Venturoso debut. Amenidade e lixeireza*

Os fillos do mar

Pedro Feijoo

Edicións Xerais, Vigo, 2012, 427 páxinas.

 

Cunha novela de longo alento debuta Pedro Feijoo na narrativa, sacado un relato galardoado no ano 2011. Un debut venturoso non só porque Os fillos do mar foi finalista do último Premio Xerais, senón seguramente porque a súa novela vai satisfacer moitas ansias lectoras que buscan, por riba de calquera outra consideración, entretemento e lixeireza. En efecto, Os fillos do mar é una proposta narrativa cuxa composición a converte nunha amalgama de elementos tirados de distintos subxéneros e núcleos temáticos (historia, narcotráfico, asasinatos, fuxidos da represión franquista, nazis, os galeóns de Rande, leas familiares, persecucións, detectives e a presenza protagónica das rúas e dos edificios de Vigo), mais cunha tonalidade que a conforma, non nun rodopío de acontecementos, senón nunha trama habilmente construída, aterraplenada de aventura e moita acción que a achegan ao territorio do thriller . Na novela, en efecto sucédese unha manchea de accións, unhas primarias, outras secundarias  que, ganduxadas entre si, forman o corpo do relato e na que se deixan ver dous centros da trama: o aparente ou o que semella mover a acción dos protagonistas: a procura do suposto tesouro procedente dos galeón afundidos en Rande; e outro máis profundo e decisivo:  a pescuda da identidade e da orixe familiar dos dous protagonistas principais.

Pedro Feijoo

Un arquitecto mediocre vese mergullado nunha herdanza ateigada de inquéritos, leas familiares, asasinatos, droga, o ouro de Rande,  a furna do Buraco do Inferno na Illa de Ons, resaibos  da Guerra Civil, historias de nazis. Todo isto ganduxado con habilidade, botando por veces man de oportunos flashbacks , dá lugar a unha proposta narrativa cuxa principal virtude é a amenidade. Tamén a facilidade da súa lectura, grazas ao emprego dun galego coloquial, á lixeireza dunha trama desenvolvida sen reviravoltas experimentais, aínda que, na miña estima, Os fillos do mar gañaría enteiros cun mesurado enfraquecemento da súa longura. Outros manxares más exquisitos ou espiñentos non son propios desta caste de literatura. Pode asemade cuestionarse  algúns elementos de dubidosa veromilitude, como tal, algunhas circunstancias do desenlace: as reaccións dos protagonistas que dificilmente encaixarían no concepto de mímese ou no pacto narrativo.

*Texto publicado o día 26 de abril de 2012  no sumplemento Faro da Cultura do xornal Faro de Vigo

Traspasando as fronteiras do medo

As fronteiras do medo

Agustín Fernández Paz

Rodeira- EDEBE, A Coruña, 2012, 181 páxinas.

 

Non é a primeira vez que a pluma de Agustín Fernández Paz atravesa as fronteiras desa xeografía na que o terror e o medo moven os fíos da literatura, dese terror preternatural baseado na presenza e na actuación de forzas maléficas que evocan a inmemorial oposición cosmogónica entre o ben e o mal, e cuxa finalidade é a de provocar no lector un progresivo terror psicolóxico que leve ao ser humano a desconfiar da natureza da realidade que o rodea.Lembro aquela novela súa do ano 2000, Aire negro, un romance no que se amalgaman unha historia de terror e unha historia de amor. Ou o relato “A serpe de pedra”, publicado en Contos do museo no ano 2003, cunha feitura moi semellante á dos seis textos recollidos nesta colectánea, As fronteiras do medo.

Seis ficcións de medo en formato curto, como aconsellaba Allan Poe para o subxénero e nos que está presente Lovecraft, non só homenaxeado na referencia paratextual aos setenta e cinco anos do seu pasamento, e na presenza dun libro do grande escritor e teórico americano (Los mitos de Cthulhu) no relato “O pozo”, senón, sobre todo, na substancia da que se nutren os textos de Fernández Paz. En todos eles fai acto de presenza, como aconsellaba Lovecraft, “o sentido do morbosamente antinatural” insinuando asemade a sensación dunha transgresión maligna das leis fixas da natureza.

