A PRIMEIRA NOVELA DE MARÍA VICTORIA MORENO

 Como homenaxe á escritora María Victoria Moreno (Valencia de Álcántara, Cáceres, 1941- Pontevedra 2005) á que hoxe en toda Galicia se lle rende homenaxe no Día das Letras Galegas, reproduzo aquí unha breve recensión verbo da primeira obra literaria de María Victoria Moreno, publicada o día 9 de xullo de 2009 no xornal Faro de Vigo. Estas liñas sobre Onde o aire non era brisa, así traduciu Xavier Senín Alcores de Donalvar (1969), editada en 2009 por Galaxia, queren ser unha modesta lembranza á muller que fixo da nosa lingua a súa.

…..

Onde o aire non era brisa

Mª. Victoria Moreno

Tradución de Xavier Senín

Editorial Galaxia, Vigo, 2009, 158 páxinas.

 En poucas ocasións elementos paratextuais cumpren unha función informativa -e mesmo persuasiva- tan decisiva coma os do prólogo desta novela de Mª Victoria Moreno (Valencia de Alcántara 1941–Pontevedra 2005 ). Aos amantes das curiosidades literarias cónstalles que naquela escolma poética titulada Os novísimos da poesía galega (1973) dáse noticia da primeira  obra literaria de Mª Victoria Moreno, Alcores de Donalvar, finalista do Premio Café Gijón de 1969. Foi a primeira novela da escritora estremeña e a única escrita en castelán. O prólogo da obra que reseñamos, asinado por Pedro Ferriol, avisa ao lector de que o manuscrito daquela novela ficou esquecido durante 36 anos ata que, convencida a autora, escribiuna de novo con pequenas modificacións e cun novo título, Donde el aire no era brisa. Velaquí pois a primeira novela de M.ªVictoria Moreno, que ficaba inédita e que aparece en edición póstuma traducida ao galego por Xavier Senín.

A autora  de Anagnórise, e de tantos outros títulos de literatura xuvenil e infantil, narra na novela unha historia baseada nas experiencias dunha mestra nova que chega a Alcores de Donalvar, unha vila castelá, paradigma da intemporalidade (“mil casas…mil homes silenciosos…mil mulleres renegridas”), na década dos sesenta, tempos do quiñón do leite en po dos americanos. Unha vila dominada pola pobreza e avasalada polos caciques e a ignorancia.

O discurso narrativo mestura as vicisitudes dos habitantes da vila, salferidas de longas historias de desaires, resentimentos e envexas, coas propias experiencias vitais da protagonista, identificada desde o primeiro intre cos máis pobres e cos desherdados. No corazón e nas contornas dese lugar imaxinario, literaturiza a autora retallos da vida aldeá, non exentos de costumismo, e unha galería de personaxes ancorados nos valores e pautas tradicionais, tales como a discriminación social e xenérica e o patriarcado.

 

María Victoria Moreno

No plano técnico, Onde o aire non era brisa, malia a revisión posterior, non deixa de ser a obra dun neófito da escrita literaria, que, ao madurecer, chegaría a dominar con tanta perfección o discurso narrativo. Relato enxebre, con trazos propios do costumismo, do realismo, do romanticismo e mesmo do didactismo moralizante. Engalanado, porén, cunha lingua sinxela, directa, eficaz e ateigada de recursos líricos e expresivos que máis tarde rebentarían con tanta eficacia  na abondosa produción literaria da escritora. Cómpre pois achegarnos a esta obra póstuma de M.ª Victoria Moreno como unha homenaxe editorial á muller e á escritora que, desde  a súa chegada a Galicia, se identificou  de xeito definitivo coa nosa lingua e coa nosa cultura.

Novela homenaxe

O Día das Letras Galegas do vindeiro ano 2018 estará dedicado á escritora e profesora María Victoria Moreno Márquez. Así o acordou a Real Academia Galega o pasado día 17 de xuño.

Reproduzo aquí una breve recensión verbo da primeira obra literaria de María Victoria Moreno, publicada o día 9 de xullo de 2009 no xornal Faro de Vigo. Estas liñas sobre Onde o aire non era brisa, así traduciu Xavier Senín Alcores de Donalvar (1969), editada en 2009 por Galaxia, queren ser una modesta homenaxe a muller que fixo da nosa lingua a súa.

