Xesús, neto de Herodes

Protoevanxeo do neto de Herodes

Bernardino Graña

Edicións Xerais, Vigo, 300 páxinas

(LIBROS DE FONDO)

  

 A ficción galega débelle a Bernardino Graña, un dos poucos autores clásicos vivos das nosas letras, o vencello da nosa literatura con esa caste de narrativa, tan de moda nos últimos anos de tema bíblico, centrada sobre todo na vida de Cristo e alicerzada en fontes históricas e pseudohistóricas, en textos bíblicos canónicos ou apócrifos.

Ao logo de vinte séculos tense presentado innumerables veces o problema histórico de Xesús. A vida de Cristo está recollida de maneira privilexiada nos evanxeos. Porén, podemos preguntarnos se somos capaces de chegar ao Xesús da historia a través da presentación de fe que nos ofrecen os evanxeos. Non poucos críticos consideran que a través dos mesmos achegámonos autenticamente á figura de Cristo. Outros, como tal sería o caso dun investigador de tanto prestixio como Bultmann, pensan que existe un veo opaco entre a comunidade cristiá primitiva e o mesmo Xesús de Galilea. Hoxe sabemos que os evanxeos constitúen en si mesmos un xénero literario; xa que logo, os feitos están intrinsecamente ligados a súa interpretación: son opúsculos catequísticos que refiren unha historia e unha intención biográfica, mais non lle podemos esixir os trazos dos libros modernos de historia. A crítica moderna pode aplicar os seus principios aos autores destes escritos, tanto aos evanxeos canónicos coma aos apócrifos e sorprendelos nunha flagrante transformación doutrinal dos feitos: exaxerándoos ou presentándoos dunha forma marabillosa co obxectivo de gañar máis adeptos para a relixión que ensinan.

 Resulta, pois, lexítimo aplicarlle esta interpretación ao embarazo “milagroso” da “virxe” María e ao nacemento de Xesús. A presentación do feito doutrinal, sobre todo desde os postulados da crítica moderna, parécese moito máis a unha pintura que a unha fotografía, a unha lembranza máis que a unha reportaxe, a parábola máis que a alegoría. É xustamente o que fai Bernardino Graña na súa primeira novela, Protoevanxeo do neto de Herodes  verbo do nacemento e dos primeiros anos da vida de Cristo. En efecto, Bernardino Graña narra o evanxeo da infancia de Xesús realizando unha reiterpretación central da Biblia, a partir sobre todo dos evanxeos apócrifos, para situar dun xeito crible e, dentro do que cabe ata normal, a figura de Cristo. Na novela, e a través dos personaxes centrais de María e Xosé, que é por certo o que máis fala e na novela, e presentado coma un personaxe que pouco ten que ver co que se coñece, nárranse os acontecementos que van desde o nacemento de Xesús ata que este cumpre os doce anos. O relato amósanos a María como unha rapariga interna do Templo, descendente da liñaxe de David. Os Sumos Sacerdotes botan man dela para casala en secreto con Antíprato, fillo de Herodes, pero que milita no nacionalismo xudeu. Convéncena, así mesmo de que o que leva no ventre, é semente divina e de que, con Antíprato ou sen el, será nai dun príncipe prohibido. Afastada de Antíprato, María fica aparentemente como viúva e cásana co parente máis próximo dispoñible: Xosé, pai doutros fillos e que o relato nos presenta coma un fanático esenio e carpinteiro de sona. Xesús, pois, sería fillo de Antíprato e, en consecuencia, neto de Herodes. Un Xesús nacionalista por herdanza e por educación, o liberador agardado para poñer fin á helenización que impoñen os invasores romanos e cuca concepción e nacemento é disfrazada pola imaxinación de B. Graña ou dos mesmos evanxeos no medio dunha milagreira caterva de anxos.

Bernardino Graña

Máis arriba amentamos a coherencia da interpretación que  fai Bernardino Graña que encaixa cos postulados da crítica histórica moderna. Volvemos agora sobre o mesmo tema, pero desde a perspectiva da verosimilitude, de que a súa peza é una novela, obra dun creador ficcional. Un fascinador, xa que logo, que se serve de personaxes reais e de acontecementos historicamente verificables. Insire pois o escritor ficción na realidade e esa é a súa obriga como novelista. E a ficción, como marcador semántico, contamina todo canto toca, no senso de que o converte en ficción. Por máis que Bernardino Graña reivindique que a súa novela está moito máis documentada que a de parecida temática de Saramago e de que todo na mesma este xustificado e mesmo baseada desde o comezo  en textos bíblicos, o imperio da ficción é inexorable tal como escribe  Álvaro Pombo: “tan pronto como se ficcionaliza un contexto histórico determinado, todo el por enteiro fica sometido ás leis da ficción”. Mentres a ficción non se mesture con ningún elemento de positividade, como tal os feitos históricos, a relación entre a realidade e o texto narrativo resólvese mediante o concepto de mímese: ficción e realidade reflíctense mutuamente nas novelas de pura ficción. Mais ao introducir a historia, a ficción trastorna todo o que toca, no sentido de que o converte en ficción. Así pois, non é Protoevanxeo do neto de Herodes un libro de historia, unha novela histórica. Non existen coma tal se falamos con propiedade. É pola contra unha atrevida fabulación, presentada con léxico exquisito e selecto e unha auténtica sintaxe galega.

