Aceptable “negra”*

Deus xogando aos dados

Fernando Méndez

Sotelo Blanco Edicións, Santiago de Compostela 2011, 289 páxinas.

 

Deus xogando aos dados é, ao meu ver, unha aceptable novela negra -da autoría de Fenando Méndez (1964), quen resultou vencedor con ela do Premio Risco de Creación Literaria 2010- mais cun mal comezo. Entre os seus ingredientes atopamos enredo, entretemento, lectura fácil, narratividade, altas doses de imaxinación, suspense, exploracións de ambientes marxinais e tamén esa dialéctica orde/desorde característica da novela negra canónica. Non obstante, o inicio do relato é deses que convidan a fuxir da súa lectura. Durante  a Segunda Guerra Mundial -esta é sen dúbida a idea-eixo da novela- unha manchea de cargamentos de ouro que os nazis extraeran das moas e outras pertenzas dos xudeus, viaxaron con destino a España para pagar o volframio que saía das minas galegas. Boa parte dese ouro chega, xa a principios dos 70, ás mans dun grupo nazi que, co diñeiro da súa venda, comezan a controlar o negocio da droga. Para finais do ano 98, catro escritores de renome mundial e con problemas nos seus países  de orixe chegan a Ourense, convidados polo alcalde para descansar e escribir un libro sobre a cidade e as súas xentes. Mais, sen eles pretendelo, vense mergullados no centro das loitas entre dúas organizacións rivais: o grupo nazi e outro de ideoloxía contraria. Vinte anos atrás, un cura galego desaparecera sen que ninguén saiba do seu paradoiro. Hai, porén, fundadas sospeitas de que o ten secuestrado a organización fascista. O grupo contrario pretende que os escritores atopen o cura e, deste xeito, acabar co grupo nazi e o seu control do tráfico da cocaína.

A partir de aquí comeza propiamente a acción e o xogo detectivesco levado a cabo polos catro escritores. Mais non resulta doado entender a presenza dunha manchea de consideracións alleas a trama (reflexións sobre o oficio de escritor, sobre os fundamentalismos relixiosos) que pexan a lectura das primeiras cincuenta páxinas.

Con todo, cómpre recoñecer que o autor soubo tirar bo xogo do inverosímil labor detectectivesco dos catro escritores. A investigación é o elemento estruturador de todo o relato. Os detectives literarios non son “máquinas de pensar” e na novela non predomina con exclusividade a resolución do enigma. Un retrato crítico da sociedade española (un país moi corrupto, con mafias infiltradas nas institucións estatais), sitúase no primeiro plano. Historia pois de avolto detectivesco con abondas doses de radiografía e crítica social.

* Este texto foi publicado o día 26 de maio de 2011 no Suplemento Faro da Cultura, páxina VI, do xornal Faro de Vigo.

 

Marcel Proust: a amizade cos libros

Sobre a lectura

Marcel Proust

Tradución e introdución de Carlos Lema

Editorial Trifolium, Iñás – Oleiros 2011, 177 páxinas.

 

 

“Dan fe da autenticidade  da obra as vocacións que ten suscitado. Ao liberar imaxes e impresións que, sen el, terían ficado moito tempo nos abismos do subconsciente, Proust subministrou as claves da memoria a numerosos discípulos que, a súa vez, creron ser capaces de descender ao interior de si mesmos”. Son palabras de Ghislain de Diesbach, autor dunha biografía de Proust, que superou á xa mítica de Painter. Esa autenticidade agroma non só nos volumes da Recherche, senón tamén en pequenas pezas, como estes dous textos que oportunamente verte ao galego Carlos Lema en edición de Trifolium. E digo oportunamente porque Marcel Proust é un clásico da literatura universal e os clásicos, aínda que sexan pouco lidos, son os esteos e os alicerces dunha lingua, os mananciais de reserva, o substrato cultural dun sistema literario coma o noso.

O pequeno volume de Editorial Trifolium bríndanos  a oportunidade de achegarnos a un ensaio breve e a un artigo de Marcel Proust: “Sobre a lectura” e “Días de lectura”. O primeiro foi escrito como prefacio da tradución que el mesmo fixo da obra de John Ruskin, Sesame and lilies, no ano 1905. Proust descubriu o esteta inglés no ano 1897 e viu no mesmo o grande intermediario revelador da Beleza  das grandes obras de arte europeas. E nada mellor para calar no pensamento dun escritor que traducilo. E así o fixo Proust, nunha elección pouco afortunada, con A biblia de Amiens, identificándose enteiramente coa concepción da arte que tiña Ruskin. Anos máis tarde (1905), regresa a Ruskin e traduce Sésamo e os lirios, versión ateigada de notas á marxe e con este prólogo, “Sobre a lectura”, que amosan o moito que nestes poucos anos ten madurado o seu pensamento con relacións ás ideas de Ruskin, que xa non é o idolatrado mestre de outrora. En concreto, no limiar ao libro do inglés, cuestiona os seus conceptos sobre a virtude e a utilidade da lectura. Os libros ocupan un lugar irremprazable, aínda que limitado na vida e na actividade creadora. A través da lectura entramos en comunicacións cos libros que nos influirán na aprehensión  da verdade que cada persoa escolle para acadar o coñecemento de si mesmo.

