O “mongo” de Gallinas*

El negrero

Lino Novás Calvo

Tusquets Editores, Colección Fábula, Barcelona, 2011, 296 páxinas.

 

Lino Novás Calvo (As Grañas do Sor, 1905) non é un autor do sistema literario galego, pero si un escritor nacido en Galicia cuxa obra cómpre rescatar porque ten que ver cunha das aventuras máis desprezables e arrepiantes realizadas polo home (a trata de escravos), no século XIX. Mais como o racismo segue a ser protagonista nos nosos días de feitos infames, a voz de Lino Novás non perdeu actualidade. Lino Novás emigrou a Cuba con sete anos, traballando nos oficios máis peregrinos. Viaxou a Nova York onde acadou o dominio doutro idioma que lle permitiu traducir a Hemingway e a Faulkner entre outros. Como xornalista recalou en Madrid e en 1933 publica El negrero. Vida novelada de Pedro Blanco Fernández de Trava. É a súa única novela recuperada por Tusquets e reeditada arestora na colección Fábula.

Lino Novás Calvo

El negrero é unha novela de“extraordinarias aventuras verídicas” vividas case que todas no mar e nas costas africanas, principalmente en Serra Leona e en Gallinas. O seu heroe é Pedro Blanco e a novela recrea a historia da piratería a partir do contrabando de escravos negros e das complexas relacións establecidas entre mariñeiros, xefes tribais, autoridades coloniais e facendados americanos. Despois de fuxir da súa Málaga natal por mor dun incesto cometido cunha irmá e curtirse  nos mares de Terranova, Pedro Blanco enrólase en barcos negreiros. Pero arela máis e nas costas africanas crea a súa propia factoría na que gañou incontables riquezas entre salvaxes guerras tribais, asasinatos, maxias e  abxectos actos de crueldade. O protagonista é un branco que ten a alma negra, tinguida polo oficio de negreiro. Endalí que a novela sexa un cruel libro de aventuras que ten no mar o seu espazo privilexiado. Pedro Blanco, o “mongo” de Gallinas é un ser atroz, digno de figurar con outros negreiros nesa historia universal da infamia, cuxo primeiro capítulo escribiu Borges. Os asasinatos, roubos, abordaxes, violacións, episodios de arrepiante verismo como botar ao mar cargamentos humanos para fuxir da persecución da xustiza, logran indignar o lector, reivindicando así a rebeldía dos oprimidos, o negro que estoura por medio da fuga ou da vinganza.

Lino Novás penetra na corrente negrista do indixenismo iberoamericano a través dunha grande intuición e dunha incrible capacidade de síntese da documentación sobre o tráfico de escravos, fundindo moitos datos bibliográficos cos fíos e a maxia da ficción. A súa prosa, de aparencia torpe, ansiosa, de frases cortadas e pouca descrición, móvese en breves ondulacións adornada de retratos corporais da raza negra, nomeadamente das mulleres de pel escura que aparecen na novela en recargados  haréns  e na súa relucente nudez do cor da selva.

* Texto publicado no xornal El Correo Gallego o día 26 de novembro de 2011. Para ver o orixinal, pinchar aquí.

Na cerna da aventura*

Extramunde

Xavier Queipo

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 374 páxinas

 

Esta singradura equinoccial dun barco de tolos coa que Xavier Queipo acadou o Premio Xerais de Novela é un perfecto mostrario desa forma novelesca que Bakhtin denominou “novela  de aventuras e proba”, que transcorre na primeira parte na Mariña galega e nas outras tres nos mares oceánicos e nas selvas de Borneo. A novela, enfatiza a viaxe, o misterio e o risco; e a proba é a superación dese esquema saída – viaxe – retorno, aínda que en Extramunde o lector chegará ás últimas páxinas na procura do destino dos heroes -nesta achega non hai un protagonista individual claro- e decatarase de que non hai retorno.

Extramunde é á vez un tremebundo retrato da sociedade galega do século XVI, absolutamente irracional, que cre nas lendas e dicires populares e no que lle contan os seus abades que teñen bula para queimar as mulleres por bruxería ou posesión diabólica e enviar os homes ao barco que, por orde de El-rei, os terá de levar ás Indias para que os devore o mato ou sexan comidos por animalias ou indios caníbales. Así viaxarán, nun periplo por dous océanos un cargamento  de aloulados, ata que o último protagonista terá que sobrevivir nunha selva do afastado Borneo. O autor artella a súa historia en catro partes diferenciadas e con desemellantes doses de interese: convincentes e ateigadas de empuxe e alento a primeira e a última, reiterativas, tediosas e sobradas  de coñecementos mariños as outras dúas, nas que se narra a errática navegación polos mares oecéanicos.