O testamento antirrelixioso de Mark Twain

Cartas desde a Terra

Mark Twain

Tradución de Carlos Acevedo

Faktoria K (Kalandraka Editora), 2011, 77 páxinas.

 

 

Sammuel Langhorne Clemens (1835-1910), máis coñecido polo heterónimo Mark Twain, foi un escritor de xinea progresista. Escritor  popular, orador e humorista que acadou grande éxito. Autor de obras tan coñecidas como As aventuras de Tom Sawyer e sobre todo As aventuras de Huckleberry Finn, considerada como a “gran novela norteamericana”. As súas ideas de corte progresista fixéronse máis radicais co paso dos anos e aparecen reflectidas en Cartas desde a Terra, cuxa primeira edición non foi autorizada ata 1962, cincuenta anos despois do seu pasamento, debido á oposición da súa filla Clara Clemens que as consideraba demasiado críticas coas crenzas cristiás.

Mark Twain considérase a si mesmo un escritor modesto, sen pretensións de alta cultura. Porén, co paso dos anos, resultou ser un dos grandes clásicos da literatura norteamericana.

Cartas desde a Terra é unha mestura de ensaio, ficción e anotacións. Un dos máximos expoñentes da literatura satírica. Ateigada de humor negro, corrosivo, trátase dun libro sobre Deus, a Biblia, a natureza humana e os paradoxos e contradicións das crenzas relixiosas  dos seres humanos. Consideracións sobre a evolución da terra e da humanidade, transmitidas ao lector por medio dun personaxe moi especial, o Arcanxo Satán, alter ego de Mark Twain.

Mark Twain

O enxeño de Mark Twain reproduce unha situación tráxico-cómica que ten lugar nas xeografías celestes: o arcanxo Satán comenta con moita retranca e sarcasmo algúns dos traballos do creador. Os destinatarios das súas confidencias son os arcanxos Miguel e Gabriel. Mais outros anxos inferiores  tamén escoitan as conversas e das mesmas deron parte ao creador. A condena foi inmediata: un día celestial de desterro no espazo. Busca a Terra e olla como se desenvolve o experimento da raza humana. E aos se decatar do que aquí acontece, decontado empeza a escribirlles cartas a  Gabriel e Miguel, os seus amigos, nas que lles comenta as desfeitas e as incongruencias da creación

Xorde nomeadamente o problema que máis tarde atordaría a varios escritores existencialistas: o problema do mal. Nun ton irónico presenta a cuestión central: cómo é posible crer nun Deus infinitamente bondadoso, en cuxa imaxe fomos troquelados, mentres que na Terra  a obra más nobre de Deus, mata os seus semellantes e xamais aprende dos seus erros? Mark Twain non nega directamente  a existencia de Deus , pero atribúelle trazos tan diferentes dos que predican as relixións, que resulta case que imposible chegar a pensalo ou imaxinalo.

O estilo de Mark Twain, ameno, directo e irónico e a súa estrutura epistolar converte a lectura deste libro-opúsculo nun  feito gorentoso a asemade iluminador verbo das contradicións das crenzas relixiosas, de todas as crenzas relixiosas, non só das do cristianismo.

“Contos de Nadal”, un agasallo natalicio

Contos de Nadal

Manuel Rivas

Ilustracións de Miguelanxo Prado

Xerais, Vigo 2003, 120 páxinas.

(LIBROS DE FONDO)

 

Pasaron os anos, pero non a calidade deste libro de contos de tema natalicio, actualizados recentemente polo seu autor, Manuel Rivas na antoloxía da súa narrativa breve, O máis estraño, editada recentemente por Xerais. Daquela, que Contos de Nadal segue a ser un bo agasallo de Nadal para aqueles que gorenten das boas lecturas.

Sería pouco menos que inimaxinable que a literatura desperdiciase o tema natalicio para fornecer de historias os mananciais dos creadores. O Nadal, tan útil para satisfacer a necesidade que, como diría Cunqueiro, temos os humanos de beber soños, nutre pois desde sempre as nosas fantasías. E moitas delas acharon ao longo da historia verdadeiras concrecións estéticas ou ficaron na tradición oral.

