No burato escuro da cadea e do réxime FAES

Novas do exterior

63.000 1uilómetro de viaxe á cadea

Xosé Luís Santos Cabana

Introdución de Xabier Cordal

Epílogos de Xosé Antón Laxe Martíñán e Francisco Fernández Rei

Axóuxere Editora, Rianxo, 2016, 376 páxinas.

 Axóuxere Editora é un pequeno selo editor que, desde a independencia  e con teimoso empeño, está estendendo  no territorio intelectual galego “obras, conceptos e perspectivas distintas das que habitualmente son manexadas polas editoriais máis convencionais”. É a carta de presentación que acompaña a esta publicación editada na colección Calíope. Salientables son asemade as publicacións da colección Polimnia; a última, un interesante ensaio de Rebeca Baceiredo  no que analiza a evolución histórico-xenealóxica na constitución e solidificación do xénero no proceso de imposición capitalista e patriarcal.

Novas do exterior, cun subtítulo 63.000 quilómetros de viaxe á cadea, recolle, como sinala o prologuista Xabier Cordal, unha manchea de literatura e asemade de realidade. E faino en forma de crónica que é ao mesmo tempo unha denuncia. Xosé Luís Santos Cabana recupera nas páxinas deste volume as viaxes, xunto coa súa compañeira, que durante catro anos fixo á cadea, esa fronteira que divide o mundo, para visitar o fillo preso. O narrador e poeta convértese nesta crónica en sereno altofalante  do confinamento dun preso político no Estado de dereito democrático español; mais tamén desa “arquitectura colectiva dos afectos, a construción vagorosa, mais tamén firme” fronte ao espectáculo.

O libro pode ser lido como un compendio  de agravios e aldraxes do sistema penitenciario español sobre os presos políticos e os seus familiares. O día 2 de decembro do ano 2011, nun despregamento desproporcionado, a policía detiña en Lugo o historiador e profesor de Universidade de Santiago, Antom Santos e a súa compañeira, a filóloga María Osorio. A policía informaba de que, na vivenda de ambos, atoparan documentación e material informático relacionado cun suposto grupo, Resistencia Galega, grupo independentista e terrorista, segundo informaron as autoridades do Estado, pero  ao que non poucos persoeiros galegos consideran que é unha invención do réxime e dos corpos policiais. Ao día seguinte os pais de Antom Santos, Xosé Luís Santos Cabana e a súa dona,Victoria, son informados da detención.

A partir de aquí, e tras a primeira visita ao fillo na cadea de Aranjuez, quince días despois da súa detención, tras non poucos atrancos porque Antom está considerado un Fies -“como un etarra, por lo menos para mí”, dilles un funcionario polo  que debe de permanecer incomunicado do mundo exterior- comeza unha longa peregrinaxe, un percorrido esperpéntico pola arañeira kafkiana dos cárceres españois: Aranjuez, Dueñas, Mansilla de las Mulas. Unha experiencia dura, dolorosa que a burocracia e o réxime absolutamente atrabiliario, e por veces caprichoso, do sistema carcerario  complica moito máis. Foron 63.000 os quilómetros que se viron obrigados a recorrer para poder ver o fillo.

 

Xosé Luís Santos Cabana

Novas do exterior permite entender una realidade descoñecida para a meirande parte da xente: salas de espera interminables, negativas incomprensibles, episodios de despotismo por parte dalgúns funcionarios do réxime penitenciario, respostas ariscas (“ compañeira do cronista descobre  que a voz máis amábel, neste mundo penitenciario, parece ser a dunha maquina, que atende automática no número de teléfono onde se concertan as citas”, páxina 38). O buraco escuro do réxime FIES (siglas do Ficheiro de Internos de Especial Seguimento), declarado ilegal polos tribunais, pero que, segundo afirma o cronista segue a funcionar). Motos medios de comunicación convertidos en propagandistas do Ministerio de Interior: non só foran convocados para presenciar a detención, senón que chegaron a acusar a Antom de ter fundado unha organización terrorista á idade de oito anos. Ambigüidades reglamentarias que se transforman noutra forma de tortura, nomeadamente para a familia.O cuestionamento da Audiencia Nacional, substituto do Tribunal de Orde Pública franquista, que no caso concreto do xuízo de Antom Santos vulnerou o dereito da defensa ao impedir que puideran intervir os peritos da mesma. O castigo da política de dispersión que afecta ao preso a  súa familia. Unha manchea de crueldade inútil e gratuíta  dun Estado que mantén tribunais de excepción,  persegue a desidencia política e crea un réxime carcerario  que acostuma ser banalizado, convertendo os cárceres, ante  a imaxe pública, nunha sorte de hotel a pensión completa, pero que en realidade é un dos máis duros de Europa.