Saliento dous elementos que o lector atopará na perfecta amalgama de contido e expresión ao servizo do factor terrorífico: a presenza, en primeiro lugar, do sinistro, do estraño, pulsión que, como quería Freud, permite que abrollen ante os nosos ollos racionalistas aqueles estadios primitivos de pensamento animista. En segundo lugar, e como en Aire negro, os relatos editados arestora, achégannos un medo moi étnico. A súa acción non só se desenvolve na nosa xeografía, senón que o sinistro ten que ver case que sempre con factores ou elementos da nosa cultura material e inmaterial e tamén cos nosos mitos prehistóricos. É  o medo e o abraio ligado ás construcións megalíticas nas que están as Portas do Alén, onde tiveron lugar sacrificios  humanos, a Estación das Sombras que se abren o 31 de outubro nunha noite na que as deidades malignas percorren o mundo.

Agustín Fernández Paz

Relatos baseados na crenza de que máis alá do mundo das persoas hai outras realidades diferentes das que poderemos ser vítimas, como lles acontece aos membros dun grupo de teatro na máxica noite de Walpurxis. Outros contos como “O pozo” parten da constatación de que determinados terrores, asociados a lembranzas pasadas, permanecen dentro de nós de xeito determinístico e agroman de forma fortuíta facendo xurdir o espanto. Outros textos da escolma mergúllannos nos maléficos poderes das lamias, dos seres míticos que habitan na natureza, nos penedos a través dos que o ceo lles comunicaba aos devanceiros enerxías misteriosas. Ou achégannos á arañeira de forzas descoñecidas, fóra da orde natural das cousas, que emanan dunha caveira humana.

Unha ampla variedade de temas nestes seis relatos que transmiten a mesma mensaxe: existen leis máis poderosas e malignas que a nosas e das que todos podemos ser vítimas.

Verbo das estratexias técnicas, Agustín Fernández Paz desenvolve coa experiencia dun mestre no oficio e coa naturalidade lingüística de toda a súa obra, as propias do xénero: sitúa os relatos nun marco próximo á actualidade ou coincidente con ela; cédelle a narración a un personaxe protagonista para conferirlle maior credibilidade ao suceso; adoita utilizar o pasado imperfecto, un pasado que actúa sobre o presente, preñando, xa que logo, os textos de sensacións de ameaza. E sobre todo, trama as historias con poucos acontecementos, administrando habilmente a intriga e introducindo con sagacidade a sensación de perigo. Son algúns dos trucos cos que Agustín Fernández Paz escribe estas seis historias que traspasan as fronteiras do medo e das idades, xa que poden ser lidas indistintamente por mozos e adultos.

O Premio Nadal 2012*

Álvaro Pombo

 El temblor del héroe,  a novela de Álvaro Pombo gañadora do Premio Nadal 2012, unha peza narrativa que afonda nos mecanismos do engano e nas tráxicas consecuencias de pasar polo mundo escorregando encol da superficie da realidade sen comprometerse con nada, é unha nova proba de que a literatura é unha infinda cosmografía na que entra todo, se detrás da pluma que escribe, está esa “rara avis” que é Álvaro Pombo coa súa “poética do ben”. Álvaro Pombo, filósofo incorrixible  -esta novela é unha proba irrefutable-, defensor da liberdade e inventor de tramas que sabe encarreirar polas canles dun peculiar método literario bautizado por el mesmo como psicoloxía-ficción, cuxo primeiro postulado, abordado de xeito maxistral nesta novela, é a falta de sustancia.

El temblor del héroe confirma a querenza do escritor por espreitar no interior dos universos humanos. Mais que ninguén se trabuque: non estamos fronte a unha novela comercial, de consumo rápido. Ás avesas, El temblor del héroe é unha peza complexa, densa, rebordante de reflexións e disquisicións filosóficas, tamén de citas en latín e noutros idiomas, pero non unha peza escura, nomeadamente a medida que avanza a lectura. Pombo é un especialista en construír estruturas narrativas atravesadas pola cultura, por ideas, mesturando con habilidade e sabenza, reflexión, narración, descrición e diálogo, con presenza de personaxes complexos que o escritor explora nos seus máis agochados recunchos e sinuosidades.

