MULLERES PIONEIRAS EN CASAR CON MULLERES

Elisa e Marcela. Amigas e amantes

Narciso de Gabril

Edicións Xerais, Vigo, 2019, 212 páxinas.

 

En marzo do ano 2010, Libros del Silencio, a editora barcelonesa máis con profundos raigaños galegos -galego foi Gonzalo Canedo o seu fundador e director- publicaba Elisa y Marcela. Más allá de los hombres, da autoría de Narciso de Gabriel, catedrático de Historia da Educación na Universidade da Coruña. O libro, polo que atinxe ao título orixinal foi escrito en galego e publicado  no ano 2008 por Trea Tres, unha edición pouco divulgada e menos coñecida. Arestora Edicións Xerarais achéganos unha edición á altura dos tempos e con abundantes posibilidades dunha ampla difusión.

Terían que pasar nove anos para que Edicións Xerais se dedidise a agasallarnos coa edición galega definitiva que saíu do prelo nestas datas, rotulada como Elisa e Marcela. Amigas e amantes que  quizais lle fai máis xustiza ao título orixinal e a trama do libro..

Unha obra que reproduce unha historia verídica e insólita para a época na que aconteceu. En calquera caso, o meu saúdo para este libro ben documentado, ilustrado e de interesante lectura que constitúe, como escribe o prologuista Manuel Rivas, unha das máis extraordinarias historias de amor de todos os tempos.

A historia de amor entre Elisa Sánchez e Marcela Gracia tivo lugar na igrexa coruñesa de San Jorge. Foi, sen dúbida o primeiro precedente de matrimonio homosexual en Europa do  que se ten constancia. E non aconteceu nos tempos actuais, senón no ano 1901. Elas foron as pioneiras en casar, máis de cen anos antes de que a lei o permitise para se adaptaren á normalidade daqueles tempos.O seu caso deu a volta ao mundo, aínda que xurdiu a polémica verbo se a prensa debería informar sobre este tipo de sucesos. Ademais rivalizaron por reproducir a fotografía de Sellier que retratou a parella trala voda. O caso prestábase a grandes titulares: noivos de contrabando, voda sáfica, matrimonio sen home…Ata Emilia Pardo Bazán interveu na polémica, eloxiando a personalidades de Elisa e recoñecendo que nunca sería capaz de imaxinar unha novela semellante.

A historia ten aparencias de novela pero non o foi. Marcela e Elisa coñecéranse mentres estudaban maxisterio na Coruña. A súa amizade deu paso a unha relación máis íntima, ata que decidiron vivir xuntas na aldea de Calo e despois en Dumbría, onde Marcela exercía coo mestra superior. No ano 1901, Elisa sen dúbida hermafrodita, adoptou una aspecto masculino e inventou un pasado ateo en Inglaterra. O párroco de San Jorge, preocupado pola difusión do protestantismo na Coruña, bautizouna co nome de Mario e posteriormente casou a  parella.

 

Narciso de Gabriel

 

A investigación de Narciso de Gabriel demostra que o casamento tivo lugar para darlle un pai a un neno, pois como froito da vida marital en común, Marcela ficou embarazada. Descuberto o engano, a parella foxe primeiro a Portugal, onde as dúas mulleres foron engaioladas, xulgadas e absolvidas. E posteriormente a Bos Aires, se ben Elisa viuse na obriga de casar cun home vinte e catro anos maior ca ela como estratexia para presentarse no fogar ao que chegaría despois Marcela, recibida como irmá.. A partir de 1904,  a prensa deixou de ocuparse do caso e pérdeselles a pista.

Foi a raíz da aprobación dos matrimonio homosexuais en España cando Marcela e Elisa comezan a ser reivindicadas como as grandes precursoras das unións matrimoniais entre lesbianas. Precursoras, porén, dunha historia non tanto de sexo como de xénero. Narciso de Gabriel deu coa historia sen buscala, e como froito de longos anos de investigación que arestora se ve reflectida nunha edición á que todo o mundo ten acceso.