Novas do exterior é un libro duro e valente, pero necesario, xa que nos permite albiscar a crúa realidade do sistema carcerario, do que  a propaganda agocha ou disfraza. Un libro que, malia todas as penalidades, atrancos e caprichos sufridos pola familia, está escrito con serenidade e coa enerxía que proporciona o coñecemento e a liberdade. Unha imprecación, xa que logo, contra a inxustiza e un canto á liberdade, composto desde a primeira persoa, como atinadamente escribe Xabier Cordal nas páxinas limiares.

Libros perigosos

Libros peligrosos
Juan Tallón
Larousse Editorial, Barcelona, 2014, 271 páginas

Malia que Juan Tallón segue a ser un escritor “sen pose nin carreira” e non lle gusta tomarse en serio, está a consolidarse como tal, tanto na narrativa galega como na escrita en castelán. No ano no que andamos, Juan Tallón sacou do prelo dous libros tan orixinais como peculiares: Manual de fútbol. Un libro fuera de juego e esta peza, Libros peligrosos, editada recentemente por Larousse. Un libro de non doada clasificación xenérica, mais que pode ser lido como unha singular novela de libros. Unha novela verbo de cen libros, sobre unha selección de libros que acolle no seu seo novelas, relatos, poemarios, ensaios, tratados de filosofía. Obras literarias que no seu día pasaron pola peneira dun lector teimoso e ao mesmo tempo un chisco heterodoxo.
Juan Tallón achéganos as reflexións que no seu caletre suscitaron eses libros, lidos con ollo atento e á vez cínico e un pouco pillabán. Unha lista de libros que non debe de ser interpretada como unha listaxe redonda, canónica, porque nin existe o mellor escritor nin os mellores cen libros.
Xa na lectura inaugural percibimos a marca, os azos e folgos das súas “recensións”. En pouco máis de media plana, Juan Tallón achéganos as claves máis clarificadoras dunha novela, dun poemario, dun diario, dunha autobiografía, dun ensaio ou dunha densa obra filosófica. Son cen títulos amalgamados de tal xeito que chegan a constituír unha novela de libros. Conectados entre si, ou ao menos por parellas, de forma enxeñosa e, por veces, argallante. Un reto que semella imposible de acadar, mais o autor consegue vencellalos por lazos escriturais.

Juan Tallón

 

Sorprenden polo insólito da relación as conexións de Dino Buzzati e Parménides, de Juan Rulfo e William Faulkner, de Philip Roth e Kant, e a do profesor de Könisberg con Iñaki Uriarte; de Onetti con Kafka, de Mario Levrero con 2666 de Bolaño, ou do “non” de Álvaro Cunqueiro a José Manuel Lara e o “non” de Wittgenstein ao seu editor.
Juan Tallón, como outrora fixera Henry James, traballa desde o envés do espello e elabora desde ese reverso textos verbo do mester escritural: Comentarios luminosos, que se sitúan máis alá ou máis acá -ou quizais nas estremas- da crítica literaria. Mais, ao mesmo tempo que nos ofrece aos lectores informacións curiosas, fainos partícipes dun cadoiro de sensacións qeu a el lle produciron de escritores imprescindibles, á marxe de épocas e de xéneros. Son eses “libros perigosos” porque algunha vez o subxugaron, ou se viu na obriga de lelos sen chegar a entendelos nin na primeira nin na segunda lectura. Xustamente o que agardaba o seu autor -Wittgenstein neste caso-. E cuxas pegadas nos achega arestora como incorrixible letraferido.

