a épica de tema fidalgo, que diría o seu primeiro crítico, Ricardo Carballo Calero, senón tamén unha cosmovisión do mundo galego. Unha verdadeira antropoloxía galega que establece unha clara dicotomía entre a vida na aldea e a vida vilega, trazos que non soamente marcan a escrita de Otero Pedrayo, senón en xeral a de todos os escritores do Grupo Nós.
Os dous volumes, reeditados na “Biblioteca Otero Pedrayo” confirman que, entre os seus moitos merecementos, a Otero Pedrayo correpóndelle o de ser o principal creador dunha narrativa breve en lingua galega. Unha prosa abertas ás influencias que triunfaban alén das nosas fronteiras, acorde coas esixencias dos tempos, capaz de rachar cos esquemas costumistas e folclorizantes que a aferrollaban desde o século XIX. Como subliña o primeiro crítico dos contos de Otero Pedrayo, Carballo Calero, a narrativa breve oteriana ten unha importancia de primeira orde na historia do noso conto literario, xa que supón unha ampliación temática e unha modernización técnica do mesmo.
Parafraseando a Varela Jácome e analizando o conxunto da narrativa galega breve anterior, cómpre recoñecer que os relatos de Otero, xunto cos de Risco, Castelao e Dieste, significan a verdadeira modernización da narrativa breve de noso. Mais é con Otero Pedrayo co que xorde unha nova arte de contar, na que xogan un papel decisivo a ampliación temática e a modernización técnica da narrativa breve galega, ata entón choída dentro das fronteiras ríxidas dunha escrita de indubidable sabor costumista.
Os dezaseis relatos, recollidos nos dous volumes, amosan que a prosa curta non lle quedou curta á creatividade explosiva de Otero Pedrayo e que soubo adaptarse habilmente á brevidade e á condensación propia do subxénero. A narrativa breve oteriana debuxa unha Galicia ateigada de orixinalidade e de riqueza de matices e aspectos. Ningún outro creador galego do seu tempo acometeu, con tal luxo de perspectivas, a tarefa de describir literariamente o ser natural do país.
Verbo da lingua e do estilo da prosa destes relatos, aínda que son elementos importantes para o escritor de Trasalva, cómpre recoñecer que na súa prosa non atopamos o labor dun ourive atento e coidadoso, nin o dun estilista clásico, senón unha grande e descoidada espontaneidade, caracterizada ademais polo emprego dunha morea de imaxes que lles achegan ás páxinas destes contos un aire barroco.