O máxico universo infantil de Lilus Kikus

Lilus Kikus

Elena Poniatowska

Tradución de Teresa Moure

Ilustracións de Santy Gutiérrez

Editorial Trifolium, Iñás-Oleiros (A Coruña), 2012, 55 páxinas.

 

Co primeiro libro de contos co que Elena Poniatowska se iniciou  na escrita, Lilus Kikus, bota a andar unha nova colección de Editorial Trifolium, “Lunalimón”, dedicada ao libro ilustrado e na que esperamos gorentar fermosos agasallos, coma este meiró, no que a infinda capacidade fabuladora desa muller,Hélène Elizabeth Louise Amélie Paula Dolores Poniatowska Amor, que naceu princesa, pero que, logo de renunciar a nomes e apelidos, exerceu ao longo da súa vida como xornalistas e apaixonada escritora de literatura testemuñal do México do pasado século,  dándolle voz aos sen voz, prestándolle a súa palabra e as súas fantásticas imposturas a moitas mulleres ás que admira ou coas que se condoe..

Mais, como digo, Elena Poniatowska iniciouse na escrita retratando o máxico universo infantil con este material de contos de Lilus Kikus, que comezaron a comercializarse no ano 1954. Un traballo que a creadora de La noche de Tlatelolco ou Leonora construíu recibindo o alento e a inspiración da súa propia infancia.

Os doce capítulos ou seccións que agroman  neste belido libro, narran as vivencias que agroman no interior ou no exterior da nena Lilus Kikus, vivencias que lle permiten ir descubrindo o mundo: o máis sinxelo e as experiencias que, por veces, semella que corren paralelas cos seus soños.

Lilus, medioteatreira, exploradora, nena de area, de iodo, de sol e vento, sempre soñadora, observa cos cinco sentidos os lugares onde se atopa, as actitudes das persoas e chega a conclusións, consonte co que entende ou imaxina. Mais Lilus tamén representa, cos seus “inocentes” inquéritos, as críticas e solucións aos problemas cotiás que acontecen no México no que vive. Así, ao escoitar os berros dos manifestantes nunhas eleccións apelando ao pobo, Lilus pensa no pobo, mais, ulo o pobo?.

Ao longo dos relatos, Elena Poniatowska achéganos as actividades que fai Lilus: fita paxariños, cempés, formigas, vai a un concerto, á praia de Acapulco onde soña que ten marido, un marido tan serio coma un funcionario. Pero Lilus non fai nada cando nada ten que facer e coida que as parvas son as persoas máis encantadoras do mundo. Tamén -velaí a súa sabía inxenuidade- se fai “grandes” feridas para cobrar por ensinalas.

Elena Poniatowska

Os pensamentos da cativa mesturan simplicidade, inocencia, profundidade e estrañeza, mais tamén un fondo e resignado sentido relixioso-estamos no anos 1954- que fai que no derradeiro capítulo Lilus ingrese nun convento, onde sabe da Virxe, explícanlle a honorabilidade, pero tamén a esperar sobre o leito o seu futuro marido, paciente e submisa!

Unha narradora omnisciente salta sen continuidade dun episodio da vida de Lilus a outro. Con todo, cada experiencia da cativa convértese nun revulsivo que nos fai pensar. Na forma de narrar, máxica, malia a linguaxe coloquial, vertida a un galego xenuíno por Teresa Moure e fermosamente ilustrada por Santy Gutiérrez, estoura a inmensa curiosidade dun personaxe infantil que é capaz de pór orde no mundo sen facer nada, soamente divagando e observando o seu redor.

A perversión da inocencia

Ana María Matute na entrega do Premio Nadal (6 de xaneiro 1960)

No seu día pasou con dificultades a peneira da censura, mais desde entón a novela de Ana María Matute, Primera memoria, Premio Nadal 1959, ten sido editada unha e outra vez en distintos formatos. O pasado mes de xuño recuperouna de novo Ediciones Destino como un dos seus textos clásicos. Ana María Matute é una narradora da literatura española de posguerra e a súa obra constitúe unha literaturización obsesiva dun rodopío de temas como a nostalxia polo paraíso perdido, pola infancia irrecuperable, polo espertar da adolescencia, por radiografar os estados de ánimo dos seus personaxes.