(Texto publicado o día 25 de novembro de 2014 no xornal El Correo Gallego. Para ver o orixinal, pinchar aquí)

“Carpe Diem”: o fantasma “histérico” e heterodoxo de Xulio Calviño

Carpe Diem
Nos axiomas do NaZionalcatolicismo
Xulio Calviño
Difusora de Letras, Artes e Ideas, Ourense, 2014, 159 páxinas.

Foi no ano 1996 cando souben de Xulio Calviño, daquela Julio Calviño, transterrado en Málaga onde exercía a docencia como profesor de Literatura. A mediación foi de Emilio Araúxo e grazas á mesma recibín dous libros do escritor nado en A Xesta (Lalín, Pontevedra), ateigados dun inmenso e quizais desmedido, pero sobre todo rebuldeiro, saber filosófico e literario: Del cero y sus múltiplos Madrid, 1987) e Libro de la memoria (Madrid, 1995), un amplo poemario, primeira entrega dunha triloxía (“Anábasis”) que puxo gozo no meu peito ao lembrarme “blancos pueblos sin nombre y sin cadáveres”: Maceda, Baños de Molgas, Padreda, Arnuide…, mais tamén o “hórrido pudrideiro…santuario de ignominias frente a San Mamed”. Tamén un texto, “El silogismo del obsesivo enamorado”, a súa contribución a un pequeno volume editado pola Universidade de Málaga, Indagaciones sobre lo femenino (1990) no que, de forma heterodoxa, se fala sobre a muller.
Xulio Calviño mudou o seu rexistro lingüístico, deixou a provincia lonxana e mediterránea e arestora, con longa barba de rabino e un exquisito galego, agasállanos cun libro tan misceláneo como heterodoxo: Carpe Diem que leva un subtítulo que é pura dinamita: “Nos axiomas do NaZionalcatolicismo”
Cómpre ollar con calma, mais tamén con cachaza e quentura estas “andrómenas rapiñadas do País das Fadas”, tal como o autor adxetiva os dezasete axiomas que lle dan corpo a un volume dedicado a todos os herexes queimados nas cacharelas do Santo Oficio, decapitados por outros poderosos ou que figuran no “Index Librorum Prohibitorum” da Igrexa Católica. Carpe Diem é un libro que circula por varios xéneros: novela, ensaio, poesía e autobiografía nomeadamente. E que quixera ser -dino as propias palabras do autor- “a ilustración dunha imaxe canónica de Freud na que describe o ataque histérico dun suxeito -o autor- cuxa pantomima consistiría en dous movementos contrarios: cunha man aferra o seu vestido -a embriaguez anamnésica e a experiencia aureática benjaminiana– e coa outra quítao. Isto é típico do fantasma histérico, porque a histeria compórtase á vez como unha muller e coma un home”.
Un libro ateigado de erudición (filosófica, literaria, histórica, saber lúdico e mitolóxico) que por veces semella afogar o lector, mais se este ten alento para entrar nos seus miolos, ficará cativo da galanura da prosa, á vez rebelde e rebuldeira, destes axiomas que reproducen a educación castradora nacional católica que os rapaces dos anos cincuenta recibían en escolas, colexios, igrexas, seminarios, campamentos… As prácticas fascistas daqueles anos como tal, a queima de libros da biblioteca da escola da nai do autor, levada a cabo por catro castrós iberos, tinguidos de azul falanxista. O Terror Báquico do nacional catolicismo que enchoupaba pregarias e esconxuros na boca de avoa materna. A confesión xeral que os seminaristas tiñan que facer unha vez ao ano co energúmeno do superior. As referencias ao irmán (José María Calviño) destinado aos sete anos a ser pater paúl misioneiro e mandado no Pereira e no Mangana a Nuestra Señora del Medo.

