A inverosímil redención do inspector Amador Ribeiro

Pegadas nun labirinto baleiro

Xosé Manuel García López

Baía Edicións, A Coruña, 2011, 390 páxinas.

 

A teor do crecente número de publicacións, cómpre recoñecer que a novela negra/criminal/detectivesca/policíaca segue en plena forma na literatura galega. Abonda con achegarnos a calquera librería e comprobar un significativo número de novidades dos diversos subxéneros policíacos ou criminais, que conviven arestora con outros libros e que seguramente atopan un público lector que gorenta cos temas e pautas desas narracións. A última en ocupar un sitio nos andeis de novidades, é posiblemente esta peza que comento, Pegadas nun labirinto baleiro do vigués Xosé Manuel García López, que significa asemade o seu debut como narrador en galego. Xa o fixera antes con dúas pezas en español.

Con todo, verifico que Pegadas nun labirinto baleiro é, por unha banda, unha antinovela detectivesca e, por outra, que o lector atopará nas súas páxinas un caixón de xastre xenérico. Cohabitan na mesma un tipo de relato pertencente claramente á novela criminal, negra e policíaca -sobre todo ata a derradeira parte- con outros que podemos inscribir nos subxéneros da narrativa fantástica, de misterio e de terror, sen que falten certos acenos de onirismo e de narración gótica. Estamos, ao meu ver, diante dun produto narrativo que ben poderiamos clasificar como “detectivismo contra-canónico e fantástico”.

É unha novela policíaca porque a trama inicial consiste na resolución dun misterio de tipo criminal. Nos montes de Lenzo aparece un cadáver dunha moza matada e cuadriculada, coa vaxina chea de “leitada”, como se for unha creación cubista: a cabeza cortada e metida  no bandullo. Seguen outros crimes en serie e o asasino fai traballos “artísticos” cos cadáveres. Tamén nos atopamos cun detective, que é o protagonista da novela, e por algures anda un descoñecido delincuente como antagonista. Todo concorda, xa que logo, coa definición  clásica de novela negra de Raymond Chandler: unha novela do mundo profesional do crime.

Mais decontado empezan as diverxencias coas pautas canónicas da novela negra, criminal ou detectivesca. O detective encargado do caso, Amador Ribeiro, un inspector de policía de Vigo, é a antítese do detective clásico e o seu comportamento fai fuxir aos lectores da tentación de se identificaren con el. Os seus obxectivos na vida son beber, drogarse, foder con mulleres -e se é gratis con prostitutas, mellor- e apuntar coa súa pistola á testa dos seus inimigos. Vive nun mundo sórdido, mergullado entre personaxes da “mala”. A morte ten para el un cheiro difuso e, no seu labor de esculca dos crimes, sabe o que é matar: deulle boleto ao Cuco, esnaquizouno e logo botoulle os cachos aos porcos dunha granxa, e violou e matou a Gloria, a camareira dunha discoteca. Chega, xa que logo, e por experiencia persoal non lle falta razón, á conclusión de que os polis non son moi diferentes dos que matan. Pero pensa que ten a posibilidade de redimirse, de limpar as pingas do sangue que tinxen a súa conciencia, atopando o asasino das mulleres.

A partir de aquí, o relato precipita o protagonista nunha sorte de tolemia, nun mundo de terror e de fantasía, no territorio do Príncipe dos Ermos, un bosque que se configura como un labirinto, a toba do Diaño, onde xogarán  a derradeira partida el e o asasino.

Penso que Pegadas nun labirinto baleiro, sobre todo na súa primeira parte, configura unha aceptable novela negra. Máis negra que detectivesca, pois, aínda que interesa descubrir o enigma, quen o fixo, o xogo da lóxica deixa de ser o obxectivo principal e ao narrador impórtalle, de xeito primordial, a descrición da sórdida sociedade onde nacen os crimes, eses ambientes escuros, poboados por personaxes como Eduardito, organizador de timbas e fodedor de rapaciñas de trece anos, o Caribeño, o anano chepudo que fai desaparecer coches con cheiro de sangue, ou Bocoi de Salceda, un home que tiña mil ollos. Interésalle así mesmo a alma atormentada e ateigada de remorsos dos personaxes.

Xosé Manuel García López

Na novela de Xosé Manuel García López esvaécense asemade as fronteiras entre o ben e o mal, a crítica social adquire un papel importante. A linguaxe é dura e allea ás mentes ben pensantes. Os personaxes empregan as xergas, unha linguaxe sexual sen eufemismos e reproducen o sexismo deses ambientes sórdidos nos que se moven. O paradigma de todo isto  é o inspector Amador Ribeiro que xulga as mulleres baixo o prisma de se son boas ou malas para foder.

