Novas formas de existir no mundo

 

A revolución non vai ser televisada

Rebeca Baceiredo

Euseino? Editores, Vigo, 2013, 162 páxinas.

 

   Esta publicación de Rebeca Baceiredo é posiblemente a excepción que confirma a regra desa mirrada presenza do verdadeiro libro de ensaio no sistema literario galego. Con efecto, ao longo dos anos as nosas casas editoras levan ofrecéndonos unha verdadeira eclosión de estudos e investigacións que xeneralizan o coñecemento, baixan os saberes ou recompilan erudición. Mais son contados os auténticos libros de ensaio onde os autores e autoras se arriscan  co pensamento e propoñen enunciados e respostas singulares para o noso tempo, alicerzados na ilustración crítica e na revolta intelectual, capaces de chimpar o dado como enunciara Mallarmé.

   Rebeca Baceiredo (Orense, 1979), doutora en Filosofía e licenciada en Ciencias da Comunicación e especialista en Gilles Deleuze, xa no primeiro libro da súa autoría, O suxeito posmoderno. Entre a estética e o consumo, profundaba coa súa análise e diagnose  das peculiaridades posmodernas, na verdade novidosa do pensar. Co seu regreso, A revolución non vai ser televisada, que inaugura a colección “Casabranca” que Euseino? Editores lle dedica á filosofía, achéganos unha nova mostra dun dicurso novidoso e apropiado, ao menos no plano teórico, para facerlle fronte ao desenvolvemento maquínico e técnico da actual sociedade capitalista.

   Na primeira parte da monografía, Rebeca Baceiredo analiza o fundamento axiomático do capital, da oligarquía dominante, que está decidida a recobrar certos aspectos do antigo modelo do poder, aquel Antigo Réxime no que, no canto de seren cidadáns, os homes e mulleres eran súbditos da megamáquina de produción que gobernaba ao seu antollo e en función dos seus intereses, a nosa condición ontolóxica. Ata o de agora, unha senda de dubidosa eficacia, pensa a ensaísta, alicérzanos na produción da subxectividade. Somos suxeitos efectivamente, mais iso equivale  a estar suxeitos polo poder.

   Na segunda parte analiza a autora a posibilidade de desenvolver unha liña ontolóxica que posibilite desfacer o suxeito para construír outro tipo de subxectividade. Un discurso que a pensadora constrúe alicerzándose nas ideas de Gilles Deleuze, no marco teórico que ofrece o pensador francés para entender algúns aspectos da megamáquina do poder e visibilizar novas posibles formas gnoseolóxicas e ontolóxicas de subxectivación: novas maneiras de existir no mundo que impliquen a disolución do suxeito como “coágulos de poder” ou criaturas construídas para a (re)produción social e económica. Baseándose en Nietzsche e Spinoza, a ensaísta pensa que pode erguerse unha nova forma de subxectividade: un ser en constante devir, capaz, xa que logo, de escapar ás poutas do poder.

   Seguramente esta receita do desenvolvemento ontolóxico e ético do individuo cara a converterse nun ser social novo e non estable pode parecer demasiado teórica, afastada da historia como proceso práxico dialéctico, cuxo motor é  a loita de clases. Secasí, a autora, aínda que non os tematiza, non exclue ningún fermento, non exclúe a loita social para enfrontarnos á máquina do poder e tampouco esquece o “dictum” de Foucault: “a cada recuncho de poder, correspóndelle un recuncho de resistencia”. Porén, a súa proposta xira na órbita do espazo de dereito e é aquí onde encaixan as súas ideas verbo dun novo paradigma da subxectividade.

Rebeca Baceiredo

   Un ensaio para facer pensar, que penetra no eido filosófico. Con todo, a agudeza expositiva da autora e unha escrita que elude á mantenta e sempre que lle resulta posible, a linguaxe especializada da filosofía, permite que o discurso novidoso de Rebeca Baceiredo poida ser lido non só por profesionais da filosofía. Abonda con lectores dispostos a reflexionar sobre a posibilidade de novas formas de ser suxeitos ou de existir no mundo.