DEMORADA NOVELA NEGRA

O último barco

Domingo Villar

Editorial Galaxia, Vigo, 2019, 794 páxinas

 

No ano 2006 Domingo Villar facía a súa a súa estrea na novela policial con Ollos de auga e inventaba o policía Leo Caldas que pronto se convertería nun dos detectives máis famosos da novela policial de noso. Tres anos máis tarde volve cativar o lector co mesmo personaxe. Moi agardado desde entón, pasaron nove anos tecendo e destecendo esta macronovela O último barco. Sexa como for, as novelas de Domingo Villar son moi agardadas polos seareiros do subxénero. Por O último barco, nas súas case que oitocentas páxinas, circula unha ampla panoplia de personaxes,  a desaparición dunha muller nunha das beiras da  Ría de Vigo, e unha trama policial que vertebra a historia dirixida polo inspector Leo Caldas. Unha trama que se desenvolve nomeadamente a través de moitos diálogos que permiten que o lector se achegue á ampla nómina de personaxes. E que cada lector teña a posibilidade de refacer a historia.

Leo Caldas enfróntase á desaparición de Mónica Andrade que non acude ao seu traballo e na súa vivenda non se atopan pegadas de violencia. Todo fai pensar que se trata dunha desaparición voluntaria. Mais para que exista novela policial o caso ha de irse envurullando por moito que discorra en augas mainas na superficie que poden agachar un temporal no que nada é o que parece. D. Villar amósase na súa novela un autor moi esixente e perfeccionista, preocupado non por ofrecernos “novelas negras, brancas nin vermellas”.A súa é unha aposta por unha boa historia e abofé que esta o é.

E como o labor do crítico non é facer de spoiler, aconséllolle ao lector que cunha lectura demorada descubra pola súa conta os enigmas desta novela. Limítome a facer algunha anotación sobre as teselas, o tempero do inspector Caldas, referirme a tonalidade  e resaltar bondades e posibles defectos. Trátase en primeiro lugar dunha historia ganduxada no mar de Vigo, pero mira e conta o mundo aínda que teña ben pouco que ver coa trama. Basease en todas as convencións do xénero pero tamén hai moito suspense e un desenlace plausible.

 

Domingo Villar

 

O inspector amosa o amor a súa terra ata o punto que recrea con paixón as paisaxes, e a idiosincrasia galegas. Leo Caldas é un personaxe perfeccionista, reflexivo e ata compasivo. E sobre todo perfila retratos sociais dos seus personaxes máis que aventuras criminais. A tonalidade é a propia das novelas policiais: observación, dedución, rastrexo de vestixios. Mais que carencias,  a novela peca pola excesiva amplitude:secuencias, capítulos enteiros que nada engaden a trama, son sobexos. Porén, na miña estima, esta é a mellor novela de D. Villar.

(Texto publicado no xornal Faro de Figo, 18 de abril,2019)

A NANA FIDELIA TIÑA O RITMO NAS TETAS

As miñas nanas negras

Amalia Lú Posso Figueroa

Tradución de Isaac Xubín

Kalandraka Editora, Pontevedra, 2019, 184 páxinas.

 

Grazas a excelente tradución ao galego de Isaac Xubín podemos ler na lingua de noso Vean, ve mi nanas negras, y viaxar cos  ritmos de Amalia Lú Posso Figueroa ás terras chocanas, na Colombia que mira ao Pacífico; e  toparnos, quilómetros máis abaixo co Bulevar do Ron en Buenaventura (Departamento del Valle del Cauca), ese lugar desolado coa rapazada negra a revoar. Mais xa Antón Avilés de Taramancos en  Nova Crónica das Indias observara  que de noite a música transforma aquel curral fedorento nun escenario de fantasías. Xente variada no Bulevar do Ron. Mariñeiros de todos os navíos ancorados no porto. Contrabando, droga, mafia negra, mafia branca. Mullerío. Mulleres negras, brancas, loiras. Mulatas de quince anos como estrelas escuras. Unha noite inverosímil atoparía Avilés algo do transfundo da infancia, o Andrucho que viñera no Olga de Le Havre, barco de moito mar que levara a primeira remesa de armas para a guerrilla unificada do baixo Caquetá, fundadada e dirixida polo comandante Marulanda.  No porto de Buenaventura, Avilés de Taramancos e Andrucho cantan cantos de mocidade e xa se decatan do ritmo, da alegría, dos días de festa das mulleres do Chocó.