Un preludio, xa que logo, dos sete tomos de À la recherche du temps perdu. Proust ofrécenos a  súa experiencia cos libros cando era cativo na casa dos avós. Un neno que lía tanto, que tiña tal amizade cos libros, que chegaron a prohibirlle abrir o libro que estaba a ler, ata que non remataran as horas do xogo. Unha gorentosa experiencia, pois, unha disciplina para acadar a verdade e a beleza, mais para Proust a lectura non é a verdade nin a beleza en si mesmas, como afirmaba Ruskin.

Proust xoga, na descrición do proceso de lectura, cos mesmos procedementos e artificios que na súa obra novelística: o xogo co tempo,  a relación coa memoria, os saltos temporais, a minuciosidade descritiva, o clima finisecular.

Retrato de Proust por Jacques Émile

O volume da Editorial Trifolium  inclúe así mesmo un artigo publicado no xornal Le Figaro no ano 1907, como recensión dun libro, xunto cos pasaxes eliminados pola redacción do xornal. E vai precedido dun impagable ensaio introdutorio da autoría de Carlos Lema, versión revisada e ampliada dunha conferencia pronunciada en Neda, no ano 2007, dentro das V Xornadas Literarias do Libro, dedicadas precisamente a Proust. Nesta introdución, merecedora por si mesma dunha reseña independente, o poeta e editor agasállanos cunha ampla análise non só da concepción da lectura, senón tamén da literatura que tiña Proust, concluíndo, no ronsel interpretativo de Roland Barthes, que a obra de Proust é unha lectura da súa propia vida, de tal xeito que os volumes de Na procura do tempo perdido son “a narración dunha aprendizaxe: a aprendizaxe da lectura, e da súa consecuencia, a escritura” (páxina 44).

As inexorables regras da vida

As Médulas

Silvia Bardelás

Edicións Barbantesa, Cangas do Morrazo 2010, 235 páxinas.

 

As Médulas é una novela cun elevado grao innovador, tanto na súa forma como no seu contido. Ese xorne innovador e experimental e o feito de ter sido editada por una pequena factoría literaria, que edita libros á antiga, como exemplares únicos, pero afastada quizais dos circuítos comerciais, operan como é de supoñer: descoñecida practicamente pola crítica e tamén polas poucas e mirradas canles de distribución e promoción do sistema literario galego.

É certo que a novela de Silvia Bardelás renega das concepcións convencionais e canónicas á hora de narrar. En  As Médulas hai moito de vangardismo e de experimentación. Tampouco se debe esquecer que a súa lectura demanda lectores con riles poderosos, lectores activos que non queiran ver unha pexa nin na disposición do texto, sen capítulos, practicamente sen puntos á parte, e, sobre todo no contido narrativo, que medra entre as fronteiras da literatura e da filosofía. Hai críticos e analistas que confesan ser escépticos  cada vez que se fala dun novo xeito de narrar. Mais ignorar eses novos camiños chamados posmodernos ou simplemente experimentais, equivale a descoñecer que o mundo se move constantemente cara á algunha parte. A literatura e as demais expresións artísticas non teñen máis remedio que acompañalo.

Polo que me atinxe, confeso que lin esta novela de Silvia Bardelás tendo sempre presente o que afirma un reputado estudoso da narratoloxía: “a novela é o reino da liberdade, liberdade de contido e de forma, e por natureza resulta ser proteica e aberta” (Dario Villanueva). Non metamorfosea certamente Silvia Bardelás o caracter novelesco nesta súa proposta narrativa, pero cómpre recoñecer que é arriscada tanto no seu contido como na maneira de plasmalo. A escritora achéganos as vivencias e inquéritos de dúas parellas que viven un profundo desencontro emotivo e relacional. Unha verdadeira crise existencial percorre os latexos vitais da que forman Sara e Juan. A súa afectividade non medrara o que tiña que medrar e, por iso, séntense moi afastados. A outra parella, Flora e José, proveñen do mundo da emigración e, sobre todo o personaxe feminino, unha musulmana á que o mundo lle cambia o nome para poder facerlle un oco, é unha muller inadaptada. O azar fai que se atopen en Voces, unha pequena aldea moi próxima a As Médulas. E alí, nesa paisaxe idílica, pero que tamén actúa como una muralla envolvente (as paredes – montañas das Médulas cortan o infinito), intentan levar a cabo o proceso de revisión das súas vidas, o que obriga a Sara a abandonar a casa e facer unha viaxe.