 

Onde o aire non era brisa

Mª. Victoria Moreno

Tradución de Xavier Senín

Editorial Galaxia, Vigo, 2009, 158 páxinas.

 

En poucas ocasións elementos paratextuais cumpren unha función informativa – e mesmo persuasiva – tan decisiva coma os do prólogo desta novela de Mª Victoria Moreno ( Valencia de Alcántara 1941 – Pontevedra 2005 ). Aos amantes das curiosidades literarias cónstalles que naquela escolma poética titulada Os novísimos da poesía galega ( 1973 ) dáse noticia da primeira  obra literaria de Mª Victoria Moreno, Alcores de Donalvar, finalista do Premio Café Gijón de 1969. Foi a primeira novela da escritora estremeña e a única escrita en castelán. O prólogo da obra que reseñamos, asinado por Pedro Ferriol, avisa ao lector de que o manuscrito daquela novela ficou esquecido durante 36 anos ata que, convencida a autora, escribiuna de novo con pequenas modificacións e cun novo título, Donde el aire no era brisa. Velaquí pois a primeira novela de MªVictoria Moreno, que ficaba inédita e que aparece en edición póstuma traducida ao galego por Xavier Senín.

A autora  de Anagnórise, e de tantos outros títulos de literatura xuvenil e infantil, narra na novela unha historia baseada nas experiencias dunha mestra nova que chega a Alcores de Donalvar, unha vila castelá, paradigma da intemporalidade ( “mil casas…mil homes silenciosos…mil mulleres renegridas” ), na década dos sesenta, tempos do quiñón do leite en po dos americanos. Unha vila dominada pola pobreza e avasalada polos caciques e a ignorancia. O discurso narrativo mestura as vicisitudes dos habitantes da vila, salferidas de longas historias de desaires, resentimentos e envexas, coas propias experiencias vitais da protagonista, identificada desde o primeiro intre cos máis pobres e cos desherdados. No corazón e nas contornas dese lugar imaxinario, literaturiza a autora retallos da vida aldeá, non exentos de costumismo, e unha galería de personaxes ancorados nos valores e pautas tradicionais, tales como a discriminación social e xenérica e o patriarcado.

 

María Victoria Moreno

No plano técnico, Onde o aire non era brisa, malia a revisión posterior non deixa de ser a obra dun neófito da escrita literaria, que, ao madurecer, chegaría a dominar con tanta perfección o discurso narrativo. Relato enxebre, con trazos propios do costumismo, do realismo, do romanticismo e mesmo do didactismo moralizante. Engalanado, porén, cunha lingua sinxela, directa, eficaz e ateigada de recursos líricos e expresivos que máis tarde rebentarían con tanta eficacia  na abondosa produción literaria da escritora. Cómpre pois achegarnos a esta obra póstuma de Mª. Victoria Moreno como unha homenaxe editorial á muller e á escritora que, desde  a súa chegada a Galicia, se identificou  de xeito definitivo coa nosa lingua e coa nosa cultura.

Carlos Casares: os últimos agasallos

Carlos Casares

Tal día como hoxe, o 9 de marzo de 2002, finaba en Nigrán Carlos Casares, un dos grandes contadores de historias da literatura galega; os escritor ao que lle está dedicado o Día das Letras Galegas deste ano. Non se ía, porén, a súa memoria porque a súa obra permanece viva entre nós.

En lembranza da persoa e do escritor, reproduzo unha breve ollada que sobre Carlos Casares publiquei o día 18 de marzo de 2002, no Suplemento “Correo das Culturas” do xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela:

“Os últimos agasallos”

En espera desa súa derradeira novela, O sol de verán, xa impresa e que nos din que estará publicada a finais deste mes, os últimos agasallos de Carlos Casares foron a biografía do padre Sarmiento, unha das moitas que saíron da súa pluma, rematada de imprentar o pasado día 5 de decembro, e unha carta coa súa sinatura na que o director de Galaxia lles expresaba aos amigos da editora os seus desexos de que o ano 2002 fose o máis venturoso posible. O escrito de Carlos Casares acompañaba a un dos minilibros de Galaxia, en concreto á pequena biografía de Fermín Penzol, escrita por Ramón Piñeiro.