Todas estas obsesións fan acto de presenza en Primera memoria, una novela na que o lector acha adolescentes nas beiras do abismo da idade adulta e sen ningunha alternativa. Esa carencia de opcións descóbrea con abraio Matia,  a protagonista principal e voz narradora, enclaustrada cun primo na casa da avoa durante os primeiros meses da guerra civil, que se deixa sentir desde a distancia asombrándoo todo. Naqueles insulares e infindos meses estivais, soportan rutinas e obrigas e atrévense coas súas pequenas maldades que lles fan enfrontarse cos seus propios monstros e lles obrigan a albiscar “a escura vida das persoas maiores” e a transitar de nenos a adultos apenas sen referentes nos que medirse durante os momentos traumatizantes do estourido da guerra.

Malia o paso dos anos e  autocensura coa que foi escrita a novela, Primera memoria é un texto que non avellentou, feito debido  ao talento creador de Ana María Matute, capaz de nos fascinar con descricións  dos estados de ánimo dos personaxes. A autora soubo meterse na alma dunha rapaza de catorce anos e, desde alí, encher o texto da novela con sorprendentes achados que nos permiten percibir como se ve e como se sente unha adolescente no intre de perversión da inocencia. Amosa a autora igual mestría ao reflectir o ambiente opresivo dun espazo pechado, dunha illa dunha illa ateigada de inimizades  encistadas, entroncando asemade os caracteres e os sentimentos cos paisaxe e o clima, debuxados cunha prosa tan plástica, penetrante e evocadora que estes operan no fondo tamén como verdadeiros actantes.

(Texto publicado o día 20 de xullo de 2012 no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. para ver o orixinal, pinchas aquí)

Máis literatura do eu de Neira Vilas

Cadernos Ramón  Piñeiro (XXII): Correspondencia de Xosé Neira Vilas con Valentín Paz Andrade e Celso Emilio Ferreiro.

Edita: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, Santiago de Compostela 2012, 169 páxinas.

 

 

Hai agora por volta dun ano que Xosé Neira Vilas publicaba o seu segundo libro de memorias (Penúltimo dietario, Xerais, 2011), no que daba conta das actividades e encontros que el e a súa parella Anisia Miranda tiveron desde xaneiro de 1993 ata outubro de 2009. Libro memorialístico  que o autor xustificaba como una forma de amor a súa terra. Non toda a crítica acolleu aquelas memorias de forma positiva. Páxinas que non teñen ningún interese para o lector, que se escriben cando non se ten nada que dicir, chegou a escribirse. Desde esta mesma bitácora opinei que  a meirande parte das anotación do dietario de Neira Vilas eran prescindibles, porque nada lle engadían a historia social da nosa literatura.

Xosé Neira Vilas

Chégame arestora a última entrega de Neira Vilas -cómpre non esquecer que é un clásico da literatura galega contemporánea- á chamada “literatura do eu”, a través das páxinas dun novo volume dos Cadernos Ramón Piñeiro. A publicación que dirixen Luís alonso Girgado e Ramón López Vázquez, recupera parte da correspondencia do escritor con Valentín Paz Andrade e Celso Emilio Ferreiro. Non é a primeira vez que o autor de Esperando o leiteiro fai pública o seu epistolario con Paz Andrade, Celso Emilio Ferreiro e outros persoeiros e amigos (Cartas de vellos amigos, Galaxia, 2010), mais a novidade desta nova edición é que non soamente inclúe esas cartas remitidas polos dous amigos, senón tamén as misivas que Neira Vilas lles enviou, co que se completa para o lector interesado o diálogo en ambas direccións. Neira Vilas, confésao el mesmo exercía o oficio ou o lecer de escribir cartas moito máis do que os seus correspondentes lle escribían a el. E xustifica esta publicación porque unha carta é literatura, é historia, abarca moitas cousas. Nefeuto, na súa correspondencia con Paz Andrade e Celso Emilio Ferreiro fanse referencias a acontecementos da política, da historia e da literatura galega na segunda metade do pasado século, ademais de permitir que nos acheguemos ás vivencias e afectos das tres persoas, amigos entre si, malia térense visto en moi poucas ocasións.

Publicación, xa que logo oportuna, non pola súa carga de vivencias e afectos, nin tampouco pola actualidade mediática no ano 2012 de Paz Andrade e Celso Emilio Ferreiro, senón porque esta correspondencia é narrativa referencial ou autorreferencial, que traduce vivencias, testemuños de amizade, pero tamén novas, proxectos, ideas, inquedanzas que son historia, no dicir de Neira Vilas. Un corpus epistolar, pois,  que supera o anecdótico e que permitirá enriquecer, non só as biografías dos tres persoeiros, senón sobre todo esa futura historia social da literatura galega, se algún día chega a escribirse.

Repensar a identidade desde o cabo do mundo

Fisterras atlánticas

Lecturas dende o cabo do mundo

Santiago Lamas

Editorial Galaxia, Vigo, 2012, 310 páxinas.