Amalia Lú Posso Figueroa é natural de Quibdó, ao norte de Buenaventura, pero tamén chocoana: “O río Atrato levou os meus ollos a viaxar, a chirimía coa súa música, ensinoulle o meu corpo a mexerse e as miñas nanas negras encheron de fantasías as interminables tardes cheas de relatos barulleiros.” Un libro breve no que a autora recompila vinte e cinco contos, transcricións das súas homenaxes á narración oral da súa terra natal, o Chocó colombiano ancorado entre o Caribe e o Pacífico. Relatos que foron orais e que deixan nos que teñen o privilexio de escoitalos de viva voz, os sons da narradora, o sabor dos movementos insinuantes, os seus contoneos, desvergoñas que desbordan a sensualidade de Amalia Lú, se ben sen perder nunca a elegancia aristocrática.

E sobre todo un canto á vida, unha exaltación dos ritmos, o punto de  partida de todo. En efecto, cada nana negra que Amalia trae á escena leva na herdanza dos seus xenes o ritmo nunha parte do seu corpo que exerce como compás e leme: as tetas, as nalgas, as axilas, o nariz, o susuné, boca, corazón: “As mamilas das tetas de nana Fidelia sinalaban o sur e o norte, o oriente e o occidente, arriba e abaixo, o centro e o dentro, simbolizan sempre a ruta axeitada” (páxina 11). A nana Limbana Pretel tiña o ritmo no susuné. Bella Paz Murillo Palomeque, a nana Bella, a muller máis fea que se contemplara en todo Quibdó e nos seus arrabaldes tiña o ritmo na boca. Outras nanas chocoanas levan o ritmo no corazón, no pan, que é como lle chaman no Chocó á vulva, no talón, nos ollos, nas cadeiras, no clítoris, no embigo, na ollada no saudar, nas costas, entre as pernas. E así vinte e cinco chocoanas movidas polos ritmos. Contos que son ritmo e son baile, pel e corazón;  e pequenas historias en consonancia con natureza dos ritmos.

Contos amalgamados coas partes do corpo que amosan a ledicia dos días, esa festa que consiste en estar vivo hoxe e mañá..

 

Amalia Lú Posso Figueroa

 

Relatos que son una viaxe á Colombia menos coñecida, ata esa rexión do Chocó, noutrora terra de escravitude, onde a pel e negra e a terra fértil,  e os días veñen un tras outro ao ritmo de nana. Relatos que constitúen un xesto de afirmación da cultura local da rexión do Chocó, e unha reivindicación   dunha literatura nacional colombiana máis inclusiva que recoñeza o protagonismo da rexión do Pacífico Colombiano, das mulleres afrodescendentes, da figura da nana, do erotismo feminino que si ser o único empoderamento persoal e cultural, é algo importante. Colombia, grazas a visión dunha escritora, formada desde nena na oralidade, xa non é soamente o río Magdalena, Aracataca ou Macondo. Como repite a autora, os relatos, verdadeiras recreacións literarias das mulleres que ocuparon a súa nenez, enchen de fantasías as interminables tardes ateigadas de relatos buliciosos e metéronme o “corrinche” de gozar con todos os ritmos que ten o meu corpo. Así pois, un recoñecemento a identidade cultural e una recuperación da oralidade