O misterio, consubstancial  á novela negra, ocupa un lugar fundamental no último tramo do relato e, na miña estima, é aquí onde a proposta narrativa de García López ten o seu punto máis feble, por mor desa mestura de algo que quixo ser realismo máxico de tradición galega, e terminou sendo un inverosímil crebacabezas de fantasías, do ultramundo.

En canto a lingua, e aínda que non é esta unha crítica filolóxica, debo rexistrar varios erros, no que atinxe sobre todo á colocación dos pronomes átonos. Unha mostra requintada e reduplicativa nese “Eu te atrainte aquí” da páxina 323, consecuencia quizais dun erro tipográfico.

Amigos e sodomitas na Idade Media galega

Amigos e sodomitas. A configuración da homosexualidade na Idade Media

Carlos Callón

Sotelo Blanco Edicións, Santiago de Compostela, 2011, 181 páxinas.

 

“A identidade homosexual, por exemplo, é un accidente sistemático producido pola maquinaria heterosexual e estigmatizado  como antinatural, anormal e infame en beneficio da estabilidade das prácticas de produción do natural. Esta maquinaria sexo-prostética é relativamente recente e, de feito, contemporánea á invención da máquina capitalista e de produción industrial do obxecto. Por primeira vez en 1868, as institucións médico-legais identificarán este accidente ‘contranatural’ como estruturalmente ameazante para a estabilidade do sistema de produción dos sexos opoñendo a perversión (que nese intre inclúe  todas as formas non-reprodutivas  da sexualidade, desde o fetichismo ao lesbianismo pasando por o sexo oral)  á normalidade heterosexual”. Este texto forma parte dun libro, reeditado recentemente en España, no que Beatriz Preciado, partidaria  dun transxénero pansexual, defende no ronsel das interpretacións simplificadoras de Michel Foucault, que ata 1868 non se falou de heterosexuais e homosexuais, termos formulados por Kertbeny. Antes desa data, había prácticas sexuais varias. A sexualidade, xa que logo, é unha elaboración histórica e social, non algo natural e inmutable.

O libro que comento, este estudo e ensaio, saído recentemente dos prelos de Sotelo Blanco Edicións e gañador do Premio Vicente Risco de Ciencias Sociais 2011, contradí non o carácter contrutivista da sexualidade, senón a datación de Foucault e a dos lectores do pensador francés, que malinterpretan que a homosexualidade (desexos, prácticas ou relacións sexoafectivas entre homes ou entre mulleres) é un fenómeno contemporáneo. E Carlos Callón, seguindo o consello de Sherlock Holmes, non teoriza antes de ter os datos. Os seus están iluminados por textos de natureza literaria, historiográfica ou xurídica e demostran que a categoría homosexualidade non se construíu  no século XIX, senón que cómpre retrotraela á Idade Media, e que mesmo no século XI (ano 1061), tivo lugar un emparellamento institucionalizado solemnemente e con efectos xurídicos entre dous homes. Unha unión perfectamente rexistrada por documentos, como o que o autor reproduce, do Tombo de Celanova, no que dous homes estipulan mediante escritura pública e mostran a súa disposición a partillaren enteiramente as súas vidas, cun fondo de afecto, adxectivable ao termo homosexual, na terminoloxía de hoxe.

Carlos Callón tira proveito para a súa análise con vocación ensaística, sobre todo do corpus cancioneiril profano galego-portugués mediaval (século XII a mediados do XIV), non só moi expresivo no aspecto literario, senón tamén moi produtivo desde unha óptica histórica e antropolóxica, algúns de cuxos textos obrigan a revisar conclusións como ás que chegaron investigadores da importancia de Foucault ou John Boswell.