 

Santiago Lamas, que foi psiquiatra pero xa no exerce de tal porque, segundo confesa, non lle axuda para comprender a natureza humana, é sobre todo un home de letras, de moitas lecturas seguindo a tradición secular dos médicos humanistas, que tan abondosamente teñen contribuído a engrandecer os sistemas literarios, tamén o noso. Un lector que procura transmitirlles aos demais as súas lecturas, tarefa que leva facendo xa desde hai anos no eido do ensaio, con algúns títulos cun contido suxestivo e interesante, verdadeiras diagnoses, ben sexa no terreo da esculca da realidade (Notas para una teoría de la realidad, 1988), ben no da identidade persoal (Sobre el yo y otros objetos no identificados, 1994). E tamén repensando a realidade e a identidade galegas (Galicia borrosa, 2004).

Proseguindo na mesma teima e escribindo de xeito interdisciplinar, desde unha fisterra ou cabo do mundo que nos tempos de internet xa non o é, Santiago Lamas deita neste libro un mangado de ensaios alicerzados na idea de nación, na xénese e na formación da identidade social que se artellan e alimentan tanto no emprego de bandeiras e símbolos, como de textos históricos que recrean ou manipulan o pasado.

Esta é sen dúbida a parte central e definitoria deste libro. O autor analiza de xeito conspicuo a función que os textos literarios, os himnos e bandeiras, as viaxes, as literaturas falsarias e mesmo a etnoxénese cos seus múltiples inquéritos aínda non resoltos, teñen na construción desas identidades nacionais e nomeadamente na identidade de noso, prestando especial atención ás achegas dos escritores do Rexurdimento e da Xeración Nós.

Porén o contido de Fisterras atlánticas é misceláneo. Endalí que un orixinal ensaio sobre a figura de Don Xoán abra a publicación. Péchaa outro sobre a natureza da novela negra / detectivesca e a súa presenza no sistema literario galego. Estuda Santiago Lamas a posible orixe galega do mito donxoanesco, o seu tratamento na literatura, rematando cunha crítica moi oportuna e xustificada aos donxoáns  que hoxe ateigan os programas de telelixo e as revistas rosas e amarelas.

Santiago Lamas

Verbo da análise do desenvolvemento da novela negra na literatura en xeral e na galega en particular, Santiago Lamas sostén que o agromar deste tipo de novelas marca un cambio cognitivo revolucionario (páxina 247): nos anos 70 do século XIX, o berce do mal deixou de ser a natureza virxe -así fora entendida polos pioneiros norteamericanos- e trasladouse ás cidades. Velaí pois aos detectives combatendo a estes “indios urbanos salvaxes”, representantes do mal.

Canto á novela negra na literatura galega, Santiago Lamas recoñece que, chegado o tempo, Galicia inzou de detectives literarios, vidos ao principio de fóra. O seu percorrido polo desenvolvemento do xénero, dos fíos detectivescos / criminais na literatura galega non só é completo, senón tamén orixinal, no sentido de que presenta con aguda perspicacia unha visión crítica do xénero en Galicia, independente e afastada da crítica canónica, máis ou menos oficial.

Aínda que o ensaísta  diferenza en termos xerais a novela negra da novela enigma, pola miña parte boto en falta esa distinción a respecto da novela negra galega, a novela do mundo profesional do crime, na que cobra unha grande importancia o retrato crítico, psicolóxico e  social, pouco abondosa entre nós e cuxo modelo podería ser A esmorga, e  a novela de detectives ou novela enigma que inza arestora a narrativa galega, que privilexia o que en inglés se coñece como Whodunit (quen o fixo?), menos rica e complexa e que, na miña estima, ocupa todos ou case que todos os fíos do xénero na literatura galega.

Enxames de formigas

Formigas

Tucho Calvo

Ilustracións de Juan Carlos Abraldes

Biblos Clube de Lectores, Cesuras (A Coruña), 2012, 96 páxinas.

 

Non é a primeira vez que Tucho Calvo penetra na narrativa de terror. Fixérao xa no ano 1996 con Telúrico. Recunca arestora no xénero agasallándonos cunha novela breve, xurdida da experiencia de ter informado como xornalista dun parricidio acontecido nunha aldea galega e tamén como froito da sedución que o autor sente polas formigas, uns dos seres vivos anteriores aos seres humanos, cunha ríxida organización social e capaces das máis arrepiantes crueldades nas súas loitas e na procura de sustento.