Vinte e cinco anos de “La lluvia amarilla”

 

La lluvia amarilla (Libro máis DVD sobre Ainielle)

Julio Llamazares

Editorial Seix Barral, Biblioteca Breve, Barcelona 2013, 165 páxinas

       Transcorría o ano 1988 cando un  narrador novo daba ao prelo a súa segunda novela, “La lluvia amarilla” que consagraría a Julio Llamazares como un dos máis importantes narradores da recente literatura española. A novela, a máis lida e traducida do escritor leonés, é unha verdadeira xoia da literatura española do pasado século; unha novela de culto, unha narración poética que ennobrece a un idioma. Con motivo do vinte e cinco aniversario da primeira edición, Seix Barral acaba de publicar unha excelente edición conmemorativa que inclúe un limiar do mesmo autor e un DVD documental, “Ainielle”, coa intervención de José Sacristán, o escritor e con escenas da adaptación teatral que convidan, máis unha vez, a perdernos neste presado de historias de soidade, abandono, loucura e morte.

Julio Llamazares

Tense escrito que a obra de Julio Llamazares é un gran dicionario da soidade. Pola miña parte, ousaría afirmar que “La lluvia amarilla” é o calidoscopio  que a reflicte e proxecta de xeito simétrico e axigantado ata o infinito. Porque o abandono, o desamparo,  a tolemia e a morte, entre ese vento maino que vén do río e asolaga coas amarelas follas de outono a aldea deserta do Perineo aragonés, e o conxela coa eterna albura da neve invernal, teñen nesta novela a máxima expresión, un verdadeiro paradigma convertido en arte literaria.

   O derradeiro morador de Ainielle, Andrés de Casa Sosas, personaxe-narrador, achéganos, ás portas da morte e nun impoñente monólogo, a esas historias de desolación e loucura. Na súa casa de Ainielle, enlagada a súa memoria na bategada amarela de follas caídas no outono, na xistra xeada que ateiga o lugar de silencio e desamparo, e no po e  no óxido dos anos, constrúe, sobre  a memoria, as pesadas paredes do esquecemento. Novela, de por parte, que aborda moitas cousas esenciais: o universo rural e o seu abandono, o fluír inexorable do tempo como un río á vez equívoco, melancólico e impetuoso, o mito dos espectros do pasado,  a irrevogable condición social do ser humano. E faino, Julio Llamazares, botando man dunha formidable carga alegórica que nutre todo o contorno narrativo sobre todo de amarelo, e orlando as páxinas do libro cunha verdadeira greca lírica, un estilo de prosa moi ricaz e elaborado que incitan de novo a súa lectura.

 (Texto publicado o día 8 de agosto de 2013 no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. Para ver o orixinal, pinchar aquí)

Unha bala no arrinque da escrita de Burroughs

                      MICRO ENSAIOS LITERARIOS

William S. Burroughs

 

   Refire o narrador e ensaísta mexicano Juan Villoro que o día 6 de setembro de 1951, no medio da borraxeira etílica da que soamente saía cando se atopaba drogado, William Serwad Burroughs aceptou o desafío de Joan, a súa muller, e probou a súa puntería ao xeito de Guillermo Tell. Os amigos da parella xa estaban acostumados aos “xogos telepáticos” de ambos os dous e sabían que a patente homosexualidade de Burroughs e as maratonianas inxestións de drogas, impedían calquera contacto físico entre os dous. O feito foi que Joan puxo un vaso encol da súa cabeza e Burroughs apertou o gatillo desde tres metros. Foi un asasinato accidental e compartido que fixo que adición pola escrita penetrase  no corpo de Burroughs. A enteira obra literaria do escritor de San Luís (Misuri) é, en efecto, un exercicio sostido da estética devastadora daquela bala disparada en México.

   O inmenso suburbio, capital do delito, que era a cidade de México D.F nos anos 50 converteuse para o futuro autor de Almorzo espido nun inferno transitable, nun abismo a súa medida, para agachar a desagradable realidade. Todo isto vén a conto da edición de Queer, traducido ao español co título de Marica.