Xulio Calviño (Foto de Emilio Araúxo)

O seu propio bacharelato nun colexio de dominicos da Cidade de Cristal, unha gaiola de ferro, cun ensino fascista e militarista. Escolarca perdulario, mais feliz no Instituto. Preso político nun cárcere panóptico, en compañía dos chulos das putas coruñesas, tamén engaiolados e as putas militarizadas, porque, ata que o Caudillo permanecese en Meirás, a Garda Moura tiña que foder decote no Papagaio e facíao cun coito sellado: “Mes e medio as santas putas da Cidade de Cristal estaban a foder de moca, almamente free, militarizadas, porque eran funcionarias do Estado ao servizo da garda Moura de Franco” (páxina 112).
E outras moitas experiencias na Cidade de Cristal que moldean unha iniciación á vida do pícaro e adolescente nunha Galicia de miasmas, imposturas, unha Galicia de ferro podre, acaudillada por quen todos sabemos e polo NaZionalcatoliscismo que Xulio Calviño recrea cunha prosa rebordante de tanta rexouba explosiva como de erudición.

Agasallos da memoria

  O rastro que deixamos

Agustín Fernández Paz

Edición de Isabel Soto

Edicións Xerais, Vigo, 2012, 239 páxinas

 Desde hai abondos anos teño ben entendido que non é papel do crítico valorar unha obra do xénero que sexa en base a criterios paraliterarios; e aínda menos desde a empatía ou afastamento que o comentarista sinta verbo da personalidade do autor. Iso sería a deturpación do labor de análise dun libro. Non o require, de por parte, o autor desta obra, non xente de segunda fila, senón un dos grandes, non só entre nós, desa literatura que tamén lle gusta  a nenos e  a nenas. Concéntrome pois  nos miolos do texto, na trama e estrutura do libro, cuxos orixes mostra nun epílogo aclaratorio a editora da obra, Isabel Soto.

   O rastro que deixamos é un libro de natureza híbrida, estruturado en dúas grandes seccións. A primeira, sen dúbida a máis engaiolante, que pode ser encadrada dentro das narrativas facticias, máis en concreto, na literatura do eu. A prosa memorialista do escritor (“As paisaxes da memoria”) rememora as súas vivencias, sobre todo na infancia e adolescencia, relacionadas co mundo da escola e da súa vila natal. Esa infancia responsable en gran medida de boa parte dos fíos dos seus libros e da súa visión do mundo. Fíos que van desde os do xersei da primeira foto que ilustra o libro e que contén un catálogo selectivo de vivencias dos seus anos de cativo na Vilalba natal, ata a despedida da promoción de Bacharelato no  seu instituto, coincidente coa súa propia xubilación no ano 2007. Prosas memorialísticas, esteadas tamén en textos escritos para distintas ocasións, ganduxadas cos fíos da vida,que sen teren vontade novelística, lense porén co mesmo saibo dunha novela, porque Agustín Fernández Paz adorna o seu sarillo de acordanzas de natureza autobiográfica e sentimental con vontade de estilo e coa claridade e naturalidade lingüísticas que apreciamos na súa obra de ficción.Relatos pois vivenciais, evocacións fascinadas   dun estilo de vida que xa non existe.

Agustín Fernández Paz

   Na segunda parte do libro (“O oficio de escribir”), achega o autor un brazado de textos escritos para distintos foros ou ocasións e cuxa enfiada parte da lingua, a literatura, o oficio de escribir e a súa importancia. Textos asemade ateigados de lucidez e con fortes recendos de verdade. Unhas pingas de ficción  ao final de cada parte amosan a mestría narrativa do escritor mesmo nas distancias curtas.

 

(Texto publicado o día 6 de novembro de 2012 no Suplemento Faro da Cultura, páxina VI, do xornal Faro de Vigo)

“Roxe de Sebes”, a proba do Courel

Roxe de Sebes

Ignacio Castro

Noitarenga, Santiago de Compostela, 2001, 140 páxinas.

Reedición: Fundación Luís Seoane, A Coruña, 2011, 118 páxinas.

 

Roxe de Sebes foi e segue a ser un libro singularísimo. Editado por primeira vez no ano 2001 por Emilio Araúxo en Noitarenga e reeditado o pasado ano pola Fundación Luis Seoane, dentro do proxecto “Cabañas para pensar”, é un libro de lectura minoritaria mais imprescindible para todas aquelas persoas que intentan atopar a outra dimensión de realidade, a dimensión profunda e xerminal do lugar, do silencio da serra nun mundo que non nos deixa escoitar co estrondo dos reactores e das marañas das vías de comunicación.