Carlos Callón

O estudo de Carlos Callón forma parte, sen pretendelo o autor, desa historia de amor, de amizade e de intimidade entre mulleres e entre homes na época medieval. A interpretación que fai das fontes documentais, semella acaída e imparcial e as súas hipóteses, temperadas pola prudencia e non precipitadas. As sínteses  conclusivas son, pola contra, nidias e moi clarificadoras, merecentes, xa que logo, de que, en breve resumo, recollamos algunha: A intolerancia absoluta homófoba, descoñecida  na Antigüidade, xorde   non antes do século XI. O pecado de sodomía, inexistente asemade nos primeiros mil anos do cristianismo, inventouse englobando todo o sexo non reprodutivo. Malia a homofobia, na Idade Media, hai unha continuidade de relacións afectivas masculinas intensas que non son vistas baixo signos homofóbicos ( compartir o leito, bicarse en público ou manifestar amor son comportamentos habituais entre os varóns).  As sátiras contra a homosexualidade da escola trobadoresca galego-portuguesa son moito máis indulxentes que os códigos legais e relixiosos que van emerxendo. O lesbianismo permanece moito máis invisible e tampouco existen documentos que constaten emparellamentos entre mulleres, debido sobre todo ao patriarcado imperante e xeneralizado. As únicas aparicións de parellas de mulleres son para condenalas. A persecución da sodomía converteuse nun concepto central para as novas monarquías absolutas, ata o punto de que a consideran como o pecado público por excelencia.

Achega de lectura agradable e sobre todo moi importante este estudo ensaio de Carlos Callón para reescribir unha historia da sexualidade sen as distorsións anacrónicas de moitas das investigacións precedentes e mesmo para documentar unha tradición previa, xa na Idade Media, do matrimonio entre homes e entre mulleres, desposuído de calquera connotación de pecado público.

Os engados do mercado e da globalización

O Mercado e a Globalización

José Luis Sampedro

Tradución de Mª Fe González Fernández

Editorial Trifolium, Iñás-Oleiros, 2011, 90 páxinas.

 

Máis unha vez, Editorial Trifolium, nesa colección “Musa pedestris” na que lles dá acollida a breves, mais relevantes galanos do pensamento da modernidade, agasállanos coa edición dun breve opúsculo de José Luis Sampedro, O Mercado e a Globalización. Mª Fe González Fernández achega unha tradución ao galego correcta e exenta deses erros lingüísticos que inzan con frecuencia outros textos. O libriño de Sampedro é un ensaio non só moi actual na presente conxuntura para permitirnos entender algunhas das raíces conceptuais dos movementos a prol da democracia real, senón tamén, esclarecedor de ideas e conceptos desa filosofía do mercado, a súa estrutura e evolución recente, que leva o nome de globalización.

José Luis Sampedro, cuxa categoría intelectual como economista, narrador, humanista… é indubidable, escribe estas páxinas para desenganar da liberdade do mercado ás persoas de boa fe. E faino cun sutil manexo da linguaxe, que ofrece ademais claridade e sinxeleza, sen renunciar, porén, á densidade e á intensidade do texto. É moi importante entender esa linguaxe, eses termos, as ideoloxías que agochan a estrutura complexa do mercado e da globalización, porque canto máis medra o desencanto, o desinterese político e a crise global que nos azouta, máis engorda a nómina dos políticos que nos presentan o mercado libre e a globalización económica como un ben indispensable e irrenunciable para a humanidade.

Os pensamentos e as teses de Sampedro significan, porén, e malia a brevidade do texto, un dos mellores e máis luminosos exercicios de crítica ao vulgar e mentirán sistema político e económico no que somos gobernados.

No opúsculo, José Luis Sampedro, despois de expoñer as teses opostas dos Foros de Nova York e do Foro Social de Porto Alegre, dedica unha primeira parte a analizar o mercado e a súa evolución  e outra segunda na que explica a globalización. Sampedro acércanos aos funcionamento do chamado mercado “libre”, baseado na oferta e na demanda, segundo as teorías liberais clásicas, así como as neoliberais de máis actualidade. A doutrina smithiana da “man invisible” como misterioso axente regulador dos mercados, que desemboca  nunha das manipulacións máis frecuentes dos nosos días é a equiparación terminolóxica entre liberalismo político (cada persoa encarna un voto) e liberalismo económico (o voto corresponde a cada unidade monetaria e non a cada cidadán).

José Luis Sampedro

A razón racionalizadora neoliberal de aspiracións prometeicas considera a globalización como a mellor forma de mercado, por mor da grande facilidade de comunicacións que existe no mundo e os constantes avances tecnolóxicos. Sampedro concede que o termo globalización é certamente moderno e moi atractivo, ao suxerir algo global, común a todos. Unha humanidade solidaria. Mais desgraciadamente non é a solidariedade a actitude predominante por parte dos globalizadores: “..na barca do globo non se eleva máis que unha minoría de globalizadores, mentres que en terra fican os millóns de globalizados que dependen deles” (páxina 61). Esta abismal desigualdade confirma que a globalización económica é totalmente antidemocrática. A conclusión que necesariamente se tira de todo isto, é que outro mundo é posible e esoutro mundo é ademais seguro.