O relato das súas experiencias vitais, coa recuperación dun pasado, en continuas analepses, que inflúe no presente, constitúe o argumento da novela. O que acontece nesas semanas de convivencia é insignificante. Mesmo o adulterio, narrado de forma que o lector apenas o percibe, é algo circunstancial, irrepetible, que non dispara ningún drama.

Silvia Bordelás

Ao meu ver, As Médulas é un bo paradigma da novela introspectiva, cimentada en innegables transferencias filosóficas. Sen apenas intertextualidade con pensadores – as únicas citas son breves referencias a Maslow, Heidegger e Sarte – ousaría dicir que As Médulas é unha das novelas máis filosóficas, quizais a máis existencial da literatura galega. Actuando como portavoz omnisciente das conciencias dos personaxes, a narradora relata formas de estar no mundo, reflexiona sobre a orde para volver á realidade, sobre o peso do destino, sobre esas regras que ten a vida que non coñecemos, pero que funcionan inexorablemente. E sobre todo, verbo da crise existencial, a angustia e os posibles camiños para saír da mesma.

A respecto dos trazos formais da novela, salientaría neste comentario o carácter poliédrico da narración, o xogo narrativo con personaxes modelados que evolucionan e a súa evolución convértese no sámago do relato. E de maneira moi significativa, a aposta da autora pola linguaxe, que conflúe nunha minuciosidade descritiva, por veces pouco menos que ferinte e insultante. Hai sobreabundancia de descrición de obxectos e de accións, feito que convida a comparar a escrita de Silvia Bardelás cos autores do “Nouveau roman”. Mais, a diferenza do obxectivismo de Robbe – Grillet e compañía, na escrita de Silvia Bardelás, o lector pode entrever horizontes estéticos e axiolóxicos e non é a nada o destinatario do seu discurso.

Atoparse no formigueiro londiniense

A Veiga é como un tempo distinto

Eva Moreda

Edicións Xerais, Vigo 2011, 119 páxinas.

Gelo da Veiga e Elisa dos Barreses atopáronse en Portobello Road. E co encontro aviveceu o lume dos sentimentos, a antiga relación, o desleixo, a sorpresa. Mais tamén alí naceu o medo. Así dá comezo esta achega de Eva Moreda á narrativa galega sobre a nosa emigración en Londres. Unha entrega narrativa de ben poucas páxinas, pero de indubidable calidade e fondura, merecedora do Premio de Creación Literaria Terra de Melide do ano 2010. Os dous protagonistas desta historia aventuraranse na emigración londiniense na década dos sesenta. Moitos dos que naqueles intres ou en anos posteriores intentamos a mesma aventura, sen outras garantías  que as que posúen os que arestora pretenden chegar ás costas de Europa en “pateras”, sentímonos retratados nesta novela verbo da emigración nese microcosmos complexo e orixinal que é a cidade de Londres. Os galegos que emigraron á capital das Illas nas décadas dos sesenta e setenta, deixan a súa pegada ficcional nas páxinas deste libro. Sentiranse debuxados nos percorridos vitais diferentes dos dous protagonistas principais e tamén nas existencias doutros emigrantes económicos, personaxes secundarios porén, que asentaron a súas existencia na capital británica, e alí traballaron, gañaron o pan e reaccionaron de forma complexa fronte ao novo entorno.

Lonxe, case que a unha distancia infinita, fica o lugar natal, esa A Veiga, metáfora de todas as aldeas galegas que nutriron naqueles anos a emigración, porque, cando un marchaba “tan lonxe”, era marchar de verdade e A Veiga quedaba conxelada, como ese tempo distinto que, con tanta elocuencia, rotula o título.

Os dous seres humanos deseñados pola escritora, actantes da acción narrativa que articula a historia contada, son, como xa dixen, Gelo e Elisa. Dúas persoas da Veiga que compartiran sentimentos tempos atrás. Perdida a relación, atópanse anos despois na emigracións londiniense. E alí, co seu inglés rengo e exercendo os traballos prototípicos da emigración galega en Londres (limpadoras de oficinas, sempre de noite, camareiros/as, cociñeiros/as), renace entre eles aquel espazo íntimo que os unira, mais cada un segue un camiño vital diferente e a súa relación vese sometida a altibaixos.