Nas súas orixes atopamos motivacións distintas: desde a simple escusa de utilizar unha data ateigada de simbolismo para vender mellor determinados produtos, ata o limpo e razoable desexo de encher de colorido e fantasía unha época do ano tan especial para cativos e adultos. É  asemade moi ampla a relación de escritores que se achegaron á literatura natalicia, e case que sempre con grande éxito. Escritores clásicos como os irmáns Grimn, Hans Ch. Andersen, Dickens, E. T. A. Hoffmann, Oscar Wilde, Becquer, Pérez Galdós, Emilia Pardo Bazán, ou narradores máis recentes como Truman Capote, Ágata Christie  ou Tolkien fixeron salientables incursións nesta sorte de subxénero de narrativa de Nadal. O sistema literario galego tampouco é alleo ao fenómeno. Como mostra, lembro dúas obras clásicas. En 1927 Armando Cotarelo Valledor daba luz a Contos de Nadal colleitos polo pobo, e en 1956 Otero Pedrayo, como tributo “á ilusión da experiencia”, escribía os relatos que serían publicados postumamente co título Contos de Santos e Nadal.

En xeral os protagonistas da literatura de Nadal axústanse aos estereotipos e amósansenos como nenos pobres, avós entrañables, animais fieis, espíritos malignos. Abrolla así mesmo unha morea de seres especiais, alicerzados no folclore e na tradición, Xa que logo, se algún mérito literario ten a publicación de Xerais, Contos de Nadal, é precisamente o de se afastar dos tópicos e das contornas fantásticas e marabillosas da literatura de tema natalicio, e agasallarnos con oito historias profundas e atractivas, e ao mesmo tempo cotiás. Historias que teñen en común o feito de aconteceren nos días de Nadal. O tirón de Manuel Rivas e de Miguelanxo Prado, fai deste libro un produto destinado a colleitar excelentes resultados, xa que é un pracenteiro agasallo nestas datas de Nadal.

Manuel Rivas traduce neste volume o seu particular tipo de literatura,  a súa narrativa de sempre, logo de aquel innovador experimentalismo que foi A man dos paíños. Na liña pois doutras colectáneas de relatos como os de As chamadas perdidas ou Ela, maldita alma, o autor prosegue no suco da ficción realista, da literatura amable, sen chegar nunca a caer no sentimentalismo. A temática de Nadal é, sen dúbida, un obxectivo apetecible para a estampa sentimental. Mais Manuel Rivas, malia escribir coa tinta das emocións -“unidades de emocións” é cualificativo destes contos-, elude sentimentalismos exquisitos e introdúcenos na esencia do Nadal a través de oito historias cotiás. O autor non dispara coas súas prosas directamente ao corazón, malia que a meirande parte das mesmas agachan tras a súa face, doses variadas de épica e tamén de traxedia que nos chega da man ou dos pés dos seres humildes, convertidos en pequenos heroes da empresa do vivir cotián.

Manuel Rivas

Abre o libro o relato “O namorado de María”, un conto que se axusta no seu desenvolvemento á sentenza do rei Baltasar: “O amor que o move todo, o sol e as estrelas”. Esa mesma paixón amorosa converte o xefe dos maquis nun dócil rei mago. Péchao “A chegada de Ingrid”, un relato que nos permite recuperar a experiencia emigratoria en Alemaña de Manolo e Ramón, un enxebre Dúo Dinámico, e o regreso dun deles no Nadal, traendo na maleta a Ingrid, unha fermosa boneca que fala palabras de amor e de sentimentos. Entremedias, unha versión do afundimento en Noiteboa do “Begonia”, o mellor barco do Gran Sol, por un maldito golpe de mar; a fermosa rememoración da vaca Madona, do seu primeiro parto un día de Noiteboa, nos ollos dunha rapaza que ve de cor cálida e de verde esmeralda o leite da vaca defunta porque, aínda que morta, segue dando leite para que a cría mame  a derradeira herba que pacera a nai. Ou o estremecemento que experimentamos ao ver reflectidos nas páxinas de “O amor das sombras” os andares dun vello solitario con can na busca da namorada das súas lembranzas. O mesmo que arreguizante carreira do mozo con síndrome de Down que, no partido de Reis, xoga de titular e mete o gol do empate, conseguindo a epopea de pasar a raia.

Literatura seguramente con minúsculas dentro da obra do autor, mais transitada polo abalo das emocións e pola maxia da memoria que nos chega nesa lingua sinxela e á vez ateigada de forza poética que tan ben sabe empregar M. Rivas. A recreación visual deses oito relatos que realiza Miguelanxo Prado e as características dunha edición singular (grande formato e encadernación acartonada) fan deste volume, quizais non un marabilloso produto literario, mais si unha verdadeira alfaia bibliográfica.

 

 

O lobishome de Brañaganda*

Brañaganda

David Monteagudo

Acantilado, Barcelona, 2011, 282 páxinas.