A mellor carta de garantía da racionalidade e do acerto deste libriño é o feito de estar considerado como o “libro pésimo” por revistas ultraliberais, como La ilustración liberal que agasalla ademais a Sampedro e as súas teses con cualificativos como “fatal reducionismo”, “torpe ignorancia, “unívoco discurso” que anda á procura dunha orde mundial de goberno único, de coacción e do pensamento único, no ronsel do máis puro e descarnado nazismos: Ein Volk, ein Reich, ein Führer. As desvantaxes do ensaio de Sampedro, poucas pero desafiuzadoras: infelizmente todo o que o autor afirma é verdade.

“Non hai noite tan longa”*

Non hai noite tan longa

Agustín Fernández Paz

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 268 páxinas.

 

 

Algúns comentaristas dan por suposto que todas as reseñas que se publiquen sobre a nova entrega narrativa de Agustín Fernández Paz, han facer mención do feito de aparecer editada a novela nunha colección destinada a priori para adultos. Pero esta é “unha novela máis”. Iso si, unha excelente novela, como o son tantas outras coas que nos leva agasallando o escritor vilalbés, á marxe das fronteiras marcadas pola idade dos seus lectores. Xa hai abondos anos que, unha desas explicacións persoais coas que A. Fernández Paz acostuma arroupar os seus libros, permitiume tomar conciencia de que a literatura infantil e xuvenil é a que tamén poden ler os nenos. Un novo galano, pois, de Fernández Paz, un exercicio narrativo que se proxecta  cara ao pasado, un pasado escuro que recupera a memoria, neste caso non a da contenda bélica, pero si as das súas prolongacións na década dos 70 e que chega ata os nosos días, na figura de certos personaxes do relato, comprometidos coa xustiza e coa liberdade, que serán os que, ao final, consigan que non haxa noites tan longas e que nalgún intre escintilen as claridades da alba.

Na cerna da novela, a reparación das mancaduras da ignominia que, como a inocencia  e a indignidade, nunca prescriben, aínda que o poidan facer os delitos trinta anos despois. O protagonista é un home que, a idade de 50 anos, regresa desde París a súa vila natal, mergullado nun alude de lembranzas e co amargor da culpa e da covardía trabándolle a alma, porque desconfiara da inocencia do seu pai, detido, acusado, torturado e condenado pola violación dunha rapaza. Unha investigación ateigada de pistas que nunca se seguiron por desidia ou polo desexo deliberado de ocultar a verdade, convertérao a el, desafecto ao Réxime, na vítima propiciatoria. Na conciencia do fillo, soa a voz fantasmal do pai pedindo xustiza. Tirando dos escasos fíos do novelo, este atormentado personaxe acaba por descubrir a identidade do miserable violador.

Agustín Fernández Paz (Foto: Paco Vilabarros/Xerais)

A prosa limpa e xenuína de A. Fernández Paz, nun relato en primeira persoa cun ton persuasivo, enfeitada cos trazos de sempre (dominio do ritmo e da progresión narrativa, relampos cinematográficos, ecoloxismo, paixón polos libros…) achéganos unha moi interesante investigación da verdade, que se tinxe de tons shakesperianos e odiseicos; unha acaída  visión  daqueles tempos miserentos na Galicia de finais dos 60 e comezos dos 70. Ese optimismo esencial antropolóxico que caracteriza a súa escrita: a pesar das covardías, felonías, da tortura e do calvario dos inocentes, sempre hai homes e mulleres comprometidos coa xustiza e coa liberdade que lle dan razón ás palabras de Shakespeare no pórtico do libro: “Que non hai noite tan longa que non remate en día”

* Este texto foi publicado o día 18 de xuño de 2011 no xornal El Correo Gallego. Para ver o orixinal pinchar aquí.

De consumo rápido*

Svea Kött (carne sueca)

Domingo Tabuyo

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 159 páxinas.

 

O bo poeta pontevedrés que é Domingo Tabuyo, decidiu no ano 2002 apostar tamén pola narrativa. Froito daquel desafío foi a súa novela Carmín, que sen pasar desapercibida, non levantou demasiadas paixóns lectoras. Tabuyo repite arestora con outra peza, enmarcable así mesmo no subxénero policial detectivesco. Mais, contrariamente ao que adoitan facer os narradores que en Galicia cultivan o xénero negro e o policial, D. Tabuyo non recunca co seu primeiro detective, senón que crea un novo investigador, o comisario cambadés Sindo Romero, xefe da sección de Investigacións Especiais. Como tal, vese enleado na resolución dunha trama criminal. A investigación do caso dun asasinato que semella estar conectado con outros dous máis, no eixo Madrid -Arousa -Toledo, con esquemas milimetricamente repetidos e con escenarios  tan cuspidos que semellan fotocopias.