A novela fai comparecer ante o lector a un profesor universitario xubilado, invadido pola nostalxia dos días brillantes da pedagoxía nos que hipnotizaba os seus alumnos, estimulándoos para acadar una vida máis nobre e máis alta. Mais todo iso volatízase  de súpeto. Dous dos seus antigos alumnos comparten porén a súa amizade, trabando entre os tres complexas relacións intelectuais e sentimentais. Nun momento determinado, entra na súa vida un rapaz xornalista que arrastra unha adolescencia torturada polas violacións dun pederasta, unha rémora vampiresca, que logra asemade inserirse na vida deste celebridade menor. É a partir deste intre cando reaparecen os fantasmas do pasado, á vez que os mecanismos do engano, a covardía e a falta de compromiso provocan un tráxico final nun ambiente de relacións homosexuais, amores líquidos e chaperos, con sentimentos de culpa e moitos abalos e flutuacións. Novela, xa que logo, con transfondo túrbido, perturbador, que se desenvolve nun vulgar tempo democrático, sen heroes e que tematiza ese insustancial escapulirse polo mundo, fuxindo de calquera compromiso cos demais.

* Texto publicado o día 13 de abril de 2012 no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. Para ver o orixinal, pinchar aquí

“Dark butterfly”, os bechos da traza

Dark butterfly

Rexina Vega

Edicións Xerais, Vigo, 2012, 175 páxinas.

 

“Sinto a cada instante como as bacterias perforan os meus dentes, como vai avanzando a podremia, os bechos da traza. De cando en vez grandes alustros azuis ilumínanme o cerebro. Dor intensa. Só dor. Agradezo esta dor que provén do meu corpo porque me permite non pensar, porque apaga a miña pobre cabeza”

É un breve fragmento de Dark butterfley. Hai moitos  co mesmo calado que conseguen que un verdadeiro arreguizo vaia aniñando no lector a medida que se mergulla na lectura desta novela de Rexina Vega. Unha novela na que a escrita ficcional se conxuga con certos elementos biográficos moi fortes, como confesa a propia autora, que atopa na escrita deste texto unha verdadeira catarse persoal. Unha súa irmá finou como morre a protagonista. Unha conta persoal, xa que logo, que a escritora soubo transformar en ficción. Ficción das vivencias da loucura, esteada en importantes fontes ensaísticas que abordan o tema da esquizofrenia (Foucault, Deleuze, Wolfson) e na que asemade ecoa a intertextualidade (Bernard-Marie Koltès, Cioran, Pizarnik ou o mesmo Ferrín). Tamén a presenza testemuñal doutros autores e autoras. E lampexos, certos berros e expresións lingüísticas tiradas dos cadernos vivenciais da propia irmá que foi vítima desa fenda.

Desde estes alicerces articula Rexina Vega o relato dunha esquizofrenia antes de Internet, co obxectivo primordial de achegarnos unha visión realista e á vez metafórica a través da linguaxe de algo que non é metáfora senón unha experiencia vital dura, desacougante, abafándonos  nun longo e penoso camiño de moitos anos polos infernais abismos -ese val de bágoas do primeiro capítulo- da tolemia.

¿O resultado? Unha vivencia abraiante da loucura, unha baixada aos infernos da demencia a través dun excelente relato, cuxo froito final é unha novela pavorosa. O relato dunha doente afectada de esquizofrenia que, desde o seu diario, nos achega o proceso da enfermidade nela mesma e na carne e na alma de dous amigos que, como ela entran definitivamente na ruína, na noite. Varados primeiro dentro desa gaiola de cristal que é o hospital psiquiátrico, un barco, un acuario sucio, rodeados de seres desposuídos, corpos abertos con inmensas fendas na súa estrutura, marcados pola lobotomía química, por esas drogas que te volven de caucho e fóra da vida. Unha tétrica mais moi realista calada na rutina diaria dun psiquiátrico onde -velaquí as metáforas da tolemia!- se ven luces, regueiros de cor e se escoita o oulear dos monos, onde outros deciden por ti, sabendo ademais que a nada agarda ao final. E fóra do hospital saberse e sentirse non dignos, excluídos socialmente, levando o manicomio dentro, circulando polo propio sangue.