   Os inicios literarios de Burroughs teñen a súa orixe na sensación de catástrofe e de perda que lle supuxo a morte de Joan: “Todo me leva á atroz conclusión de que xamais chegaría a ser escritor sen a morte de Joan”, escribía o mesmo Burroughs en 1985. E xunto ao drama da pólvora, tamén as cartas de Jack Kerouac e de Allen Ginsberg sitúanse no arrinque literario de Burroughs. Porque o profeta do beat e iniciador da técnica “cut-up”, nacido en 1914  e máis vello e menos cobizoso que Ginsberg e Keruac, nunca pensou dedicarse á escrita. A  súa intención era contribuír co seu enxeño ás oufanías e alardes dos outros. “A miña novela son as cartas que che fago chegar” declaráballe Burroughs a Allen Ginsberg. Porén, en México redactaría a súa primeira novela, Yonqui (1953). As confesións dun drogadicto irremediable.

   Queer foi concebida como un apédice de Yonqui e apareceu publicada trinta anos despois, xunto coa correspondencia que lle serviría de alicerce para a súa obra seguramente máis coñecida, The Yague Letters, (1963) escrita a dúo con Allen Ginsberg.

   A personalidade contraditoria de Burroughs non é merecedora dun xuízo moral condenatorio nin dunha glorificación como anxo estarrecedor que precisou dun asasinato como motor de arrinque da súa literatura. Como escritor, cómpre xulgalo unicamente polas súas obras: un baúl ateigado das máis tremendas experiencias existenciais, de heteróclita vitalidade. Tamén como experimentador da novidosa técnica de arquitecturas narrativas, como o cut-up (unha rachadura da linealidade da literatura), que teñen como finalidade descubrir de xeito azaroso o relato agachado da realidade. A relación polémica que Burroughs establece coa literatura, xorde con forza en Marica, o relato do deambular dun mozo ambiguo por locais sórdidos, no medio dunha fauna en estado de podremia. Se o lector quere meterse no particular mundo dun dos escritores menos edificantes do século XX e contemplar esa paisaxe alucinada que constitúe o seu universo narrativo, ten en Marica un pequeno atlas da maioría dos temas dun dos personaxes de maior carisma biográfico dos últimos tempos.

Pequenas racións do decorrer literario de Caneiro

 

A máscara de Ulises

Xosé Carlos Caneiro

Editorial Galaxia, Vigo, 2013, 217 páxinas

 

   É ben certo que a literatura en xeral sempre estivo vencellada á ideoloxía política e nun país pequeno como é o noso, as amizades, as filias e fobias déixanse sentir, sobre todo no eido da recepción crítica. A finais da década dos noventa, unha “famosa” recensión (que alguén opinaba que debería converterse na pedra angular da crítica galega) dunha novela de Xosé Carlos Caneiro (Un xogo de apócrifos), consideraba ese texto superior a El Quijote. Hoxe que Caneiro critica ferozmente o nacionalismo, defende o partido gobernante en Galicia, que lle responde con certos privilexios, e como columnista de La Voz de Galicia emprega case que sempre o castelán, a crítica galega, con contadas excepcións, ignora as últimas publicacións de Caneiro, entre elas esta colectánea de relatos, ou despáchaas nunhas poucas liñas neutras. Sempre mantiven que as circunstancias extraliterarias deben permanecer fóra á hora de valorar unha obra literaria. Con esa mesma determinación achégome arestora a este libro de relatos do escritor de Verín.

   O libro de Galaxia dálle acubillo a un feixe de relatos, dezaseis en total, escritos e publicados por Caneiro entre 1984 e 2002 en diversos libros e publicacións. Reflicten, xa que logo, as evolucións estilísticas do autor e, en menor medida, as argumentais, ao longo destes anos. Na presente antoloxía, Caneiro non segue a orde cronolóxica á hora de situar os relatos, porque á mantenta procurou unha mestura de épocas e estilos. Endalí que este recompilatorio de relatos non decepcionará nin pola súa temática, nin por ese seu estilo barroco, recargado de adxectivos aos lectores fieis de Caneiro, eses que non o “desqueren moi ben”, mergullados xa no “mundo Caneiro”.