Xa non volveremos recibir máis agasallos asinados por este grande admirador de Vicente Risco e de Ramón Piñeiro, e un dos grandes nomes da literatura galega. Quédannos as súas obras, a mellor maneira de perpetuarse, de vivir no corazón e na mente dos lectores. Dalgunha delas falamos no seu día nas páxinas dos xornais desta casa. A última, Un país de palabras (1998).

Como homenaxe modesta e insignificante  a un dos mestres da arte da narración, rescatamos algunhas das liñas do que no seu día, o 11 de febreiro de 1999, escribimos verbo do libro de Casares: “Non deixa de ser sorprendente que un libro coma este, de difícil catalogación e sen o apoio dunha especial campaña promocional, se manteña semana tras semana no primeiro posto das listas das vendas dos libros galegos. Chocante pero estimulante ao mesmo tempo, porque unha obra que non é narrativa no sentido rigoroso, gáñalles a partida a aqueloutras máis literarias, de creación de mundos ficcionais…” Un país de palabras é unha miscelánea milagreira porque, case de xeito taumatúrxico, o autor é capaz de xuntar en perfecta harmonía unha chea de cousas.

Mestura doutrina e ensaio literario serio, aínda que rebaixado e alixeirado, como ten de ser, coas anécdotas, con esa fervenza de anécdotas que abrollan na memoria ou no maxín do escritor, con inesperada/esperada habelencia e con esa facilidade para converter en verosímiles os produtos da capacidade fabuladora, as historias certas ou non, que isto tanto ten, tornadas en verdadeiras que o autor lle atribúe á facultade  narradora do amigo Basilio Losada. “Carlos Casares sempre escribe contando. Narracións claras e diáfanas, nunha linguaxe sinxela, pero pulida e cunha sintaxe afastada de calquera complexidade, fan deste libro un pequeno prodixio de comunicación”.

Iso foi o que daquela dixemos. Algo semellante reiterámolo hoxe sobre a obra enteira do narrador recentemente fenecido”

No pasamento de Agustín Fernández Paz

Unha xornada triste para a literatura galega e universal, porque hoxe, 12 de xullo, o sol de verán  fica escurecido pola  infeliz nova do falecemento de Agustín Fernández Paz, un dos grandes escritores galegos, e xa que logo, universais  do pasado século e do actual. Se Bento da Cruz foi o príncipe do planalto borrosão, como nos lembrou o seu editor galego, Manuel Bragado, Agustín Fernández Paz, pola súa bonhomía e pola súa creatividade no eido literario, é sen dúbida o príncipe do planalto vilalbés. Foron moitos as cartas  coas que me agasallou, vía  O Correo Galego, Agustín Fernández Paz na década dos 90 do século pasado, coas que me aprendeu a valorar a literatura infantil e xuvenil, enferma dese mal que é a invisibilidade. Mais todo iso forma parte dos regalos inmerecidos que deben ficar na intimidade. Hoxe quero lembrar a Agustín Fernández Paz, reproducindo a recensión da primeira edición de Aire negro publicada por min no suplemento “Revista das Letras” do xornal O Correo Galego. É a miña homenaxe a Agustín Fernández Paz, un clásico da escrita de todos os tempos. Edicións Xerais de Galicia reeditou a peza de Agustín Fernández Paz, na colección Narrativa no ano 2012

……

 

Aire negro

Agustín Fernández Paz

Edicións Xerais, colección Narrativa, Vigo, 2012, 198 páxinas.

 

¿Existe realmente, como cren as mentes populares, a Gran Besta, O Maligno, unha realidade abominable, que fica durmida debaixo de nós, nas furnas e nos infernos do noso submundo, pero que de cando en vez esperta e sae á superficie para estarrecernos e estender o espanto entre os seres humanos? ¿Ou, como mantiña Jung e a psiquiatría oficial, trátase unicamente dun arquetipo máis, dunha imaxe simbólica que perdura nos mitos de todas as culturas e que reflicte un dos moitos monstros interiores que aniñan no noso cerebro, ese arcano cerebro reptiliano que evolucionou ata chegar ao actual? Velaquí o inquérito crucial arredor do que se ergue Aire negro de Agustín Fernández Paz. Un asunto complexo que, como núcleo diexético, significaría unha verdadeira catástrofe, un naufraxio novelesco para calquera escritor que non tivese un dominio da arquitectura narrativa como o que posúe Agustín Fernández Paz, non como agasallo do Olimpo, senón como froito do traballo e das arelas incansables do escritor.