Relato do propio inferno e o dos amigos, refugallos nas marxes da grande cidade, que intentan ser esenciais, deixando de ducharse ou trabando unha determinística amizade coa morte que agarda agochada, como tráxico destino, entre as ondas do mar.

Rexina Vega  tematiza dolorosas e arrepiantes experiencias vivenciais e asemade fai que o lector sinta  unha grande afinidade e empatía con estes doentes, choídos na campá de cristal da indiferenza ou do rexeitamento social. E algo máis: logra que poñamos en dúbida a eficacia de certos medicamentos que converten o doente nun manicomio andante, ou a praxe médica de profesionais que, mesmo con cordialidade, pensan que o enfermo é un violín e o seu deber é conseguir afinalo.

Rexina Vega

A autora constrúe a novela cunha arquitectura compositiva múltiple e orixinal. A narradora homodiexética do diario persoal  que reflicte sobre todo o punto de vista subxectivo, e unha manchea de textos fragmentarios (fríos a asépticos informes médicos, mensaxes gravadas, cartas persoais) nos que se mestura unha suposta obxectividade científica e a inmensa dor desa bolboreta negra que, nun acto final de liberdade, rexeita a lenta lobotomía, pero non é quen de escapar do ouveo que acaba por rachar a súa personalidade. Todo forma parte do desenvolvemento argumental que ten, xa que logo, no fragmentarismo unha acaída estrutura construtiva. Sobre todo cando esta estrutura está revestida dun estilo forte, dunha linguaxe que rebenta en afortunadas metáforas ateigadas de grande forza expresiva e nunha sintaxe que adecúa  o seu ritmo ao propio das vivencias que a autora pretende transmitir.

Ganduxada con estes vimbios, a trama que Rexina Vega nos regala, convértese nun libro pavoroso, como xa sinalei, pero asemade romántico e heroico.

A palabra, un poderoso soberano

Manuel María

MICRO ENSAIOS LITERARIOS

Como todo neste mundo, as relacións entre vida e literatura mereceron e seguen a merecer lecturas e interpretacións variadas e mesmo contraditorias.. A palabra escrita, aquela que pertence á literatura, á boa literatura, esa que nos fai sentir un nó no estómago, murmura ante todo, como diría Natacha Michel, que os seres humanos existen e expresan que algo existe, que existe o amor, a piedade ou o feixe de sentimentos que aniñan no corazón humano. Escritores da sabedoría literaria de Bioy Casares confesaron algunha vez que para eles a literatura sempre se confundira cos intres máis intensos da vida. Cales son eses intres? Para aqueles que coidan que a vida e a literatura equivalen á mesma cousa, eses momentos poden ser o exercicio sinxelo e á vez marabilloso de ler e de escribir, dúas teimas moitas veces case que compulsivas.

Para os escribas do antigo Exipto as palabras posuían un poder máxico. Pero seguramente foron os filósofos gregos os primeiros en se decataren con absoluta claridade do peso das palabras na construción das ideas. Unha forza que para eles xa non tiña un sentido máxico-relixioso, senón unha connotación intelectual de primeira orde. Xa Gorxias nos deixou escrita a afirmación de que a palabra é un poderoso soberano que, cun corpo miúdo e practicamente invisible, realiza tarefas absolutamente divinas. En efecto, pode eliminar o temor, suprimir a tristeza, infundir contento e euforia, aumentar a compaixón. E cando a palabra nos chega revestida co estatuto literario, multiplícanse os seus poderes en proporcións incalculables.

Cando se produce iso, acontece o que George Steiner afirmaba de maneira atinada:  a literatura é unha das empresas do intelecto que busca engaiolar dentro dos lindes do discurso a experiencia humana, o seu pasado e as súas perspectivas futuras. Iso mesmo é o que se desprende daquela metáfora que encerra o conto de Borges “A biblioteca de Babel”: calquera tarefa do ser humano pasa pola linguaxe e convértese  nun símbolo máis onde está escrito o seu pasado, o seu presente e o seu porvir. Posuído polas palabras, o home pérdese e encóntrase irremediablemente.E sabe que o silencio é sempre unha opción.