   Todos estes relatos están enchoupados por esa arela que sempre defendeu o escritor verinés: a literatura, de condición inútil, é dicir, obra de arte que nada ten que ver co bolo ou co fío dos simples relatos de eventos, cos produtos “desárticos” (emprego un neoloxismo tirado  dunha obra do propio autor). Relatos, pois, afastados da literatura divertida, millonaria en vendas se cadra, mais orfa dese celme que converte a certos produtos literarios nunha necesidade, nunha obra de arte. Así pois, nesta antoloxía que é A máscara de Ulises, atopará o lector o mellor Caneiro, aínda que sexa en doses reducidas, entre outras razóns porque certos personaxes que xa tiveron vida noutras obras do autor, recóbrana nestas pequenas ficcións.

   Personaxes, case que todos eles, perdedores, seres na procura da felicidade, esa “lagarta espuria” (páxina 19). Unha mostra paradigmática é xa o primeiro relato, “A última memoria de Oliverio Twist”. O protagonista aos setenta anos olla o seu pasado no que ten postas as súas esperanzas! Fillo dun pai lector de Dickens, feito ao que debe o nome de Oliverio Twist. Desde o bautizo fica programado vocacionalmente para ser delincuente. Enche a súa amatoria adolescencia unha costureira de tetas gargantúlicas  e procura na bebida o seu destino, a felicidade última e primeira. Ao final do seu tráxico devir, todo o seu capital é un frasco de pastillas e unha copa de viño.

   No segundo relato, “As flores de Irlanda”, a protagonista, a través dunha historia de amor, abandono e recriminacións, reflexiona sobre o estatuto da literatura: a literatura, os libros co seu fardel de soños e fantasías, vólvena infeliz porque na literatura non podemos atopar outra cousa que non sexa literatura e a vida está noutra parte. Secasí, no relato que pecha esta antoloxía, a infortunada, desgraciada e fabulosa historia de Blandina, a literatura, ese vicio de escribir “palabras invisibles imposibles” aparece como o remedio para sobrevivir.

   Entremedias, máis dunha ducia de relatos nos que o lector atopara a quintaesencia deses personaxes tan caros a Caneiro: seres derrotados ou en tránsito cara ao fracaso, tocados por algunha caste de tolemia ou exclusión social. Personaxes solitarios, perdedores, conflitivos e mesmo vítimas dalgunha psicopatía: asasinos en serie de mulleres (“Eu son o  salvador”); seres con arroutadas de tolemia que devecen por seren nenos (“O caso de Horacio Solveira, que quería ser neno e non o deixaron”). Outros relatos tematizan historias de malos tempos, na posguerra española (“As cartas marcadas de

Xosé Carlos Caneiro

Dolores a Morte”), ou o terror provocado pola ditadura arxentina, por aqueles homes que se empeñaron en ser “oportunos redentores da patria”, aniquilando as palabras ao mesmo tempo que eliminaban as vidas de miles de cidadáns con fusís importados (“Carmela Vijande, miña bolboreta”).

   O mellor e o máis puro Caneiro en doses reducidas. Relatos de fina literatura, erguidos con esa linguaxe inconfundible do escritor verinés, que traspasa os lindes do ortodoxo e axiomático. Exceso de adxectivación e barroquismo. Unha escrita que á vez aloumiña, viola e convulsiona a lingua, á que estira en arriscados neoloxismos, enumeracións, acumulación de sinónimos, recursividades. As incontinencias dun ourive visceral da palabra que traballa a lingua á que acariña con fermosas metáforas. Xa que logo, pequenas pezas de ficción que reiteran ou lembran todos os trazos e marcas da literatura de Xosé Carlos Caneiro, que acaba de prometer que no que arestora está a escribir, eliminará o ouropel de máis que ten a súa literatura anterior.