Mais nin Gelo nin Elisa son personaxes planos. A narradora sabe moldealos axeitadamente, tirando dos mesmos toda a complexidade dun ser real, polo que a veces semellan contraditorios e sorprendentes, nomeadamente a protagonista feminina. E nese animal londiniense, que cambia constantemente, un formigueiro de transformacións, insólito naqueles tempos na Galicia da que proviñan, interactúan perfectamente. Descobren o sindicalismo, a organización dos traballadores, o movemento de liberación da muller, os anticonceptivos, as actions diante do Parlamento. Tamén se decatan que, despois de anos en Londres, son estranxeiros no lugar natal, pero seguramente tamén o seguen a ser na capital británica. Endalí que Elisa, a verdadeira heroína desta novela afirme con rotundidade, antes de entrar na cadea de Holloway, que ela é de todas as partes do mundo onde hai mulleres, onde hai limpadoras, onde hai estranxeiros, onde hai xente que sofre e chora.

Eva Moreda

Eva Moreda presenta unha novela orixinal. Emprega a escritora unha técnica narrativa coidada e eficaz. O seu relato alicérzase nunha voz – a de Gelo – que fala en primeira persoa. A través dos seus ollos e do seu monólogo descubrimos a Elisa dos Barreses  e o resto dos personaxes secundarios que forman o grupo dos galegos emigrantes en Londres. Con todo, a voz do protagonista masculino desvela eficazmente os trazos da emigración galega en Londres e a súa interacción social, contada desde unha perspectiva feminina, porque é Elisa a que renace constantemente, a que é sensible ao cambio social, a que interactúa respondendo ás incitacións novidosas do formigueiro londiniense.

Unha prosa elegante, áxil, ben articulada, mais sen arroubos líricos, un galego coidado, sen desleixos lingüísticos fan desta novela de Eva Moreda un produto narrativo maduro. Na miña opinión, a peza ficcional máis orixinal e narrativamente máis consistente da escritora.

Alén dos homes*

Elisa y Marcela. Más allá de los hombres

Narciso de Gabriel

Prólogo de Manuel Rivas

Libros del Silencio, Barcelona 2010, 478 páginas.

 Alén dos homes forma parte do título co que o catedrático da Universidade da Coruña, Narciso de Gabriel, rotulou a que, en palabras de Manuel Rivas, constitúe unha das máis extraordinarias historias de amor de todos os tempos. A historia de amor e o matrimonio entre Elisa Sánchez e Marcela Gracia, que tivo lugar na igrexa coruñesa de San Jorge. Foi, sen dúbida, o primeiro precedente de matrimonio homosexual en Europa do que se ten constancia. E non aconteceu nos tempos actuais, senón en 1901. Elas foron as pioneiras  en casar, más de cen anos antes de que a lei o permitise, para se adaptaren á normalidade daqueles  tempos. O seu caso deu a volta ao mundo, aínda que xurdiu a polémica verbo se a prensa debía informar sobre este tipo de sucesos. A máis conservadora optou polo silencio, pero os grandes xornais informaron cumpridamente e rivalizaron por reproducir a fotografía de Sellier que retratou á parella trala voda. O caso prestábase a grandes titulares: noivos de contrabando, voda sáfica, matrimonio sen home. Ata Emilia Pardo Bazán interveu na polémica, eloxiando a personalidade de Elisa e recoñecendo que nunca tería sido capaz de imaxinar unha novela semellante.

A historia ten aparencias de novela, pero non o foi. Marcela e Elisa coñecéranse mentres estudaban  maxisterio na Coruña. A súa amizade deu paso a unha relación máis íntima, ata que decidiron vivir xuntas na aldea de Calo e despois en Dumbría, onde Marcela exercía como mestra superior. No ano 1901, Elisa, sen dúbida hermafrodita, adoptou un aspecto masculino e inventou un pasado ateo en Inglaterra. O párroco de San Jorge, preocupado pola difusión do protestantismo na Coruña, bautizouna co nome de Mario e posteriormente casou á parella. A investigación de Narciso de Gabriel demostra que o casamento tivo lugar para darlle un pai a un neno, pois, como froito da vida marital en común, Marcela Estaba embarazada. Descuberto o engano, a parella foxe primeiro a Portugal e posteriormente a Bos Aires. A partir de 1904,  a prensa deixou de ocuparse do caso e pérdeselles a pista.

Foi a raíz da aprobación dos matrimonios homosexuais en España cando Marcela e Elisa comezan a ser reivindicadas como as grandes precursoras das unións matrimoniais entre lesbianas. Precursora, porén, dunha historia non tanto de sexo como de xénero. Narciso de Gabriel deu coa historia sen buscala, e froito de longos anos de investigación é este libro, publicado orixinalmente en galego e hai uns meses en castelán por Libros del Silencio, a editora barcelonesa que amosa unha especial querenza por Galicia e as súas letras.