Despois de dar moitos  paos de cego, por se soa a frauta e atopa a pista definitiva, unha repentina intuición de Sindo Romero, allea á esa lóxica das máquinas de pensar que acostuman ser os detectives más modélicos, permítelle resolver o enigma: unha conspiración de terrorismo biolóxico e terrorismo de estado, non por suposto a nivel dos responsables políticos do Ministerio de Interior, senón, como sempre, doutros mandos intermedios, que pensan que o fin xustifica os medios.

Domingo Tabuyo (Foto: Carlos Puga)

No haber da novela de Tabuyo rexistro as clásicas convencións do xénero detectivesco: a investigación como elemento estruturador, aínda que, como acabo de dicir, o éxito da pescuda é consecuencia dunha repentina intuición; o entretemento e a lectura fácil, unha certa narratividade e unha acaída atmosfera de suspense que tira do lector. Novela pois de consumo rápido, pero pouco máis. O “ultimísimo” desenlace seméllame precipitado. Os personaxes son planos e sen as complexidades dun ser real, agás eses lóstregos de señardade que, de cando en vez, prenden no comisario. É o único acontecemento que interrompe esta sorte de señorío da acción pola acción. Innecesarias  así mesmo parao desenvolvemento da historia e a caracterización dos personaxes, certas referencias gabanciosas –sería o mesmo se fosen de censura- a algúns persoeiros políticos da mesma militancia política que a do autor. Menos prescindibles, porén, o ausente retrato crítico da sociedade e a introspección psicolóxica dos personaxes, que son os elementos que converten un relato detectivesco en novela negra.

* Este texto foi publicado o día 16 de xuño de 2011  no Suplemento Faro da Cultura, páxina VI, do xornal Faro de Vigo

Virxilio en galego

Bucólicas

Publio Virxilio Marón

Edición e tradución de Xoán Fuentes Castro

Editorial Toxosoutos, Noia, 2010, 86 páxinas.

 

Hai aproximadamente quince anos que escribía, comentando a edición da tradución ao galego da obra Sobre a amizade de Cicerón: “Cómpre, ás avesas, recoñecer os poucos lectores que terán estas obras clásicas vertidas ao galego, mais sen laios e queixumes, porque pola súa propia natureza non son libros que acendan paixóns lectoras. Emporiso, son imprescindibles como esteos e alicerces dunha lingua e dunha cultura que contende por medrar e acadar un grao aceptable -aínda ben lonxe- de madurez” (Revista das letras, 29 de setembro de 1996).

Dun xuízo semellante é merecedora a recente tradución das Bucólicas de Publio Virxilio Marón, impagable traballo realizado por Xoán Fuentes Castro, que en edición bilingüe latín-galego publicou hai uns meses Toxosoutos. Tradución e edición que ven luz nun intre no que os gustos e os intereses do mundo actual camiñan por estradas moi afastadas da obra de Virxilio. “O sorprendente –escribe Xoán Fuentes no esclarecedor Limiar deste libro- é que aínda hoxe alguén pense que Virxilio existiu”. “As trompetas de certos críticos -en especial alemáns- anuncian a ‘morte’de Virxilio como figura paradigmática no panorama europeo”. Para  un dos referentes da crítica, Harold  Bloom, “os libros de todas as épocas” que constitúen o canon occidental,  comeza coa obra de Shakespeare, aínda que na relación das obras de valor da Idade teocrática, recolle tres obras de Virxilio: Eneida, Églogas e Xeórgicas. As Bucólicas non só fican fóra dese listado, senón tamén incluídas na avaliación xenérica que fai da literatura grega e latina: obras sen valor, que non teñen interese estético en si mesmas.

A excelente e loable versión que nos ofrece Xoán Fuentes Castro deses delicados cadros da vida pastoril que lle dan forma á segunda obra, en orde cronolóxica, de Virxilio, contradí radical e enteiramente os sons das trompetas deses críticos que sitúan a Virxilio no corredor da morte e cualifican ás Bucólicas como obra sen interese estético. As dez églogas que compoñen as Bucólicas, liberadas da “mole homérica e tráxica”, significaron, no tempo da súa escritura, unha verdadeira revolución estética, tanto en temas como en motivos, aínda que están inspiradas en modelos helenísticos, nomeadamente nos idilios de Teócrito.