David Monteagudo, nado nunha aldea da Galicia profunda e asentado en Cataluña, é un narrador serodio, pero que debutou con moto éxito hai dous anos coa novela Fin. A peza que arestora edita Acantilado, Brañaganda, é a súa terceira incursión no mundo da ficción. Unha novela baseada nas crenzas  e lendas da licantropía ou teriantropía para sermos máis  precisos. Esa crenza, transmitida por lendas populares, no poder de certos humanos para se transformaren en animais carnívoros, polo xeral no animal máis abundante na zona. En Galicia e en boa parte de Europa, ese animal é o lobo. O lobo é un personaxe destacado na literatura popular galega, nas lendas orais que agachan unha grande carga simbólica polivalente. Símbolos que, no dicir de Paul Ricoeur, dan que pensar, mais soamente na medida na que sexamos capaces de enfrontar os seus retos radicais e engadirlles unha interpretación coherente. Porén, a figura do lobishome ou “o lobo da xente” tense resolto frecuentemente a base de tópicos como o demostran a novela de Carlos Martínez Barbeito, El bosque de Ancines  ou a película de Pedro Olea, El bosque del lobo.

David Monteagudo

   Neses mitos e tópicos que nutren a literatura oral galega, alicérzase Brañaganda, a novela de David Monteagudo. A súa achega retrata a vida nunha aldea rural galega, unha sociedade campesiña illada na que os seus moradores se senten ameazados diante dunha cadea de crimes cometidos por un suposto lobishome. O rumor popular atribúeos ao brazo executor dun home lobo que actúa como xuíz moral castigando certos pecados nefandos que se cometían na illada Brañaganda. Na novela, con todo, hai moito máis: amores prohibidos, corrupción, espurias alianzas de poder, silencios que destilan veleno e, sobre todo, a presenza do mal e do terror.

  É aquí onde fraquea a novela de Monteagudo. Ao autor faltoulle a afouteza para apostar por esa alta literatura á que Lovecraft asigna a tarefa de resolver as dúbidas do home racional a respecto do seu lugar no mundo. Función catalizador de pulsións reprimidas, cun imprescindible ensamblaxe de contido e de expresión.  En Brañaganda bótase en falta unha meirande madurez técnica, capaz de suscitar o medo. Prevalece, porén, unha tona de literatura comercial que me fai lembrar a excelente novela de Alfredo Conde, Romasanta. Memorías incertas do home lobo, que liquidan invencións máxicas e pseudocientíficas da licantropía e nos presenta a un “amadamado”, o “home do unto”, o desapiadado “sacamanteigas”  que mataba para facerse rico traficando coa manteiga das súas vítimas.

* Texto publicado o día 20 de decembro de 2011 no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. Para ver o orixinal pinchar aquí

“Microbios e outros paquidermos”, as minificcións de Fernando Díaz-Castroverde

Microbios e outros paquidermos

Fernando Díaz-Castroverde

Editorial Galaxia, Vigo, 2011, 128 páxinas.

  

Un conto, escribía Andrés Neuman, xógase a vida nas primeiras liñas. Na derradeira ten a posibilidade de resucitar. Os lindes do microrrelato son moito máis apertados e estreitos, porque con frecuencia a primeira liña é tamén a última. Nunha sinxela chiscadela, nunha rápida ollada é necesario apreixar toda unha historia. O microrrelato, xa que logo, alicérzase no temperado comedimento da súa formulación verbal e na absoluta excepcionalidade. Escribir o mínimo, constrinxindo a linguaxe. E facelo ademais con esa precisión e con esa intensidade de tal xeito que na mente do lector a súa denotación sexa asemade ampla, rica e profunda.

Microrrelatos, contos breves, microcontos, hiperbreve, minirrelatos, narrativa ultracorta…Non importan os nomes, senón o reto, a afouteza da aposta daqueles escritores e escritoras que se atreven con esta quintaesencia da literatura, que non é un fenómeno novo, pero si arduo e demanda narradores con riles ben podentes. Condensar estruturas narrativas completas en moi poucas palabras. Hoxe quizais xa é un xénero independente, cuxos reis, os grandes das pequenas ficcións, están en Latinoamérica: Borges, Bioy Casares, Cortázar, Augusto Monterroso.

A literatura galega nunca se prodigou en exceso neste xénero ou subxénero, aínda que contamos con algún exemplo paradigmático como Cousas de Castelao. Os máis dun cento de relatos-lóstregos deste libro de Fernando Díaz-Castroverde, que vén de editar Galaxia, constitúen un caso ben illado na narrativa galega contemporánea. Os seus microrrelatos cadran en liñas xerais cas definicións que se teñen dado: “Un texto que conteña algún elemento narrativo e non máis vinte e cinco liñas” (Ana María Shua).