* Este texto foi publicado o día 21 de maio de 2011 no xornal  El Correo Gallego. Para ver o orixinal, pinchar aquí

Narciso de Gabriel diante da igrexa coruñesa de San Jorge onde tivo lugar o casamento de Elisa e Marcela

As feituras da alma e as súas xeografías

Ela, maldita alma

Manuel Rivas

Editorial Galaxia, Vigo 2011, 158 páxinas ( 3ª edición)

Editorial Galaxia acaba de reeditar Ela, maldita alma, aquela escolma de relatos, publicada en 1999, que contribuiría a facer do escritor coruñés un dos máis importantes do panorama narrativo galego. Esta terceira edición aparece corrixida e ampliada polo mesmo autor. En efecto, dous novos relatos, “O espertar da criada” e “O misterio de Uz” completan esta edición. O primeiro literaturiza o fragmento do cadro de igual nome de Eduardo Sívori (1887) que ilustra a capa. A brevidade do segundo ten o seu intre de sedución  no remate do mesmo.

   Reproduzo a seguir, corrixindo algún erro, o texto co que comentei a primeira edición de Ela, maldita alma, publicado no suplemento “Revista das Letras” do xornal O Correo Galego o día 22 de xullo de 1999.

……….

Ela, maldita alma é unha compilación de relatos unificados polo título dun deles e por unha persistente e témera pescuda desa zona secreta do ser humano que lle chamamos alma e que rebule e se estremece coas súas mil faces nas páxinas deste libro. Innumerables almas a boquexar os aires e os bríos das prosas de M. Rivas. Unha alma larpeira que habita no estómago, e non no corazón, pola súa amplitude. A alma de Demócrito que é como una mota de po  e deixase ver grazas ao dardo da luz de Ana, a muller que vivira fraternalmente feliz durante anos con Fermín, un cura progre, guía dunha comunidade de base, que pensa a alma como val verde con río cinguido de bidueiras, mentres, sentado no leito do motel da estrada, espera que Ana se lle desvista por primeira vez. E logo, á media noite, ao fuxir coma marido puteiro acosado por un remorso viscoso, a alma convérteselle nas pedras amoreadas da catedral. E finalmente, ao beber do sangue de Cristo, na maldición que fai tremer o seu labio inferior.

Trece relatos de desigual calidade, claro que si, pero que, no seu conxunto, lle dan corpo a un libro moi digno e por veces engaiolante, aínda que non lle engada nada novo á narrativa de M. Rivas. Salientaría, por riba de todos os demais, o que lle proporciona o título ao libro. Un relato no que, de lonxe, semella que ecoan a marea carnal e o drama do pecado de Julien Green. Un relato ateigado de forza e de tremor, como se a alma se fixese visible nos momentos cruciais para pedirlle contas ao protagonista, e no que o lector atopará intres narrativos que conxelan o vento. Como cando o petrucio lle espeta ao bispo de Fermín: “Temos un bo cura, señor bispo. Mágoa que non estea capado como os bois.

Manuel Rivas

Bos relatos, moi líricos, moi sentimentais son igualmente “A barra de pan”, “O Mero”, “Charo A’Rubia” e “A rosa de pedra”, o relato máis étnico da colección, pero á vez moi moderno. Outros, para reencher o libro. Mais, como diciamos, nas prosas de Ela maldita alma non vai o lector atopar un Manolo Rivas descoñecido e inédito. Á avesas, o Manolo Rivas deste libriño seméllase a si mesmo, ao autor de textos narrativos precedentes, cos mesmos tics e as mesmas teimas narrativas de sempre: a maxia do cotián, a nostalxia, a tenrura, o lirismo, o humor, a axilidade e contemporaneidade descritivas.

Relatos moi sentimentais, pero frescos, nos que se aposta forte polos valores, pola ambrosía do amor, que mesturan ficción e realidade, cheos de vida, de fermosas frases, de linguaxe poética, de formalidades estilísticas da lingua, ofrecidas en forma ricaz e, ao mesmo tempo, intelixible.

Contos intranscendentes algúns, de pouca trama e gordura, pero que xuntados cos máis rexos, forman un libro apetitoso, porque a gran máquina imaxinativa de Rivas e o seu dominio do oficio converten os relatos de Ela, maldita alma en literatura para hedonistas ben temperados.

Detectives literarios

Deus xogando aos dados

Fernando Méndez

Sotelo Blanco Edicións, Santiago de Compostela 2011, 289 páxinas.

Deus xogando aos dados é, na miña estima, unha boa novela negra, un aceptable relato do xénero detectivesco, mais cun mal comezo. Entre os seus ingredientes atopamos entretemento, enredo, lectura fácil e amable, narratividade (conta historias, quizais demasiadas), misterio, suspense, altas doses de imaxinación, boa documentación, descubrimento de ambientes social e politicamente marxinais, violencia, situacións límites e, por suposto, esa dialéctica orde/desorde propia da novela negra canónica. Con estas bondades no seu haber, artella a súa primeira peza narrativa Fernado Méndez, Deus xogando aos dados, gañadora do Premio Risco de Creación Literaria 2010. O escritor, experto en xornalismo de investigación, é autor, entre outros, do libro Historia dun crime. O caso do metílico.