Xoán Fuentes Castro

Para a sensibilidadeactual, eses poemas, alén de calquera arbitrariedade e  convencionalismo na súa localización xeográfica, sitúannos fronte á natureza cun indubidable fondo de sinceridade.

 En canto á tradución de Xoán Fuentes, penso que é de xustiza recoñecer o traballo ímprobo, arriscado e difícil, sobre todo cando o tradutor non fai unha glosa ou tradución libre como a de Frei Luís de León, senón unha versión literal dese fráxil mundo de palabras que, porén, resiste séculos e milenios. O tradutor foi capaz de conservar, nun galego sobre todo xenuíno, as estruturas da versificación virxilianas, así como as ondulacións musicais dos seus versos.

Desde hoxe, xa que logo, as Bucólicas de Publio Virxilio Marón non só se erguen “senlleiras e dignas” na nosa lingua. Forman tamén parte dos mananciais de reserva do idioma. O substrato cultural que pouco a pouco vai medrando, grazas o labor altruísta e afouto de humanistas como Xoán Fuentes Castro.

Soños de cor laranxa*

Resurrección

Lea Tobery

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 267 páxinas.

 

Seguramente que esta novela de Lea Tobery está a ser un libro multitudinario. Con todo, coido que non era urxente a súa tradución, ao menos para aqueles que seguimos sendo fieis ao curso da materia e estamos certos de que non hai cousa por riba das cousas, como escribiu o noso poeta. Porque boa parte desta novela é unha mística alienación, cun aceptable remate que de algunha maneira converte ese mundo dos seres do máis alá nun relato de formación. Non cuestiono a necesidade das editoriais de entenderen o seu labor tamén como un proceso produtivo sometido aos ditados do mercado. Soamente pretendo dicir que esta tradución nada lle engade a nosa literatura.

A trama argumental, aínda que ten un punto de partida interesante  -a idea da morte aparente- somérxenos decontado nesa mística alienación á que acabo de aludir. Emma, a protagonista, unha rapaza de dezasete anos, morre e salta sen máis á outro mundo, un mundo de cor laranxa, onde coñece un rapaz que esperta nela a paixón do verdadeiro amor. Mais, como non estaba realmente morta, resucita ás catro horas do seu esvaecemento. A partir de aquí, sucédense as experiencias paranormais. A obsesión levaraa  a recorrer a médiums, espiritistas, visitar cemiterios, con tal de atopar de novo a imaxe dese ser ideal e o mundo laranxa da brétema. Ata que unha viaxe, buscando o que parecía o amor da súa vida, acabará de forma sorprendente. É o proceso de maduración que ocupa unicamente as últimas páxinas do texto e que se converte na verdadeira e particular resurrección da protagonista.

Aínda deixando á marxe esas experiencias paranormais, coido que a novela peca de pouco cobizosa. O que na mesma impera son capítulos curtos ateigados de acción, con descricións concisas e esfameadas, que semellan escritas coa finalidade de recrutar lectores adictos á superficialidade. Os personaxes son planos, sen trazos que os individualicen, e a explicación racional do fenómeno fantástico, pouco crible. Respecto da tradución, penso que esta obra é recomendable nos cursos de galego dos Celgas ou dos institutos para localizar, coa axuda dun profesor experto, certos erros lingüísticos moi reiterados que cómpre evitar. Unha novela pois á que lle falta corpo e fondura e cuxas virtudes máis salientables residen no feito de que non é moralista, puritana nin hipócrita no tema sexual e no da droga. Pouca bagaxe, porén, para formar parte desa literatura que tamén poden ler os rapaces, ao menos aqueles rapaces cun certo sentido crítico e sensibilidade literaria.

* Este texto foi publicado o día 9 de xuño de 2011 no suplemento Faro da Cultura, páxina VI, do xornal Faro de Vigo. Con posterioridade á publicación do mesmo, a tradutora do libro, Ana Boullón, púxose en contacto co autor do mesmo e manifestoulle que os erros lingüísticos aos que se fai referencia no texto (cheismos co verbo querer), son escollas lingüísticas polas que optou a mantenta, porque considerou que o seu uso é máis apropiado nun contexto coloquial e están admitidas no estándar gramatical. Dou fe do seu parecer para salvagardar a súa profesionalidade. Porén, os lectores deste libro poderán valorar por si mesmos a lexitimidade e oportunidade das devanditas escollas.

Causa sumarísima 135.587

Proceso e encarceramento de Ramón Piñeiro

Xosé Manuel Dasilva

Editorial Galaxia, Vigo, 2011, 361 páxinas.