Ferando Díaz-Castroverde

Fernando Díaz-Castroverde supera a proba do algodón nun libro que non é monotemático. Todo o que pode ser pensado ou imaxinado forma parte das pequenas diexeses ás que lles dá alento nas súas páxinas.. Serán os animais, a microeconomía, o derrubado muro de Berlín, a camuflaxe dos comandos de elite, os individuos-vaca repugnantes, a xeira dos faquires, as rutinas dos veciños, as deslocalizacións, a coleccionadora de selos, o enterrador exercendo o seu oficio, os Starsky e Hutch en Laracha, os libros de poesía, a soidade no museo da escultura da muller grávida, o traballo dos espías, os lectores impacientes -e implícitos- que demandan os seus lectores… Todo lle serve a Ferando Díaz-Castroverde para tirar unha historia e facer dela unha acrobacia, unha viravolta, escritas con persoalísimo acento, destilando brevidade, concisión, enxeño, en perfecta aliaxe coa ironía.

Ao rematar a lectura desta restra de microrrelatos, ao lector quédalle na boca o mesmo sabor acedo que empapou a súa escritura, porque da pluma de Fernando Díaz-Castroverde saen cachoadas de ironía, de humor negro,  a burla íntima, pequenas historias en cuxo centro de gravidade asenta o cinismo  a súa presenza.

De por parte, a narrativa breve de Díaz-Castroverde desenvolve en boa medida a teoría da alusións (“to write on the principle of the iceberg”, E. Hemingway). Escritura alusiva, insinuante, que afecta o nivel simbólico mergullado debaixo da linguaxe, como o iceberg situado so a auga. Xa que logo, correspóndelle ao lector activo e a súa imaxinación a tarefa de mergullarse para descubrir a epifanía dos dous terzos restantes.

Oitenta e sete números d’A Trabe de Ouro

 

A Trabe de Ouro

Publicación galega de pensamento crítico

Dirección  X. L. Méndez Ferrín

Sotelo Blanco Edicións, Santiago de Compostela, 2011, 156 páxinas.

 

Reitero aquí algunha das ideas que sobre A Trabe de Ouro escribín nos anos 1996 e 2001, co gallo de cumprir esta revista de noso os seus vinte e cinco  e corenta e oito números. E renovo aquelas palabras porque durante estes vinte e un anos desde que a publicación botou a andar, A Trabe de Ouro, contra vento e marea, cotra as babuxas e neboeiras da indiferenza institucional, segue a ser a publicación trimestral, referencia obrigada de canto pensamento crítico e rebelde se enforna nos fogares intelectuais desta terra. “Son rosmóns e maledicentes –escribía hai quince anos estes vinte e cinco números de A Trabe de Ouro e adoito arrebolan pelouros críticos descomunais por inusitados contra os usos sociais de moda, contra as grandes verdades do noso tempo, fabricadas arreo para os contextos que nos moven e os rituais que as proclaman”.

A Trabe de Ouro en efecto é unha desas fendas que aínda non entupiu o Sistema, a engrenaxe da nova orde imperial globalizadora que ten sometido o planeta. Xa que logo, vinte un anos de resistencia contra o monolitismo e a uniformización ideolóxica que se están a impor no mundo.

Continúa a ser unha rechamante realidade  que se constitúe na mellor publicidade que se lle pode facer ao espírito ceibe e combativo d’A Trabe de Ouro, o feito de lle negar o goberno galego desde o primeiro número e sistematicamente, o pan e o sal de calquera subvención. Segue sen haber axudas e subvencións para A Trabe. Tampouco publicidade institucional, cousa que paradoxalmente si que outorga o goberno de Madrid.

Mais unha vez, abonda con ollar como se editorializa neste número da revista o que acontece coa banca galega que acabamos de perder: a “farsa pública da fusión das dúas caixas de aforro galego e a súa conversión en banco, se cadra destinado a converterse en entidade allea a Galicia”, o que demostra que Galicia é, en efecto, unha nación que non avanza senón que camiña cara  atrás, tamén na súa autonomía financeira.

Neste número oitenta e sete Manuel Outeiriño, sempre fiel á cita da publicación, escribe verbo dun Risco vencido e inadaptado que transita desde o pesimismo cultural ao nacionalismo indefenso. Enxergamos así mesmo o papel e as limitacións fronte á crise do Banco Central Europeo nunha  achega de Jourdy Victoria James Heredia. Un longo traballo en portugués da autoría de José António Souto Cabo achéganos aos trobadores galego-portugueses en canto membros da comunidade que lles deu soporte. José Iglesias Fernández reflexiona sobre o libro de Serge Latouche, Da descolonización do imaxinario económico á construción dunha sociedade alternativa, que ofrece procesos e instrumentos capaces de transformaren o capitalismo noutro modelo de sociedade. As tradicionais seccións da revista (“Acotacións”, “Textos”, “Publicaccións”, “Crónica” sen que falte neste número ese espazo final (“Censura democrática: “N’A Trabe de Ouro cosiderámonos no dereito de publicar orixinais que rexeitaron outras publicacións”) evidencia que nada é alleo a esta revista de pensamento crítico.

