“MANDÍBULA”: DO FEMININO-MONSTRUOSO

Mandíbula

Mónica Ojeda

Editorial Candaya, Avinyonet del Penedés (Barcelona), 2018, 285 páxinas

 

Tras a  publicación da súa segunda novela, Nefando, Mónica Ojeda (Guayaquil, 1988) foi considerada por algún medio de comunicación como unha das escritoras referenciais do chamado “novo boom da literatura latinoamericana”. Tanto a autora como a novela foron etiquetadas “ad infinitum”. Algo semellante está a acontecer con Mandíbula, a terceira incursión de Mónica Ojeda na narrativa de formato longo, publicada hai poucas semanas por Editorial Candaya. Mandíbula é unha aliaxe de obras literarias e cinematográficas, así definida pola mesma escritora: “Sería unha mestura de creepypastas con Las chicas de Emma Cline e El anticristo de Lars von Trier.”

Sen censurar nin gabar, dúas operacións que nada teñen que ver coa crítica literaria, achego algúns motivos para deixarse atrapar pola maxia de esta novela. Mandíbula emboca na nómina da ricaz floración da literatura escrita por mulleres en Latinoamérica. Unha narrativa, porén, que nada ten que ver co boom dos anos 60. Na novela prodúcese un total desprazamento da retórica tropical a prol dunha aclimatación do arrepiante. Unha estética da violencia na que non se mutila a balazos. É unha violencia máis refinada: a dun thriller psicolóxico. Mandúbula é una novela de perversión adolescente que explora as relacións de poder entre amigas que asisten a un colexio elitista, e son lideradas por unha delas. Tematízanse no relato, con grande profundidade, estados anímicos como a desmesura en forma de bulling, de canibalismo que unhas alumnas púberes fan da autoridade da súa profesora. Co mesmo ollo clínico, relátase a ansiedade da profesora que se amosa como angustiosas congoxas e incertezas. En moi poucas ocasións se ten descrito con tanta verosimilitude a dinámica dun grupo escolar no que moitas alumnas pugnaban polo poder territorial.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego o 21 de marzo de 2018. para ver o orixinal premer aquí )

A PRIMEIRA NOVELA DE MARÍA VICTORIA MORENO

 Como homenaxe á escritora María Victoria Moreno (Valencia de Álcántara, Cáceres, 1941- Pontevedra 2005) á que hoxe en toda Galicia se lle rende homenaxe no Día das Letras Galegas, reproduzo aquí unha breve recensión verbo da primeira obra literaria de María Victoria Moreno, publicada o día 9 de xullo de 2009 no xornal Faro de Vigo. Estas liñas sobre Onde o aire non era brisa, así traduciu Xavier Senín Alcores de Donalvar (1969), editada en 2009 por Galaxia, queren ser unha modesta lembranza á muller que fixo da nosa lingua a súa.

…..

Onde o aire non era brisa

Mª. Victoria Moreno

Tradución de Xavier Senín

Editorial Galaxia, Vigo, 2009, 158 páxinas.

 En poucas ocasións elementos paratextuais cumpren unha función informativa -e mesmo persuasiva- tan decisiva coma os do prólogo desta novela de Mª Victoria Moreno (Valencia de Alcántara 1941–Pontevedra 2005 ). Aos amantes das curiosidades literarias cónstalles que naquela escolma poética titulada Os novísimos da poesía galega (1973) dáse noticia da primeira  obra literaria de Mª Victoria Moreno, Alcores de Donalvar, finalista do Premio Café Gijón de 1969. Foi a primeira novela da escritora estremeña e a única escrita en castelán. O prólogo da obra que reseñamos, asinado por Pedro Ferriol, avisa ao lector de que o manuscrito daquela novela ficou esquecido durante 36 anos ata que, convencida a autora, escribiuna de novo con pequenas modificacións e cun novo título, Donde el aire no era brisa. Velaquí pois a primeira novela de M.ªVictoria Moreno, que ficaba inédita e que aparece en edición póstuma traducida ao galego por Xavier Senín.

A autora  de Anagnórise, e de tantos outros títulos de literatura xuvenil e infantil, narra na novela unha historia baseada nas experiencias dunha mestra nova que chega a Alcores de Donalvar, unha vila castelá, paradigma da intemporalidade (“mil casas…mil homes silenciosos…mil mulleres renegridas”), na década dos sesenta, tempos do quiñón do leite en po dos americanos. Unha vila dominada pola pobreza e avasalada polos caciques e a ignorancia.

O discurso narrativo mestura as vicisitudes dos habitantes da vila, salferidas de longas historias de desaires, resentimentos e envexas, coas propias experiencias vitais da protagonista, identificada desde o primeiro intre cos máis pobres e cos desherdados. No corazón e nas contornas dese lugar imaxinario, literaturiza a autora retallos da vida aldeá, non exentos de costumismo, e unha galería de personaxes ancorados nos valores e pautas tradicionais, tales como a discriminación social e xenérica e o patriarcado.

 

María Victoria Moreno

No plano técnico, Onde o aire non era brisa, malia a revisión posterior, non deixa de ser a obra dun neófito da escrita literaria, que, ao madurecer, chegaría a dominar con tanta perfección o discurso narrativo. Relato enxebre, con trazos propios do costumismo, do realismo, do romanticismo e mesmo do didactismo moralizante. Engalanado, porén, cunha lingua sinxela, directa, eficaz e ateigada de recursos líricos e expresivos que máis tarde rebentarían con tanta eficacia  na abondosa produción literaria da escritora. Cómpre pois achegarnos a esta obra póstuma de M.ª Victoria Moreno como unha homenaxe editorial á muller e á escritora que, desde  a súa chegada a Galicia, se identificou  de xeito definitivo coa nosa lingua e coa nosa cultura.