Ignacio Castro (Santiago de Compostela, 1952) é un pensador galego e crítico de arte, residente profesionalmente en Madrid, pero que nunca fai o xordo aos ecoares da cultura galega, na que irrompe de cando en vez con produtos lúcidos e arredados de tantas lambetadas ao uso dos padais snobs. Libros os de Ignacio Castro en galego ou en español, abeirados na nidia verticalidade do pensamento. Da súa autoría como escritor galego son Alén de fenda (1994), o libro que seguramente preparou no retiro da cabana do Culán  e que en tantas en tantas cousas se asemella á augación de natureza que enche estas páxinas. E antes de saír á rúa Roxe de  Sebes, editou, tamén en Noitarenga os debates que sobre Novoneyra se celebraron en 1999 no pazo de O Picón, baixo o título, Neste silencio. O pasado ano daba ao prelo Formas de indefinición en Axouxere Editora.

Roxe de Sebes alicérzase nos materiais conservados e froito dunha experiencia radical que o autor viviu entre os anos 1983 e 1989, para enchouparse na aprendizaxe interminable da montaña. A proba consentiu no voluntario desprendemento do mundo e no retiro na cabana de Culán en Roxe de Sebes, arriba da aldea de Mazales (Serra do Courel) durante mil días. Ignacio Castro pasou vencellado  a aquela paisaxe sete anos, divididos en sete períodos de dous a catro meses. O illamento foi absoluto. Case que nunca subía ata aquela serra ninguén. Raramente un cazador ou algún pastor que se achegaba a aqueles pastos altos, solitarios.

Que pescuda o pensador con estes mil días vividos alí onde as cousas e os seres  se xuntan nun emblema de todos os silencios? Inverter o camiño que propuxera Marx: volver da “acción” á “interpretación”. Se Santiago fora nos anos mozos do autor, o escenario do marxismo, Roxe de Sebes será o da filosofía. Ou dito con palabras que o autor dirixe a  D.G.S. (Domingo García Sabell): atopar a identidade do singular do universal, o movemento e a quietude, o pensamento e a existencia, materiais cos que, lentamente e no illamento de cristal dunhas montañas, se pretende construír o mundo.

A incomunicación foi tal que, á parte do perigo metal daquel tremendo silencio das serras, calquera enfermidade ou accidente podería ser mortal. É certamente a proba de lume do Courel. Mais a experiencia foi fecunda e valiosa, pois logo daquela vivencia radical de unidade, o pensamento acadou a capacidade de desdobrarse, de ser dous, sen deixar de ser un.

Na soidade da montaña acadou Ignacio Castro un sexto sentido verbo da realidade natural, verbo da troita e do cervo, que nunca tivera antes. A mesma inflexible castidade que alí ten que vivir, unha sorte de adroxinia ascética que o liberaba dos impulsos da relación sexual, permítelle revivir todos os personaxes que un fora no pasado, reconquistar o sentido da comunidade desde cero: “eu era interiormente tamén todas as mulleres que coñecera”. En resumo, a experiencia asemellouse ao traballo dun místico para adaptarse ao mundo, para poder aceptar a infamia de vivir neste mundo, acompañado polo cristal da montaña.

Ignacio Castro

Roxe de Sebes é un libro humilde pero marabillosamente luminoso do que moi pouco se ten falado e coido que tamén moi pouco  se falará no futuro. Porque os rebumbios do noso mundo son a súa antítese . Pero a súa lectura debería converterse  no báculo laico para nos atopar a nós mesmos. Dividido estruturalmente en catro grandes partes; “O caderno de intres”: unha manchea de haicus  ou breves frases descritivas ateigadas de musicalidade e lirismo ao estilo de Novoneyra (“Abeluria, xanzá, tollemerendas: flores de montaña, beleza escondida do mundo”); “As cartas dende  a cabana”: cartas que van nunha soa dirección, sen resposta. Todas, agás unha, dirixidas á familia, e ás que lles chama “traballo”, como se fose un labor calquera de supervivencia; “Mil días”, é dicir, a crónica e a reflexión filosófica verbo desta amalgama coa natureza que nos fai baixar de toda vaidade ao escoitarmos o canto das pedras. Finalmente unha IV parte, “Clima e acción: unha poética e ontoloxía do lugar. O sitio, o lugar é tematizado como algo propio do pensamento fronte ao esquecemento actual de toda experiencia directa, do sosego, dos sitios hoxe abandonados e cubertos de po.