 

 

Fermoso agasallo de Nadal

Trece Noites, trece Lúas

Libro das marabillas do Nadal

Antonio Reigosa

Ilustradora: Noemí López

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 156 páxinas.

 

A literatura de tema natalicio ten múltiples orixes e motivacións. Desde o simple pretexto de empregar estas datas, ateigadas de simbolismo, para vender máis e mellor determinados produtos, ata o irrefreable desexo de ateigar  de imaxinación e colorido  unha época senlleira do ano, tanto para os cativos como para os adultos. En Galicia, igual que noutras partes do mundo, existe unha tradición  oral de noso relacionada co Nadal. Un tempo propicio para os contos, romances, panxoliñas e cantos de reis que están hoxe en día para alén das crenzas relixiosas e forman parte da nosa tradición cultural. E a literatura, que todo o aproveita, nunca desperdiciou o tema natalicio para fornecer de historias os seus mananciais creativos. O Nadal, tan útil para satisfacer esa necesidade  que temos os humanos de beber soños, como diría Cunqueiro, fornécenos pois desde sempre de fantasías. É ampla a relación de escritores que se achegaron á literatura natalicia, e case que sempre con grande éxito. Escritores  galegos clásicos e outros máis recentes, fixeron incursións moi salientables nesta sorte de subxénero: a narrativa do Nadal. Lembro como mostra dúas obras clásicas e outra moi recente que, sen dúbida, pasará a ocupar pronto esa categoría: Contos de Nadal, colleitos de  pobo de Armando Cotarelo Valledor (1927), aquel necesario tributo “á ilusión da experiencia” que son os Contos de Santos e Nadal que Otero Pedrayo escribiu en 1956. E a colectánea de Manuel Rivas, Contos de Nadal (2003).

Mais existe outra narrativa non ficcional sobre os temas natalicios e unha mostra requintada é a moi recente achega deste libro que “erguen” entre Antonio Reigosa que leva o leme do texto, e Noemí López que, case que sempre a dobre páxina, enche o libro da cor e da fantasía de gozosas ilustracións. Edicións Xerais fai o resto cunha desas espléndidas edicións en gran formato ás que nos ten tan acostumados que case nos semellan algo normal e necesario.

Antonio Reigosa

O texto de Antonio Reigosa, ese experto en etnografía e literatura oral, o especialista  na localización de seres máxicos aos que sabe espreitar e que ten visado para circular libremente polas súas fantásticas Nacións, ilústranos de forma asemade divulgativa e precisa, sobre o que a curiosidade humana ou a fame de saber pode devecer coñecer sobre este tempo mítico, esa “hora vintecinco” que dicía Cunqueiro, composta por  trece días e trece noites. O subtítulo da obra (Libro das marabillas do Nadal. Mitos, ritos, lendas e tradicións do Nadal en Galicia e no mundo arredor) informa cumpridamente e de xeito enciclopédico verbo de todo o que acontece, implica e significa este tempo que vai desde o 25 de decembro ata o 6 de xaneiro. E faino sen esquecer as orixes e antecedentes históricos do Nadal cristián, a tradición de Noiteboa, o Día de Nadal, Noitevella, Aninovo, os Reis Magos, con capítulos sobre as tradicións  das felicitacións e agasallos, cantos, xogos e representacións do Nadal.

Non falta no discurso narrativo de Antonio Reigosa unha necesaria incursión, por vir de quen vén, no eido dos seres míticos  ou naqueloutros recibidos de fóra como froito da globalizacións consumista. Así  O Apalpador, O Pandigueiro, San Fiz, San Nicolao e Santa Claus…transitan enchidos de  maxia polas páxinas deste fermoso libro, unha gorentosa alfaia da escrita e da edicións, axeitado e útil obxecto para cativos e adultos neste tempo de intercambio de agasallos.

 

A febre do volframio

Febre

Héctor Carré

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 283 páxinas.

 

Xa hai ben de anos que o escritor catalán Joles Sennell escribía que a literatura infantil e xuvenil é a que tamén poden ler os nenos e as nenas. Esta peza narrativa de Héctor Carré, gañadora da 5ª edición do Premio Fundación Novacaixagalicia-Claudio San Martín de Literatura Xuvenil 2011, así o pon de manifesto. En efecto, Febre é unha fermosa e moi ben enfiada proposta ficcional que tira con forza da atención lectora, sobre todo unha vez lidas as primeiras páxinas. Un libro que lemos con pracer os adultos pero que é asemade moi recomendable para o público xuvenil ao que, en principio, vai dirixido. Aconsellable, sobre todo, porque foxe da “xuvenilización” da literatura xuvenil, ese hábito / vicio que acostuma a facer naufragar a tantos subprodutos do xénero, que semellan escritos para adolescentes apalermados ou papaleisóns. Non é este nin un libro light nin unha peza narrativa na que escintilen os valores de sempre, os topoi do consenso social e comunal; con mínimos parámetros de didactismo e ningún moralismo, eludindo os tópicos deste tipo de literatura e sen esconder a realidade.