 

Á marxe do xuízo que a cadaquén lle mereza a súa acción política na orientación do galeguismo e as súas ideas filosóficas (esa frouma irracionalista da vivencia sentimental na captación do home, tirada da súa interpretación do existencialismo), non será difícil concordar que Ramón Piñeiro foi un personaxe relevante da segunda metade do século XX e ata moitos coincidirán co piñeirólogo  Xesús Alonso Montero que o define como un cidadán heroico, un “diamante moral”, reinventor da cultura galega en tempos de miseria espiritual e de pauperismo nas ideas. No ano 2009, polo feito da dedicación do Día das Letras Galegas a honrar a súa memoria e para achegarnos a súa obra, publicáronse varias monografías sobre Ramón Piñeiro. Unhas simplemente divulgativas, outras como a do amentado Alonso Montero (Ramón Piñeiro ou a reinvención da cultura galega), ateigadas de erudición.

En todos eses estudos existe, porén, unha notable lagoa. Ramón Piñeiro foi detido no ano 1946 por conspirar contra o réxime franquista e condenado o 25 de outubro de 1947 á pena de seis anos de cárcere, dos que cumpriría tres. Polas mesmas memorias de Piñeiro, sabiamos que, mentres estivo detido nos sotos da Dirección Xeral de Seguridade, “afortunadamente non recibiu malos tratos físicos” e a súa condena pode ser considerada como “leve”, malia ter sido o instrutor da súa causa o fanático e sanguinario coronel Enrique Eymar. As hipóteses e as mesmas palabras de Piñeiro apuntan ao seu anticomunismo, que a policía coñecía sen dúbida, e á circunstancia de que, con Piñeiro, fora detido e xulgado Koldo Mitxelena, militante do PNV, partido político que mantiña excelentes relacións con Estados Unidos. Xa que logo, a detención de Mitxelena puxo en marcha xestións diplomáticas por parte dos americanos, das que se beneficiarían todos os acusados nesa causa sumarísima 135.587.

Con todo, como recoñecía Alonso Montero, a causa militar seguida contra Piñeiro ficaba oculta e sen a necesaria investigación e análise os documentos que a compoñen. Esa foi a razón de que o estudo do proceso de detención, xuízo e encarceramento de Ramón Piñeiro estivese practicamente ausente nas publicacións a el dedicadas no ano 2009. Cumpría remediar esa ausencia e foi Galaxia a editora que lle encomendou tal tarefa ao profesor Xosé Manuel Dasilva, especialista nas represións efectuadas pola ditadura franquista sobre as publicacións galegas. Este libro é pois o froito da súa pescuda: a causa xudicial, identificada como causa sumarísima 135.587, e o expediente penal de Piñeiro, gardados respectivamente no Arquivo Xeral Histórico da Defensa e no Arquivo Xeral do Ministerio de Interior.

A obra despexa todos os inquéritos e enigmas que foran xurdindo ao longo dos pasados anos. O volume, froito da investigación do profesor Dasilva, é amplo e non deixa lugar ás insidias e ás mitificacións. Estrutúrase en dúas grandes partes. Na primeira parte, expositiva, despois da crónica dun misterio inexistente, o investigador analiza a causa xudicial: o atestado policial no que se dá conta da detención de Piñeiro e doutras persoas, entre elas os irmáns Saco López e Koldo Mitxelena, nunha cafetería de Madrid, acusados de pertenceren á Alianza Nacional de forzas democráticas e á CNT; a instrución da causa, efectuada polo xuíz especial contra os delitos de comunismo e espionaxe, Enrique Eymar, un personaxe sinistro que actuou nunha manchea de causas e que pode exhibir o “trofeo”  de que máis dun milleiro das mesmas acabaron con condenas de morte. O consello de guerra,  a sentenza e o expediente penal de Piñeiro que cumpre na prisión de Ocaña e Yeserías.

Xosé Manuel Dasilva

Acompaña a relación expositiva dos feitos a correspondencia que Piñeriro envía ou recibe desde o cárcere (Isabel Algarra, muller de Ben-Cho-Shey, Fernández del Riego, compañeiros galeguistas, así como referencias doutra misiva enviada a Castelao “por conduto dos sindicalistas”).

O 26 de febreiro de 1949 concédeselle a Piñeiro a liberdade condicionada. O autor desminte documentalmente a afirmación de Borobó sobre a intervención de Antonio Rosón para que Piñeiro saíse do cárcere antes da data que lle correspondía.