Xavier Queipo

No libro predomina a retórica do acto: os diálogos perden importancia fronte aos feitos e  acción impera sobre a reflexión. Con todo, podemos ler este libro en clave alegórica. A viaxe non é unha iniciación senón a metáfora da procura da liberdade e do dereito á diferenza contra o poder despótico do Santo Oficio. O autor mergúllanos, en efecto, nos meandros máis sombrizos da historia española e tamén da galega: o poder omnímodo da Igrexa nos tempos escuros e estarrecedores da Inquisición e na aventura / desventura desa navegación errática na busca da autonomía do eu e de mundos afastados. E como mandan os canons da novelade aventuras, o comportamento dos heroes é lineal e chéganos referido por un narrador heterodiéxetico,obxectivo  e distante, posuidor dunha linguaxe vizosa, ateigada de forza descritiva que poboa o relato con personaxes perfectamente modelados. Xa que logo, e malia as eivas amentadas, unha convincente novela que non insire na cerna da aventura

* Este texto foi publicado o día 24 de novembro no suplemento Faro da Cultura, páxina VI, do xornal Faro de Vigo.

Lendo a René Char: espazos de confluencia entre poesía e pensamento

 

Poesía, linguaxe e acción

Carlos Lema

Amastra-N-Gallar, Santiago de Compostela, 2011, 23 páxinas.

 

Un dos trazos más salientables nas relacións entre filosofía e literatura é o constante balanceo entre a amalgama e a discordia. Xa na antigüidade,  Dióxenes Laercio, atribuíulle  a magos, ximnosofistas e druídas a invención da filosofía. O seu testemuño, negado decontado polo mesmo escritor, non semella, porén, desdeñable, polo feito de que sitúa o nacemento da filosofía nun intre anterior aos gregos e, sobre todo, porque a atopa nun berce que é tamén o da literatura. Con todo, os espazos entre ambos saberes ou artes semellan nidios e ben distribuídos. Mais as figuras de pensadores como Heidegger e a irrupción no panorama intelectual do século XX de obras como as de M. Foucault, H-Gadamer, J. Derrida e Alain Badiou significaron unha certa convulsión e alteración verbo das funcións e fronteiras que separaban a filosofía da literatura. Lembro a vella teima de Badiou da “Idade dos poetas”: un momento na historia da filosofía na que o pensar está sometido a unha das súas condicións arrastradas do século XIX, na que o poema asume nefeuto operacións abandonadas pola filosofía debido ao seu flirteo coa ciencia ou coa política. Nese período no que, segundo Badiou a filosofía desertou do seu papel, certos poetas (Mallarmé, Rimbaud, Pessoa, Mandelstan, Trakl, Celan) converteron os seus poemas non só en pensamento, senón en “pensamento do pensamento”.

Outro fito básico das relacións filosofía-literatura é Heidegger. Nun ambiente filosófico dominado polo idealismo, o positivismo e as teorías sobre a ciencia, a obra de Heidegger supuxo unha nova maneira de escribir. E Carnap tomou boa nota de todo isto. A introdución de neoloxismos e de termos claramente metafóricos (“casa”, “pastor”, “refuxio”, “luz” a “ponte”…) fai que moitos autores (poetas e filósofos) inquiran verbo do papel que xogan a poesía e a arte dentro da filosofía de Heidegger e tamén  como  e ata que punto a poesía resulta transformada polo discurso do propio Heidegger que na conferencia “A esencia da fala” subliña a veciñanza entre poesía e pensamento.

No inverno do ano 2004 o etnólogo, tradutor, editor de textos non venais, poeta, poetólogo e creador de espazos mediáticos singulares, Emilio Araúxo, publicou un número da revista Amastra-N-Gallar dedicado a René Char. As liñas coas que Emilio Araúxo acompañou o envío dese número, fixéronme temer que aquela publicación non só sería a última senón tamén a derradeira. Pero este caderno con que me agasalla Carlos Lema, acredita que Emilio Araúxo segue activo como escritor e como editor.

O libriño do que se responsabilizou Carlos Lema, configúrase en efecto como un espazo mediático singular. Carlos Lema traduce un texto de René Char do ano 1966: “Respostas interrogativas a unha pregunta de Martin Heidegger”. Na nota preliminar o poeta, ensaísta e tamén editor contextualiza acertadamente as circunstancias que viron nacer o texto de R. Char. A amizade e o diálogo que xorde entre o pensador e o poeta ten a súa orixe nunha frase que Heidegger lle escoitou dicir ao poeta: “o poema non ten memoria. O que me pide e ir cara adiante”. Nun encontro entre ambos no ano 1966 ten lugar un diálogo entre os dous a propósito dunha cita de Rimbaud: “A poesía xa non vai seguir o ritmo da acción. Adiantase a ela” Heidegger interroga a Char sobre esta frase e o escrito publicado arestora en galego e a resposta do poeta.