Mais, como dicía, o comezo da novela é deses que convidan a ausentarnos da súa lectura. Catro escritores de renome mundial, proscritos ou sometidos  a chantaxe nos seus respectivos países, chegan a Ourense convidados polo alcalde e a corporación municipal para pasar unha tempada afastados das presións mediáticas e políticas e escribir un libro sobre a cidade e as súas xentes. Pero sen eles pretendelo, vense mergullados no centro do furacán entre dúas organizacións rivais, o grupo nazi, Xuramento da Esvástica e o Clan da Liberdade, de ideoloxía contraria pero que emprega os mesmos métodos. Os dous grupos loitan polo control do tráfico de droga en Europa. Un dos escritores, Lans Morthimer, aluga un coche e diríxese a un cemiterio  ao encontro con alguén que representa o Clan da Liberdade, que lle conta que un sacerdote leva vinte anos desaparecido. Hai fundadas sospeitas de que a organización fascista o ten secuestrado. Pretenden que todo o mundo recoñeza os excesos nazis de hoxe en día, que os escritores atopen o cura desaparecido e, deste xeito, acabar co grupo nazi que controla o tráfico de cocaína.

Durante a Segunda Guerra Mundial – esta é sen dúbida a idea eixo da novela – cargamentos incontrolados de lingotes de ouro que os nazis extraeran das moas e dedos dos xudeus, viaxaron con destino a España. Boa parte dese ouro chegou ás mans do grupo nazi a principios dos anos setenta e, xa que logo, co diñeiro obtido puideron controlar o negocio da droga. A partir de aquí comeza propiamente a acción, o xogo detectivesco levado a cabo polos catro escritores. Porén, non entendo a que vén unha manchea de consideracións alleas á trama (reflexións sobre o oficio de escritor, sobre o fundamentalismo) que inzan as cincuenta primeiras páxinas e outras (a situacións dos presos, os antecedentes de personaxes absolutamente secundarios como é caso do preso Arximiro) que abrollan con frecuencia ao longo do texto e que non favorecen a súa lectura.

Fernando Méndez

Con todo, coido que Fernando Méndez soubo tirar bo xogo do inverosímil labor detectivesco dos catro escritores, que deciden colaborar co Clan da Liberdade e de paso chegar ata os que manexan o negocio da droga e descubrir o paradoiro do cura con moitas influencias na curia madrileña e do que sospeitan que está vencellado ao asunto da chegada do ouro nazi. A investigación é o elemento estruturador de todo o relato. Os detectives literarios non son “maquinas de pensar”, supercerebros, como o irritante Nero Wolf que nunca visita o lugar do crime, senón que se queda na casa e dá inescusablemente coa solución correcta. Trátase, ao contrario, dunha novela itinerante con viaxes constantes entre Galicia e Madrid e conexión e contactos con outras cidades europeas. Na mesma non predomina con exclusividade, a resolución do enigma (o Whodunit). Un retrato crítico da sociedade española ( un pais moi corrupto con diversas mafias infiltradas nas institucións do estado) situase en primeiro plano, relegando a resolución do enigma a outro máis secundario.

Xa que logo, o narrador mantén o misterio, aínda que a súa importancia queda desprazada pola temática política, social e a especulación psicolóxica. Historia pois de avolto detectivesco, con moitas doses de radiografía e crítica social. O pinchacarneiro do desenlace, sorprendente, inesperado e pouco menos que inverosímil, malia a empatía que sentimos por estes detectives literarios e os éxitos da súa investigación, confirma, máis unha vez,  a ortodoxia canónica desta novela de Fernando Méndez, consonte co esquema que rexe no xénero desde que Edgar Alllan Poe creara o detective Auguste Dupin: orde/desorde/orde restaurado.

Vítimas e vitimarios

A memoria e o esquecemento. O franquismo na provincia de Pontevedra

Gonzalo Amoedo López

Edicións Xerais, Vigo 2010, 534 páxinas.