Aire negro foi editado orixinalmente no ano 2000, na colección “Fóra de Xogo” de Xerais, foi reeditado en numerosas ocasións, acadando asemade varios premios, entre eles o Premio de Literatura Protagonista Jove 2000, o IBBY Honour List 2002. O éxito acadado fixo que podamos ler arestora a novela na colección emblemática de Xerais.

A novela de Fernández Paz é un romance que fará xurdir no lector as dúbidas sobre se trata dunha historia de terror ou dunha historia de amor. Pertence claramente ao xénero de medo e amosa con perspicacia “o sentido morbosamente antinatural” que é así como definía o xénero Lovecraft. Unha peza de terror en formato longo, un dos poucos casos na literatura galega na que as ficcións de terror teñen case que sempre a forma de conto, como, por outra banda, aconsellaría o mesmo Alan Poe.

Unha excelente fabulación longa de medo e de misterio que xira, como xa ficou dito, verbo da Gran Besta, interpretada ben como mito galego, ben como arquetipo junguiano. O máis significativo e rechamante de Aire negro  é que, fronte á racionalidade da ciencia (o profesor de instituto, o médico psiquiatra), ao final acaba por imporse a  vella crenza galega do mal, encarnado na Gran Besta, no Demo Maior que fica durmido nos infernos e que esperta  de cando en vez, sendo sempre o factor desencadeante, o espertador, unha fermosa muller de pelo vermello.

Neste sentido podemos valorar Aire negro como unha novela de medo moi étnico, que fai esquecer as teorías dos psiquiatras. Os galegos estarrecemos, desde a noite dos tempos, por cousa dun medo real, que pouco ten que ver coas imaxes  simbólicas do inconsciente cultural da psique colectiva. E, en canto tal, o lector vai atopar nas súas páxinas, abismos, negruras, buracos negros, unha inmensa sombra negra que provoca insoportables sensacións de espanto, tebras espesas como o alcatrán, viscosidade, masa pastosa, aire frío e fétido coma un alento nauseabundo.Son as sensacións sensoriais que desprende a Gran Besta cando nos axexa.

Poren, Aire negro é moitas outras cousas. Certamente, unha historia de amor. “A auténtica cerna do relato é a historia de amor”, declarou o mesmo autor co gallo da primeira edición. Un eixo central, Laura Novo, e dous homes xirando ao seu redor. Así mesmo, unha viaxe interior, a penosa ascensión da protagonista polos ríos da memoria ata o corazón das tebras -.a Gran Besta-, que o autor moi oportunamente non deixa de asociar coa inquietante viaxe de Marlow, rendéndolle nesta intertextualidade unha homenaxe a Conrad.

Desde o punto de vista técnico, Aire negro conxuga arte e habilidade. As grandes preocupacións formais de sempre de Agustín Fernández Paz non son a frase brillante e requintada, senón a arquitectura do relato, na que é un verdadeiro mestre. O relato, xa que logo, flúe espontáneo, coa virtude da claridade como o seu principal ornato.

O autor métese na pel dun psiquiatra que lembra e narra os feitos estarrecedores acontecidos tres anos antes. Na metade da novela asistimos a un cambio da voz narrativa: son as páxinas na que Laura escribe remontando o río das brétemas  da súa memoria e perforando as tebras.O primitivo narrador recupera o protagonismo narrativo no remate do libro. Fernández Paz  gradúa co acerto a intensidade da traxedia e así mesmo ten a habilidade de Fole hora  de adiantar convenientemente a sensación de terror.

O relato discorre, por outra banda, por canles clásicas e canónicas, cunha sensata e non pretensiosa nin esgotadora apelación ás teorías de Jung, unha merecida e oportuna  comparación e homenaxe a Joseph Conrad, nunha atmosfera de grande verosimilitude, acada, xaora,  en parte pola estratexia do autor de darlle acubillo nas páxinas do libro a personaxes e acontecementos do noso tempo. Se cadra, por todo iso, Aire negro goza dunha desusada e especial virtude: cando se empeza xa non se deixa ata o seu remate. Coma os antigos libros, os vellos romances ateigados de historia, de vida.