A novela bota a andar cun sórdido parricidio nun lugar ignoto ao que se achega un xornalista para obter dos familiares e veciños do morto a versión dos feitos. O parricidio semella a primeira vista o desenlace dunha historia de violencia doméstica, un drama familiar, no que se  mesturan sangue e miseria nun lugar miserento, illado na fraga, que vivira, porén, o esplendor dos anos do wolfran.

Mais pouco a pouco o que comezara sendo a crónica dun crime, transfórmase  nun relato de terror. Con habilidade e oficio, o autor describe o escenario do crime: un ambiente fantasmal no que semella estar mergullada a aldea perdida, na que suceden desacostumados acontecementos: frío no mes de maio, moreas de formigas no inverno e un intenso cheiro que resultou proceder precisamente dunha substancia que emiten as formigas.

O relato dá entón un xiro de cento oitenta graos e convértese nunha loita frenética  contra unha persistente invasión de formigas, formigas omnívoras, verdadeiras “raíñas de creación”, que levan por diante calquera traza de vida.

Tucho Calvo

Unha ficción de medo e de terror en formato curto como aconsellaba Allan Poe. O sentido do morbosamente antinatural  non ten que ver no relato de Tucho Calvo co preternatural nin con ningunha psicopatía, senón cunha realidade hostil consecuencia das mutacións regresivas, debidas ao mal uso que o ser humano fai do medio natural.

Deita pois Tucho Calvo un relato de medo pánico empregando as estratexias propias do xénero de medo ou de terror: sitúa o relato nun marco próximo á actualidade; cédelle a narración a un dos personaxes protagonistas, que o fai en primeira persoa para conferirlle maior credibilidade aos acontecementos; emprega preferentemente o pasado imperfecto, un pasado que actúa sobre o presente e, sobre todo, ganduxa a historia con poucos acontecementos, administrando habilmente a intriga e a sensación de perigo que, sen dúbida, provocan sobre os lectores eses irrefreables enxames de formigas que atacan con devastadora e mortífera eficacia.

Xulgar a Cunqueiro polas súas obras

 

MICRO ENSAIOS LITERARIOS

 

Unha verdadeira bategada de estudos, artigos, homenaxes, reedicións asolagaron o país, tanto no ano 2001 co gallo dos vinte anos do pasamento de Álvaro Cunqueiro, como no 2011, ao se cumpriren os cen anos do seu nacemento. Benvidas sexan estas augacións literarias, entre as que non carece de relevancia aquel Remuíño de prosas que publicou o Centro Ramón Piñeiro e que no seu día comentamos aquí. Publicacións en acordanza e honra,  a meirande parte delas, do señor das palabras máxicas, que abrollaron por todas partes.

Mais dentro das canles da nosa memoria fican aqueles episodios bochornosos, as protestas do ano 1980, cando Cunqueiro foi nomeado  doutor honoris causa pola Universidade de Santiago. E no máis fondo das nosas lembranzas tamén se asenta aquela valoración gratuíta que se facía por entón e en anos anteriores da escrita de Cunqueiro. Foi o que alguén naquelas datas chamou  o “purgatorio”, no que depurou os seus pecados Álvaro Cunqueiro. Por ser escritor bilingüe, por ter escrito ou pronunciado algúns eloxios ocasionais á figura do Ditador (¡como tantos outros para poder sobrevivir!). E nomeadamente por non escribir unha literatura nacionalista ou comprometida. Eran tempos nos que á literatura se lle esixía o que non lle corresponde. E desde estas medicións e paralaxes, a literatura de Cunqueiro foi vista necesariamente como literatura “evasionista”.

Esa gran referencia crítica da literatura galega que foi Carvalho Calero, ao final e malia non ter esquecido nunca o carné de prensa do escritor, entendeu a figura e as circunstancias vitais de Cunqueiro. Nos anos nos que Cunqueiro era tirado non ao purgatorio, senón aos avernos,  a ollada de Carvalho Calero soubo decatarse de que Cunqueiro era un escritor “profesional” e que daquela tiña que escribir en castelán, porque a profesión de escritor e xornalista en galego non daba, nin dá arestora, para vivir. Son moitos os escritores que escriben en castelán, prosegue Carvalho Calero: “Caxeque todos os escritores estudiados nesta Historia (a Historia da literatura Galega Contemporánea, 1975) teñen algunha obra en castelán (…) Cunqueiro é unha figura importante dentro da literatura en castelán, mais tamén o é dentro da literatura en galego”.

Na actualidade todos aqueles que tentan xulgar a literatura galega sen somergullala en padróns extraliterarios  (a miña mente vén o excelente estudo de Manuel Forcadela, Mecánica da maxia. Ficción e ideoloxía en Álvaro Cunqueiro, 2009), decátanse de  que a escrita cunqueirá non é evasionista, senón “unha aposta pola imaxinación, o soño e o mito como realidades superiores, capaces de liberar ó home do labirinto da súa existencia cotiá” ( Diccionario da Literatura Galega, I,160).