Xa que logo, a literatura semella un bo modo de resistir fronte á triunfante ruína da cultura, fronte ao tedio da existencia, fronte ao medo á aniquilación que se agacha detrás da morte. Expresábao de forma certeira un dos grandes nomes da nosa lírica, o poeta chairego Manuel María: “Toda a escrita é unha loita contra a morte. Unha palabra dita desaparece, escrita sálvase”.

Pecho esta reflexión cunha finísima observación que sobre as relacións entre vida e literatura pariu a pluma do excelente narrador e crítico literario arxentino, Ricardo Piglia. A escrita, afirma nunha das entrevistas ficticias do seu libro Crítica y ficción, ten unha vantaxe sobre a vida. Na mesma, son posibles os borradores. Xustamente por iso se fai literatura. Na vida os borradores son impensables. Soños irrealizables.

Pessoa: antídotos contra o pensamento único

MICRO ENSAIOS LITERARIOS

 

Cerca de cen anos antes de que moitos pensadores actuais erguesen a súa voz reclamando fronte ao deus chamado mercado e ao emblema comportamental da sociedade posmoderna e neoliberal que prohibe pensar ou se ofrece a facelo por nós, xa o fixera Fernando Pessoa, o poeta das heteronimias. O cualitativo, o imaxinativo, a ensoñación e, o que aínda resulta máis curioso,  a lóxica da contradición  atópanse presentes nuns textos que o poeta escribiu no ano 1915 para as páxinas de O Jornal. Foi unha experiencia curta, mais excitante que se concretou nunha columna, “Crónica da Vida que Pasa”. Nesas achegas xornalísticas, fronte ao delirio uniformizante do pensamento único, Pessoa receita o “contraditorio como terapéutica de liberación”. É a vacina que ofrecía Pessoa contra a doxa pública e mediática imperante e que lle supuxo a expulsión do xornal, porque os seus artigos foron considerados polo director de O Jornal politicamente incorrectos.

O pensamento único alicérzase na lóxica clásica xerada en Grecia catro séculos antes da nosa era e ten en tres principios solidarios (identidade, contradición e terceiro excluso) o seu núcleo axiomático para asegurar a evidencia, a coherencia e a validez formal de discursos e de teorías.

Fronte a esta lóxica que se ocupa, como diría Novalis, dos cadáveres do pensamento racional. Pessoa fornécenos de antídotos que formula nas seguintes liñas: “Toda opinión é unha tese, e o mundo, a falta de verdade, está cheo de opinións. Mais a cada opinión compételle unha contra-opinión, sexa crítica da primeira, sexa complementaria da mesma. Na realidade do pensamento humano, esencialmente flutuante e incerto, tanto a opinión primaria, como a que lle é oposta, son en si mesmas inestables; non hai síntese, xa que logo, nas cousas da certeza, senón tese e antítese soamente”.

Velaquí os trazos fundamentais dunha nova lóxica contraposta á dedutiva-identitaria e que ten no paradoxo, na “coincidentia oppositorum”, o seu cerne doutrinal. Unha lóxica que é, á vez, moi vella e moi actual. Tan antiga que xa fora formulada por Heráclito da forma máis substanciosa que se poida matinar: “Vivir de morte e morrer de vida”. Mais á vez tan contemporánea que fundamenta a lóxica da contradición complementaria de Lupasco ou a dialóxixa ou epistemoloxía da complexidade de Edgar Morin.

O paradoxo está pois presente na linguaxe que o poeta practicaba de xeito heterónimo. Unha criatura de nervios modernos…de sensibilidade esperta, escribía Pessoa, ten a obriga cerebral de mudar de opinión e certeza varias veces no mesmo día. Eis o Pessoa politicamente incorrecto do que podemos extraer antídotos críticos, impregnados da lóxica da contradición e dun ton irónico contra a tiranía homoxeneizadora do pensamento único e da lóxica produtiva, inimigos da poiesis, da creación de imaxinarios simbólicos ficcionais.