Na segunda parte achega Xosé Manuel Dasilva a transcrición dos documentos da causa xudicial e inclúe un epílogo asinado por Xesús Alonso Montero no que o piñeirólogo salienta os aspectos máis importantes do proceso xudicial, nomeadamente o papel protector que, na vida de Ramón Piñeiro, tiveron os irmáns Antonio e Luís Rosón, que moveron os fíos para que a sentenza de Piñeiro fose relativamente benigna, tendo en conta as actividades políticas (“conspiración posterior”, “rebelión posterior”) da que era acusado.

Xa que logo, a obra de Xosé Manuel Dasilva é unha achega imprescindible para podermos ter un coñecemento cabal  dun episodio importante na vida de Piñeiro. E así mesmo unha contribución importante para profundar na represión exercida en España no período da posguerra.

Todo de madeira, con formón e garlopa

 

Noah Barleywater escapa da casa

John Boyne

Tradución de Carlos Acevedo

Faktoria K de Libros (Kalandraka Editora), Pontevedra, 2011, 222 páxinas.

 

John Boyne (Dublín, 1971), autor dalgúns dos éxitos editoriais dos últimos anos, como O neno do pixama  a raias e Motin na Bounty, agasállanos arestora, grazas á tradución ao galego de Faktoria K de Libros, con outro, Noah Barleywater escapa  da casa, que semella así mesmo que chegará a ser un libro multitudinario, tanto entre o público xuvenil como entre os adultos. A excelente e gorentosa  tradución a nosa lingua de Carlos Acevedo, que sabe a galego xenuíno (cómo prestan eses abondosos infinitivos conxugados!), é un plus engadido para encetar e ler dunha sentada os vinte e seis capítulos deste conto, que aínda que semella de fadas, cómpre dicir que é sobre todo unha lección de vida.

Noah Barleywater ten oito anos e marcha de casa ben cedo pola mañá, antes de o sol saír, antes de os cans acordaren. Vaise da casa porque xa ten oito anos e, ata o momento, coida que non fixera nada na vida. Os seus logros redúcense á lectura de catorce libros, ganar unha medalla de bronce nunha carreira, saber  que Lisboa é a capital de Portugal, ser o sétimo máis listo da clase e un fenómeno en ortografía. Nada comparable coa fazaña de Charlie Charlton, ao que escolleran para lle entregar un ramo de flores á raíña. Mais el está convencido de que con oito anos está preparado para vivir unha aventura inesquecible e pensa que escapar resulta moito máis sinxelo que vivir.

Ao saír da súa vila, de repente o mundo convértese en algo moi singular: todo cobra vida e non é o que parece. Árbores que semellan moverse, mazás que tremen de medo nas gallas, cortizas que falan, cans salchicha parlantes, burros esfameados que devecen polos doces. Ata que entra nunha tenda de xoguetes, distinta de todas as que leva coñecido na vida: non hai nada de plástico, todos o xoguetes son de madeira e hai moitos monicreques. O dono da tenda é un estraño vello e con el intercambia longos parrafeos e experiencias vitais. Na relación de Noah con este vello entrañable, que reborda de saberes do mundo, reside a esencia e o eixo da historia. Dez anos despois, Noah que aceptara os consellos do vello de volver xunto a súa nai, recibe como herdanza do mesmo  a tenda de xoguetes, coa condición de reabrila e continuar a vender só xoguetes e monicreques feitos de madeira. Todo de madeira, feito con formón  e garlopa. Será neste desenlace onde coñeceremos  as verdadeiras razóns que empurraron a Noah a irse da casa e o lector poderá descubrir algunha outra sorpresa.

John Boyne

Un libro no que convive intensidade, axilidade e lixeireza. Ancorado entre a dozura e a tristeza da historia de Noah e o mundo máxico das fadas, ensínanos a desbotar o medo de certas palabras, que hai unha manchea de cousas que nos poden semellar non interesantes, mais soamente porque non as miramos e percibimos como se deberían ollar. E que, cando entramos na vida de alguén, debemos facelo coa máxima atención e responsabilidade. Tamén nos fala este libro, a cativos e a  adultos, da morte, do loito, da enfermidade e de como enfrontar a perda dos seres queridos. Da señerdade e da coraxe de vivir, da inutilidade da fuxida das responsabilidades da vida, porque, se é dura e difícil, é mellor pasala cabo das persoas que amamos. Mensaxes que abrollan das experiencias vitais de Noah, o rapaz que será feliz pasando o resto da súa vida traballando a madeira con formón e garlopa.