Concordo con certa crítica que define este libro como “pedagoxica e politicamente incorrecto”, porque non agacha o sexo, a prostitución, o acoso sexual, o estigma da homosexualidade naqueles primeiros tempos da nosa posguerra; nin tampouco aquel mundo do diñeiro fácil, do señorío do volframio, dos turbios negocios caciquís, da pleitesía aos capitostes, da fachendosa e arbitraria violencia da garda civil. Xa que logo, na miña estima, un libro sabiamente ilustrativo para eses adolescentes aos que a literatura, suponse, debe abrirlles as fiestras da realidade e fomentar o espírito crítico.

A novela de Héctor Carré mergúllanos na vila de Noia e na súa bisbarra nos tempos da febre do volframio, un mundo alterado polo frenesí  do diñeiro fácil, do imperio do mineral co que a ditadura franquista negociaba con nazismo alemán. Un mundo esteado na inxustiza e na corrupción; unha sociedade esmirrada e carente de perspectivas  para alguén como a protagonista da novela -unha moza de dezasete anos-  obsesionada pola teima da independencia e da autonomía persoal da muller, que pretende ser un ser humano libre nun ambiente infernal que rematará por apoderarse dela como unha enfermidade.

Héctor Carré

O autor soubo dotarse dunha boa historia e cóntaa claro, seguido e ben, seguindo ao pé da letra o consello cunqueirán , con técnicas que aproximan este relato ao mundo do cine e con ingredientes de novela negra. Non son obstáculos nin barreiras para a lectura eses acenos que aproximan o texto á metanarrativa, xa que esta historia da febre do volframio é unha sorte de novela dentro da novela que un avó lle conta a súa neta.

Mais, como digo, o gran valor de Febre, ademais de ser posuidora a novela dunha historia atraente, con suficiente grao de aventura e ben ganduxada, consiste no feito de non agachar a realidade do que era a sociedade galega dos primeiros anos corenta en certas bisbarras galegas, fondamente sacudidas pola febre do volframio, nin os ambientes turbios, semellantes aos do Oeste americano cando a febre do ouro. Todo iso, mesmo o sexo que ve  a protagonista e que aparece en toda a novela, un sexo depravado polas relacións de poder e de diñeiro, tamén forma parte dunha memoria histórica que Héctor Carré soubo recuperar e reconstruír con grande acuidade.

Vinte anos de crítica literaria

Criticalia

Armando Requeixo

Sotelo Blanco Edicións, Santiago de Compostela, 2011, 273 páxinas.

 

Que Armando Requeixo é un dos comentaristas, analistas ou críticos literarios máis produtivos das últimas dúas décadas dentro do noso sistema literario, non é algo opinable. A escolma de recensións críticas recollidas neste volume máis o apéndice de vinte e seis páxinas no que figura una relación  de todos os traballos de crítica literaria non reproducidos así o evidencian. Os centos e centos de comentarios e recensións publicadas desde a metade do ano 1991 en xornais e revistas son un feito do que este volume da cumprida proba. Que Armando Requeixo é ademais un dos lectores máis conspicuos, sagaces e mesmamente críticos do libro galego é algo no que acreditan moitos lectores, escritores e tamén moitos compañeiros da súa profesión /afección. A súa preparación académica, a súa sagacidade e acuidade para peneirar o gran da palla e distinguir aqueles produtos literarios valiosos daqueloutros que son arremedos de literatura ou sinxelamente publicacións accesorias e prescindibles, é unha evidencia que este libro confirma e unha certeza de quen isto escribe polo coñecemento directo ao termos coincidido Armando e mais eu nos xurados de non poucos premios literarios.

Criticalia reproduce, como dixen, unha mínima antoloxía de recensións críticas que Armando Requeixo publicou en xornais e revistas galegas nos últimos vinte anos. Son dous cento e medio de críticas, aproximadamente un terzo das que o crítico deixou escritas nestas dúas décadas. A narrativa e a poesía de xeito privilexiado, mais sen excluír o teatro e o ensaio galego, teñen nestas páxinas non só un espello /fiestra que no seu día lle deu visibilidade, senón tamén un acaído instrumento valorativo de virtudes e carencias.

O autor soubo fuxir da tentación de reescribir a eito os textos publicados no seu día, de forma que resultasen do agrado do pai deses comentarios que os le desde o presente. Ás avesas, o que Armando Requeixo publica agora neste volume é a fiel reprodución daquelas críticas, aínda que corrixidos os erros de impresión e actualizadas consonte á normativa actualmente vixente. Integran o libro ademais das críticas de novidades, recensións de “libros de fondo”, que nalgúns casos foron editados con anterioridade ao ano 1991.