 

   Inestimable a importancia desde libro de Gonzalo Amoedo e impagable o seu esforzo e afouteza, así como os de Edicións Xerais ao editar unha obra destas características nun tempo no que a non derrogación da Lei de Amnistía de 1977 impide que os xuíces acometan esa causa xeral contra o franquismo e os seus crimes nefandos. Mais no tribunal da historia escrita e polo que respecta á provincia de Pontevedra, faino arestora Gonzalo Amoedo nesta obra de máis de cincocentas páxinas, exhaustivamente documentada e na que se atreve  a dar a nómina completa de represores e represaliados a nivel provincial. Un libro pois de pescuda e de recuperación da nosa memoria histórica, escrito, como digo, con rigor e afouteza, pois aínda no están moi afastadas, nin tempo, nin na intención de certas persoas, as querelas presentadas por familiares de represores contra historiadores e xornalistas acusados de calumnias por citar os nomes e apelidos dalgúns dos que participaron na tarefa de represión en Galicia. O autor lembra no Preámbulo e máis adiante na páxina 207 as denuncias formuladas contra Dionisio Pereira, Alfredo González Ruibal e contra o xornalista Fernando Ramos, xa en xullo de 1981. Ataques  “en toda regra… para frear a posibilidade de que pouco a pouco vaian saíndo máis e máis traballos deste cariz en todo o país”.

Coa intención de que aqueles crimes horrendos, cometidos hai setenta anos, non pasen ao esquecemento, escribe este libro Gonzalo Amoedo, un investigador cunha longa e acreditada traxectoria neste tipo de estudos. Con este libro, sen dúbida o máis completo publicado ata o momento verbo da represión franquista nunha provincia galega, o autor pretende estudar a fondo a xénese e desenvolvemento daquela cadea de horrores que provocou unhas tres mil mortes na provincia, para que non volvan ocorrer. A exhaustividade  da súa análise leva ao autor non só a dar conta do nome da vítimas e vitimarios e dos lugares onde se produciron os asasinatos, senón tamén a tomarlle o pulso a aquela sociedade, e tamén a súa herdeira, que permitiu de forma activa ou pasiva que foran masacrados os que uns poucos consideraban roxos ou separatistas.

A idea – eixo que se expande a través da obra, é a de que as mortes e persecucións que tiveron lugar durante a Guerra e a  ditadura franquista non foron a consecuencia de axustes de contas entre particulares, senón froito dun programa perfectamente pensado e planificado,  no que participaba a Falanxe, o exército, a Igrexa e o capital, contra a Segunda República e os seus partidarios, con independencia da cor da súa adscrición política ou ideolóxica. Desde este norte analiza Gonzalo Amoedo os comportamentos, expectativas e reaccións que provocou a chegada de república. A consolidación do fascismo, coa Falanxe como grupo minúsculo, pero que proporcionou un substrato ideolóxico aos golpistas e que se nutriría do Partido Galeguista e da súa escisión, Dereita Galeguista, “xente que era galeguista de maneira ben morna”. Esta masiva integración do Partido Galeguista pontevedrés na Falanxe durante a Guerra, é algo no que, por respecto ás grandes figuras galeguistas, non se ten afondado. O autor pensa que xa é hora de afastar a palla do centeo e proba a súa tese con numerosos exemplos documentados. Moitos galeguistas, en efecto, mudaron o seu nacionalismo galego por outro e convertéronse en elementos significativos no exercicio represivo. Tamén algúns vellos militantes de esquerdas fixeron o cambio pola Falanxe española, a maioría para pasar desapercibidos e congraciarse co novo réxime.

Gonzalo Amoedo

Porén, a parte máis ousada da investigación de Gonzalo Amoedo é  a relación con nomes e apelidos daqueles que como asasinos, vitimarios, delatores ou cómplices participaron na denominada represión paralegal, eufemismo que o autor traduce polo máis apropiado de ilegal e que a memoria popular lembrará cos nomes de sacas, claudias, raposas, carreiras de coellos ou sinxelamente paseos. A participación da meirande parte da Igrexa, tamén da galega, con honrosas excepcións como a de Vicente Enrique y Tarancón, en Tui ao comezo da Guerra. Estuda así mesmo con rigor as figuras paradigmáticas de dous asasinos moi comprometidos co poder: a do médico pontevedrés Víctor Lis Quibén  (“un asasino de bo berce”) e o caso de Ramón Bao (“a parábola do asasino de mal berce”). É igualmente salientable o capítulo no que revisa o papel da intelectualidade galega que se sumou aos golpistas dun xeito ou doutro. A relación é ampla, con nomes como Jesús López Suevos, José María Castroviejo, Luis Moure Mariño, Álvaro Cunqueiro, Noriega Varela, Filgueira Valverde, Álvaro das Casas, Hipólito de Sáa Bravo, Vicente Risco, Otero Pedrayo, Torrente Ballester entre outros.

   O libro completase cun interesante capítulo  e algunhas reflexións. O autor revisa o comportamento dos que mandaban á chegada da Transición: a súa reencarnación a través dos primeiros comicios electorais en demócratas de toda a vida, co que aseguraron o continuísmo político, un notable déficit democrático no Estado español, contradicións, dobre moral e unha gran mentira, “que ten os seus alicerces básicos precisamente na guerra de 1936, unha guerra onde os de abaixo pretendían sacudirse parte da opresión que recibían e os de arriba non estiveron dispostos a torcer absolutamente nada” (páxina 350).