NAS GADOUPAS DO AZAR

Na maleta

Xurxo Borrazás

Sotelo Blanco Edicións, Santiago de Compostela, 217 páxinas

(Libros de fondo)

 Malia que Na maleta é unha novela de lectura doada que chega moi ben a quen se atreve a lela, non resulta fácil  dar conta do núcleo diexético e da idea central que dirixen os fíos cos que Xurxo Borrazás (Carballo, 1963) ganduxa esta novela publicada no ano 2000, editada no seu día por Sotelo Blanco, xunto cun caderno non venal no que Inmaculada Otero estuda a narrativa do escritor, con especial atención a dúas das súas novelas anteriores, Criminal e Eu é. Todo iso debido ás especiais querenzas narrativas de Borrazás: un creador moi ambicioso, moi minucioso -non son óbice as declaracións do autor nas que manifesta ter escrito esta novela dunha tirada-, vangardista (paradigma da estética posmoderna máis transgresora, como ven definido en Wikipedia), verbalmente minimalista, que pescuda o fragmentarismo e que acostuma ateigar as súas novelas de referencias culturais.

Consecuencias desas teimas narrativas, son algúns dos trazos  que se acostuma a catalogar como propios da posmodernidade, tales como a carnavalización, a ironía, o relativismo, a irrepresentabilidade. Con todo, e tendo en conta ademais o feito de que o autor nunca se presenta aos certames literarios, fuxe do pequeno carrusel mediático que xa leva anos botando raíces  no sistema literario galego, e non acredita “na gran novela galega”, as obras de Xurxo Borrazás (Cabeza de chorlito, Criminal, Eu é, Contos malvados, Ser ou non) acostuman ter o aval daqueles lectores que na súa escrita contemplan a obra dun creador preocupado pola trama, polas historias que se destilan das experiencias vitais dos seus personaxes. Non en van, unha novela súa, Criminal, mereceu no ano 1994 o Premio da Crítica Española e o Premio San Clemente outorgado polos estudantes dos institutos galegos, e non polo quiñón das lecturas obrigatorias. No presente caso, a novela de Borrazás é un traballo narrativo, á vez complexo no referente ás mensaxes, teses ou ideas directrices que agocha o seu argumento, e ao mesmo tempo moi simple desde a perspectiva puramente formal.

O núcleo diexético da novela érguese arredor dunha viaxe, unha constante no rexistro narrativo do autor. Unha novela de itinerancia na que se ven pillados os dous principais personaxes da fabulación, tan do común coma os seus propios nomes. Pepe e Carme forman unha parella con moitos anos de noivado; son curmáns ao comezo da narración, e moito máis ao seu remate. El traballa para unha empresa que remunera de xeito espléndido o seu traballo delirante a  cambio de obediencia mental. Ela exerce de mestra nun lugar afastado no Courel. A trama dispárase no intre no que el atopa casualmente unha maleta acugulada de cartos. Desde ese instante, o relato convértese nunha fuxida-busca polo labirinto das serras do Courel. Primeiro o personaxe masculino, máis tarde a parella ao completo foxen cara a ningures; a primeira vista polo medos aos cartos, aterrados polo golpe de sorte que eles interpretan como unha verdadeira maldición.

Os dous personaxes, verdadeiros antiheroes, non son capaces de encadrar nas súas vidas un cambio de fortuna tan serio como azaroso e, cando atopan a maleta con millóns, coa mesma descobren a sensación de culpa. Ao final, monicreques nas gadoupas do azar imponderable, decátanse de que a súa escapada non serve de nada; e un remate do relato triste e impecable fainos pasar dos soños dos mares do sur ao realismo cotián do barrio de Teis, “unha merda colgada dun pao”.

Xa que logo, a tese máis salientable que se agocha baixo a trama novelesca de Na maleta, é, sen dúbida, a idea do azar e da casualidade como administradores das accións dos seres humanos. Endalí que Na maleta, como en xeral todas as novelas de Xurxo Borrazás, son textos que obrigan a pensar, a botar unha ollada, escéptica seguramente, sobre a condición humana en todas as circunstancias que nas sociedades modernas tentan determinala.

Verbo da forma, Na maleta é un traballo narrativo que se parece pouco ás anteriores pezas ficcionais de Borrazás. Unha novela centrada basicamente nos personaxes, no que eles pensan, din ou realizan. É moi probable, na miña estima, que a historia de Na maleta xurdise a partir da invención dos seus personaxes principais.

 

Xurxo Borrazás

Na elaboración do texto, o autor espiu o relato de todo aquilo que puidese estorbar a atención do lector. Así pois, na novela non atopamos xogos metaliterarios nin pluridiscursivos, nin esa armazón, por veces impenetrable, de referencias culturais que izaban a obra narrativa anterior do escritor. O autor concentra a súa atención unicamente no ritmo narrativo que se acelera incesantemente por medio dunha estratexia narrativa baseada no diálogo e nunha linguaxe minimalista que elude as frases longas e complexas. As frecuentes mesturas de soño e de realidade, sen que por veces se saiba claramente onde se atopan os linden entre ambos, e o emprego de certos símbolos, entre eles o molete de pan que temos que aprender a comezalo e que, dalgunha maneira, equivalen a alicerces da propia existencia, non supoñen, porén, ningunha contradición desta escrita simplificada á mantenta que procura efectivamente ese estilo “desprovisto e incerto” (autopropiación que fai o protagonista dunha novela anterior do escritor), empregada como vestimenta dunha historia de personaxes perdidos e perdedores nas poutas do azar.