Fermoso agasallo de Nadal

Trece Noites, trece Lúas

Libro das marabillas do Nadal

Antonio Reigosa

Ilustradora: Noemí López

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 156 páxinas.

 

A literatura de tema natalicio ten múltiples orixes e motivacións. Desde o simple pretexto de empregar estas datas, ateigadas de simbolismo, para vender máis e mellor determinados produtos, ata o irrefreable desexo de ateigar  de imaxinación e colorido  unha época senlleira do ano, tanto para os cativos como para os adultos. En Galicia, igual que noutras partes do mundo, existe unha tradición  oral de noso relacionada co Nadal. Un tempo propicio para os contos, romances, panxoliñas e cantos de reis que están hoxe en día para alén das crenzas relixiosas e forman parte da nosa tradición cultural. E a literatura, que todo o aproveita, nunca desperdiciou o tema natalicio para fornecer de historias os seus mananciais creativos. O Nadal, tan útil para satisfacer esa necesidade  que temos os humanos de beber soños, como diría Cunqueiro, fornécenos pois desde sempre de fantasías. É ampla a relación de escritores que se achegaron á literatura natalicia, e case que sempre con grande éxito. Escritores  galegos clásicos e outros máis recentes, fixeron incursións moi salientables nesta sorte de subxénero: a narrativa do Nadal. Lembro como mostra dúas obras clásicas e outra moi recente que, sen dúbida, pasará a ocupar pronto esa categoría: Contos de Nadal, colleitos de  pobo de Armando Cotarelo Valledor (1927), aquel necesario tributo “á ilusión da experiencia” que son os Contos de Santos e Nadal que Otero Pedrayo escribiu en 1956. E a colectánea de Manuel Rivas, Contos de Nadal (2003).

Mais existe outra narrativa non ficcional sobre os temas natalicios e unha mostra requintada é a moi recente achega deste libro que “erguen” entre Antonio Reigosa que leva o leme do texto, e Noemí López que, case que sempre a dobre páxina, enche o libro da cor e da fantasía de gozosas ilustracións. Edicións Xerais fai o resto cunha desas espléndidas edicións en gran formato ás que nos ten tan acostumados que case nos semellan algo normal e necesario.

Antonio Reigosa

O texto de Antonio Reigosa, ese experto en etnografía e literatura oral, o especialista  na localización de seres máxicos aos que sabe espreitar e que ten visado para circular libremente polas súas fantásticas Nacións, ilústranos de forma asemade divulgativa e precisa, sobre o que a curiosidade humana ou a fame de saber pode devecer coñecer sobre este tempo mítico, esa “hora vintecinco” que dicía Cunqueiro, composta por  trece días e trece noites. O subtítulo da obra (Libro das marabillas do Nadal. Mitos, ritos, lendas e tradicións do Nadal en Galicia e no mundo arredor) informa cumpridamente e de xeito enciclopédico verbo de todo o que acontece, implica e significa este tempo que vai desde o 25 de decembro ata o 6 de xaneiro. E faino sen esquecer as orixes e antecedentes históricos do Nadal cristián, a tradición de Noiteboa, o Día de Nadal, Noitevella, Aninovo, os Reis Magos, con capítulos sobre as tradicións  das felicitacións e agasallos, cantos, xogos e representacións do Nadal.

Non falta no discurso narrativo de Antonio Reigosa unha necesaria incursión, por vir de quen vén, no eido dos seres míticos  ou naqueloutros recibidos de fóra como froito da globalizacións consumista. Así  O Apalpador, O Pandigueiro, San Fiz, San Nicolao e Santa Claus…transitan enchidos de  maxia polas páxinas deste fermoso libro, unha gorentosa alfaia da escrita e da edicións, axeitado e útil obxecto para cativos e adultos neste tempo de intercambio de agasallos.