Cómpre pois reler a Cunqueiro desde o interior das súas obras, atendendo unicamente  ás leis internas da propia literatura. Os claroscuros que sen dúbida existen  na vida de Cunqueiro, non deberían influír á hora de valorar as páxinas por el escritas, a munificencia e a maxia  das verbas do fabulador do cotián, do trobador dos sentimentos, como alguén dixo nunha das homenaxes do ano 2001.

Mais o acontecido con Cunqueiro, amósanos, máis unha vez, que é necesario agardar  a paréntese que o acabamento dunha existencia pon entre vivos e mortos, para que o maniqueísmo, o sectarismo e todas as miserias humanas non contaminen os xuízos que decote facemos das producións literarias por cousa do persoeiro que está detrás das mesmas. A alcabala que hoxe se lle rende á obra literaria de determinados autores, situados en todos os espectros da vida política ou mesmo fóra da mesma, nada ten que ver coas antes amentadas leis internas da literatura, senón con xenreiras persoais, con desavinzas viscerais, cun manifesto partidismo, que en vez de facer un axuste de contas co personaxe, faino coas súas obras. E como é obvio, aquelas non se defenden, son mudas.

 

Desvelando o ocultamento de Murguía

Murguía

Xosé Ramón Barreiro Fernández

Editorial Galaxia, Vigo, 2012, 983 páxinas.

 

 

Con preto de mil páxinas neste libro, inaugura Xosé Ramón Barreiro Fernández  a nova colección “Grandes biografías”, un importante proxecto editorial co que Galaxia fai unha achega moi relevante á cultura de noso. O expresidente  da Real Academia Galega dedica o seu monumental estudo a profundar na biografía e en todos os avatares vitais e culturais da figura do seu predecesor e fundador da Real Academia Galega, Manuel Murguía.

Unha esculca no carente de dificultades e riscos, pois se algo presidiu o pensamento de Murguía no terreo persoal e familiar foi o ocultamento: “(…) o vello mestre, que pasou toda a súa vida ocultando precisamente as respostas e non só as referidas a Rosalía senón tamén a el mesmo” ( páxina 7).

Mais Xosé Ramón Barreiro, como froito dun traballo investigador rigoroso e minucioso, foi capaz de desvelar non só este ocultamento, as penumbras e sombras espesas que rodean certos tramos da vida de Murguía, senón tamén as trampas que o “pícaro ratón” con “tragadeiras de xigante” foi colocando á mantenta para desorientar a quen tivese a ousadía de penetrar nos seus anos escuros e reelaborar así una biografía canónica, “compracente e sen arestas” del mesmo e de Rosalía de Castro, a súa muller.

A investigación e o achegamento á figura de Murguía, labor ao que Xosé Ramón Barreiro dedicou varios anos, deu como resultado esta biografía canónica do primeiro teórico da nación galega. Desde hoxe, obra de referencia imprescindible para coñecer a vida e a obra do primeiro presidente da Real Academia Galega.

Sen intencións panexíricas e desterrando asemade calquera sorte de maniqueísmo, Xosé Ramón Barreiro, logo dun rastrexo nunha manchea de arquivos, foi capaz de penetrar na vida de Manuel Murguía e na de  Rosalía de Castro en canto formou parte do contorno familiar do intelectual nado, non en Pastoriza, senón no lugar de Froxel, freguesía de Oseiro.

Xosé Ramón Barreiro Fernández

A investigación detense a eito e de forma moi pormenorizada en desvelar a atormentada infancia de Murguía, a proxenie paterna e materna, a mocidade rebelde, a viaxe a Madrid para estudar farmacia, o nacemento do escritor, o coñecemento e matrimonio con Rosalía, o retorno a Galicia,  a Revolución de 1868 e o acceso ao funcionariado, o labor xornalístico e de investigación, o seu labor como “pontífice do rexionalismo”, a constitución da Real Academia Galega,  a vida de Muguía como xubilado e o devalar dunha existencia. Finalmente un capítulo destinado a analizar o destino da  biblioteca e do arquivo de Murguía e os anexos fotográfico, documental e bibliográfico completan esta inmersión na vida e na obra dun persoeiro que foi o primeiro teorizador do feito diferencial galego, un intelectual que asumiu, conxuntamente coa súa muller, a idea da rexeneración de Galicia.

Moi recomendable, xa que logo, polo seu rigor e amplitude  esta biografía do primeiro nacionalista galego.