Todos estes textos radiografan de forma nidia e precisa o canon particular de autor nestes vinte anos e dignifican o labor dos críticos literarios, eses que “curran” o libro cada semana, véndose obrigados moitas veces  a acoutar o seus comentario en microcomentarios de non máis de cen palabras, axustándose ás esixencias  dos diferentes medios. Colaboradores optimistas e moitas veces desinteresados, procurando sobrevivir nun clima de insubstancial banalidade para dar a coñecer o libro galego.

Armando Requeixo

O nivel dos textos deste volume de Armando Requeixo pon de manifesto que o nivel da crítica literaria galega, publicada en xornais e revistas, é aceptable e non desmerece do que se publica noutras xeografías. Non ten nin pode ter a profundidade ou, mellor dito, a ampliación detallista do artigos das revistas académicas -eses aos que algúns consideran a verdadeira crítica, aínda que tampouco aquí é ouro todo o que reloce-, mais si o suficiente grao de habelencia para ilustrar o lector nunha poucas liñas verbo das bondades e carencias do produto literario, cultivando ademais un sentido apreciativo á vez libre, profundo e penetrante. As recensións críticas de Armando Requeixo son modélicas neste aspecto eludindo ao mesmo tempo tanto a gabanza inxustificada como a fobia maniquea compulsiva, froito de xenreiras  persoais, da tentación do ninguneo ou de elementais lecturas superficiais.

Autobiografía conversada de Valentín Paz-Andrade

Valentín Paz-Andrade, a memoria do século XX

Tucho Calvo

Biblos Clube de Lectores, Cesuras (A Coruña), 2011, 472 páxinas.

 

No xa lonxícuo mes de setembro de 1982, Tucho Calvo e Valentín Paz-Andrade conversaron demoradamente por máis de cinco horas na biblioteca da casa deste. O avogado, empresario, político e escritor concedéralle unha entrevista persoal en profundidade. O falar pausado do intelectual e empresario foi plasmado por Tucho Calvo nun monllo de folios que, sometidos á consideración do entrevistado, este decidiu que serían as súas memorias. Alí, na biblioteca de Pousa Nova do Mar e deste xeito, naceu este libro que se editou por primeira vez en 1998, aos dez anos do pasamento de Paz-Andrade co título Valentín Paz-Andrade, a memoria do século (Ediciós do Castro). Cun loable sentido da oportunidade, Biblos Clube de Lectores, reedita arestora este libro-entrevista, que seguramente enceta ese ronsel de biografías e estudos que se publicarán no vindeiro ano co gallo de ser Valentín Paz-Andrade a figura elixida pola Real Academia Galega como protagonista do Día das Letras Galegas do ano 2012.

A nova edición, revisada para darlle coherencia ao texto e corrixir as grallas e imprecisións, agasállanos cun texto que se mantén fiel ás calidades da prosa de Paz-Andrade, ao seu estilo, léxico ortográfico e literario. E recupera ademais, a xeito de epílogo, unhas significativas e bastante pesimistas declaracións do entrevistado verbo do acontecido nos primeiros anos da democracia, que amosan a súa independencia de pensamento e a súa valoración inequivocamente crítica das actuacións e proxectos dos políticos e intelectuais galegos naqueles primeiros anos da democracia.

Tucho Calvo

Paz-Andrade desempeñou un papel especialmente valioso e relevante en múltiples eidos da realidade galega como home de  empresa, experto en economía pesqueira, avogado, ensaísta e poeta. A súa voz serena vai degrañando os principais episodios da súa vida. O nacemento en Lérez cando se esgotaba o século XIX, os primeiros anos cabo do avó Manuel Andrade Carlín, a fonda pegada do tío Xoan Baustista Andrade que esperta no cativo a paixón polos libros e por Galicia, a mocidade de aulas e rúas, a adscrición a un grupo de estudantes afín ás Irmandades da Fala, o exercicio da toga, a experiencia da guerra en Marrocos, o labor como xornalista e director do xornal  Galicia, e  ducias de chanzos dun vida ateigada de actividade, moitos deles certamente arraiáns  ao novelesco e ao azaroso que, porén, por ese inescrutable camiño do destino, lle salvarán a vida, como o “pucherazo” que o deixou sen acta nas eleccións do ano1931, a supervivencia a un atentado en Vigo no ano 1932 ou cando, máis unha vez, volveu fuxir da morte a comezos de Guerra Civil porque non lle publicaron un artigo de opinión que tería significado a súa condena definitiva ante os golpistas.

Un verdadeiro arquivo fotográfico ilustra esta biografía conversada de Paz-Andrade, memoria, en efecto, do século XX e alicerce imprescindible para as biografías, análises da súa figura e da súa obra e pensamento que se publiquen no ano no que Paz- Andrade é o protagonista do Día das Letras Galegas.