Un lúcido manifesto de Lois Pereiro

Modesta proposición e outros ensaios

Lois Pereiro

Edicións Xerais, Vigo 2011, 83 páxinas.

Reitero o que escribín con ocasión da edición da única novela da autoría de Lois Pereiro: unha das consecuencias máis beneficiosas e perdurables do Día das Letras Galegas é a publicación de moitos textos escritos polo homenaxeado, inéditos un, outros editados, se ben espallados en revistas e xornais. No volume que comento, recolle Edicións Xerais a parte máis importante e significativa da prosa ensaística escrita por Lois Pereiro. En  Modesta proposición e outros ensaios recompila, en efecto,  Xerais dez textos ensaísticos do escritor monfortino, seguidos da derradeira entrevista (unha conversa entre Lois Pereiro e Manuel Rivas), e tres anexos nos que M. Rivas e Miguel Munárriz  esbozan o retrato de Lois Pereiro e analizan a súa obra.

Pola súa dimensión, novidade e radicalidade do seu pensamento, estimo que o texto más relevante do presente volume é o ensaio en cuxo título Lois Pereiro non aforrou palabras nin intertextualidades: “Modesta proposición para renunciar a facer xirar a roda hidráulica dunha cíclica historia universal da infamia”. Trátase dun breve ensaio estruturado en seis secuencias, que foi publicado orixinariamente  no número 27  de Luzes de Galiza (ano 1996) e incluído ao ano seguinte por Espiral Maior en Poemas para unha Loia. A persoa que mellor coñece a vida e a obra de Lois Pereiro, seu irmán Xosé Manuel, testemuña que estas prosas foron escritas na época febril dos últimos meses da vida do poeta e dan fe da súa curiosidade e preocupación pola vida. Nun intre no que as utopías do pasado estaban esvaecéndose, Lois Pereiro non se limita a levitar por riba da situación social e política do mundo que lle tocou vivir, senón que amosa, malia o trasfondo escéptico que transuda, unha radical carraxe e unha semellante determinación de loitar polos ideais que deberían facer do mundo unha sociedade máis xusta.

Un opúsculo – alegación, xa que logo, para espertarnos do marasmo fatalista. O escritor comeza exteriorizando o punto de partida: sigue estando de parte da Beleza e da loita polo que sempre foi considerado moralmente xusto e evidente, mais apandando con tantas traizóns e agresións na historia que non nos permiten ser inxenuos, porque a vítimas de antes pretenden ser agora verdugos. A súa situación ideolóxica, allea porén a calquera militancia política, nútrese coas mesmas ideas que cando tiña dezaseis anos. Os seus ideais aliméntanse  cos mesmos libros e autores,  a maioría deles cultivadores dun pensamento libertario de esquerdas. Ao analizar a situacións actual, o que atopa son malos tempos para a reflexión e a resistencia, sumidos nun “imperio zombie” de Microsoft mental e de autoestradas da información. E sobre todo, unha impoñente capacidade humana para crear horror e facer ilimitado o mal. Así pois, a eterna historia criminal do poder, que non pertence, como no caso de Borges ao campo da ficción, senón que é ben real: sempre houbo amos e escravos.

Lois Pereiro

Desde estas premisas, Lois Pereiro anticipouse máis de tres lustros a Stéphane Hessel e cunha prosa de moita maior calidade, a convocarnos á indignación e á sabotaxe (páxina 19). O ensaísta tampouco elude dirixir a súa ollada sobre o seu propio contorno, sobre Galicia: “E aquí entre nos ‘os bos e xenerosos’ cos demais, seguimos a sufrir os nosos ‘tempiños’ coma sempre, neboentos, queixosos e inmutables, sen rebeldía activa, sospeitando da nosa propia sombra e das intencións dos demais”(páxina 21). Verdugos, pois, da nosa propia autoestima e dignidade.   Finalmente amosa o escritor o seu espírito libertario e rebelde sobre todo na súa militancia lingüística: “porque quero, me peta e me dá a gaña”.

Velaquí algunhas das ideas desta chamada de Lois Pereiro. A lóxica do seu pensamento é inapelable. L. Pereiro estaba claramente da parte dos que intentaban non contribuír a esa rolda universal opresiva e maldita e mesmo nos propón armas para a loita: dinamita contra os seus futuros disfraces, ironía contra os seus enganos publicitarios. O Amén final desta pequena alfaia en forma de ensaio confirma de xeito solemne a vontade de non ser cómplice do que nos indigne ou avergoñe.