Mural de Pessoa no café "Martinho de Arcada". Foto de Rosabel Lage Casado

O real posible contra o real existente

Verbas no ar

Iria Morgade

Biblos Clube de Lectores, Cesuras (A Coruña), 2011, 176 páginas.

 

Hai por volta dun ano que Iria Morgade converteu en proxecto de novela a reflexión verbo do que acontecería se a contestación ao actual sistema capitalista acadara as dimensións dunha revolta a nivel planetario. Despois de buligar esa idea na súa cabeza, acordou transformala nun proxecto de novela que, no mes de maio de 2011, conseguiu  o recoñecemento do VII Premio Biblos-Pazos de Galicia, converténdose dous meses máis tarde na obra gañadora. Esta é a xénese de Verbas no ar que supón asemade o debut desta moza nas letras de noso cun texto editado. Con anterioridade fora a gañadora dalgúns certames de relato curto.

Biblos Clube de Lectores, coa colaboración desta volta de Xabier P. Docampo que actuou como titor, continúa así contaxiando o amor pola letras entre a xuventude, e descubrindo novas voces que, se as canseiras da vida non rachan ilusións, deberían garantir o porvir da nosa literatura.

A trama de Verbas no ar parte da constatación de que o mercado xa non é o incógnito mestre de cerimonias, senón a grande estrutura de poder, a guía do percorrido humano desde os catro puntos cardinais, coa pretensión de privatizar mesmo os nosos soños, xerando asemade unha inmensa enchente de corrupcións. Están presentes  no xerme da trama -ou iso supón este lector- as revoltas en varios países do norte de África e o descontento, a indignacións que se deixa sentir nos movementos de contestación social dos últimos tempos.

Estes son os referentes inmediatos, mais Verbas no ar non é unha novela sobre o15 M nin verbo da chamada primavera árabe, senón unha fábula en forma de utopía social, aínda que sen ningún deseño utópico concreto, nin á marxe da historia. E ten como caldo de cultivo a evidencia de que non estamos a vivir no mellor dos mundos historicamente coñecidos, como teimaba convencernos nos seus derradeiros anos Karl Popper, logo de sucumbir aos engados da “sociedade aberta”. Vivimos, pola contra nunha sociedade decepcionada, desfalcada, espoliada polos que manexan, tanto a nivel local como planetario, os fíos do poder. É iso precisamente o que provoca unha sublevación a nivel mundial  por parte dos que cren que outro mundo é posible.

Os diálogos que a autora establece na cabeceira do libro entre os versos de Celso Emilio Ferreiro (“I eu morrendo / nesta longa noite de pedra”) e un dos retruques máis coñecidos de Bob Dylan (“porque o perdedor agora / será o gañador máis tarde / porque os tempos están cambiando”) pon ao lector nos vieiros deste necesario levantamento planetario para facer ver o verdadeiro  rostro do capitalismo mundial. Unha revolución necesaria contra a forma tradicional de dirixir a política, contra as enganosas solucións de tantos tecnócratas que miden o mundo e a realidade social con parámetros enteiramente afastados do que é a realidade humana, as súas necesidades, a súa dignidade.

Iria Morgade

Os personaxes da novela, angustiados, combativos, escépticos, realistas, idealistas, esperanzados, vulnerados, alienados polo opio do mundo virtual globalizado dos poderosos, camiñan pola contra en comuñón con que é a cerna da humanidade. Loitan, cada un a súa maneira, contra os poderes fácticos, eses impasibles homes de branco.

Narrativa pois crítica, alternativa, escrita con vocación de estilo como salientou o xurado. Ganduxada con linguaxe directa, cunha organización do texto esteada en frases curtas, aguilloantes que, desde unha certa fragmentariedade, procuran moito máis suxerir que describir ou pontificar. E sobre todo literatura que supón unha nidia afirmación do real posible contra o real existente nun intre no que a anarquía banal e os paradoxos da orde social e económica globalizada estrangulan  toda forma de estar no mundo consoante á dignidade humana.