Carlos Lema

René Char considera que a poesía é a “única linguaxe activa”, de “claridade enigmática”. As “Respostas interrogativas a unha pregunta de Martin Heidegger” concretan e confirman esa confianza que manifesta Char verbo do papel da poesía como linguaxe da acción. Conclúe Carlos Lema que a singular amizade entre Char e Heidegger “non constitúe una reciprocidade que, taxativa a afirmativa, faga xurdir unha identificación entre o poeta e o filósofo”, pero pode ser interpretada como “un pensar que sitúa a linguaxe a abalar na abertura existente entre a arte poética como mester e a filosofía como ciencia” ( páxinas 10-11).

Pécha este caderno un breve ensaio “Linguaxe e acción”, da autoría así mesmo de C. Lema, onde o pensador e poeta tenta “albiscar o recanto descoñecido  onde poesía e pensamento actúan e onde se desvela aquilo que a linguaxe non pode representar”.

Xa que logo, tres breves textos, tres ensaios que, malia a súa complexidade conceptual, recibimos como un agasallo que nos obriga a pensar nas condicións de existencia e singularidade do dicir poético e do pensamento filosófico e nas súas relacións; que estouran ou guindan os dados como dixo Mallarmé e nos sitúan no ronsel das “revoltas lóxicas” das que fala Badiou, un pensador para o que a poesía é sempre un lugar de pensamento, un procedemento de verdade.

Identidades contra a desmemoria *

Poñente

Pere Tobaruela

Tradución de Ana Boullón

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 207 páxinas

Poñente é unha novela sobre identidades, pero tamén contra a desmemoria. Queirámolo ou non,  a presenza  dos empresarios cataláns que desde finais do século XVIII ata ben entrado o XIX se estableceron no litoral galego, fixeron suculentos negocios, pero tamén  perfeccionaron os métodos da salga, forma parte da nosa memoria histórica. A narrativa galega ten practicamente esquecido este tema, aínda que o apelido Massiá, fundador dunha conserveira, é un dos personaxes dunha peza narrativa publicada nos últimos anos. Mais arestora, Pere Tobaruela, un escritor bilingüe catalán-galego, agasállanos cunha novela que abre a fiestra desas relacións entre Galicia e Cataluña e asemade afonda no motivo da identidade tanto individual como colectiva.

Pere Tobaruela

A novela amalgama dous fíos narrativos e discorre por dúas canles que se retroalimentan mutuamente. Por unha banda, a relación sentimental e sexual de Carme e Sarela e o interese da primeira en reconstruír  a historia dos “fomentadores cataláns”, nomeadamente a da saga dos Sadurní, que se asentaron na primeira metade do século XIX na Pobra do Caramiñal. Por outra, esa mesma historia contada por un narrador heterodiexético que nos retrotrae precisamente a ese tempo, a ese espazo e a esa historia, inseríndose no interior do primeiro relato. Nese primeiro plano, que se desenvolve no presente, unha voz homodiexética achéganos o seu propio conflito, a posta en cuestión  da súa identidade sentimental e sexual, que o coñecemento dunha moza galega fai estourar, á vez que entre as dúas esculcan e intentan reconstruír a historia deses industriais cataláns que asentaron as súas industrias da salga na nosa beiramar.

O autor sutura con oficio estes dous fíos narrativos ofrecéndonos unha lectura no só amena, senón tamén ricaz, gratificante e afouta desde o punto de vista formal. Abondan as pausas descritivas  con memorables retallos sobre as actividades dos cataláns, o seu estilo de vida e a súa integración en Galicia. Un xogo te tempos con frecuentes analépses e prolépses rompe a linealidade do texto, mais sen empecer a lectura. A novela está verquida ao galego por Ana Boullón, mais non se sabe desde que idioma. O paratexto pasou por alto ese dato nos créditos do libro. Descoñezo, xa que logo, se a súa é unha tradución creativa como quere Pere Tobaruela. Na miña estima o seu é un galego claro, diáfano, con emprego abondoso da fraseoloxía de noso.Verbo das virtudes e posibles eivas que conteña a tradución no terreo especificamente lingüístico, remito a outras voces máis autorizadas ca miña.

* Este texto, correxido algún erro de imprenta, foi publicado no Suplemento Faro da Cultura do xornal Faro de Vigo o día 17 de novembro de 2011.

 

 

 

“O máis estraño”, a narrativa breve de Manuel Rivas

O máis estraño

Manuel Rivas

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 485 páxinas.

 

 Cun esforzo loable sen ningunha dúbida Edicións Xerais reúne neste volume practicamente toda a narrativa breve de Manuel Rivas. Desde 1989, o ano no que viu luz Un millón de vacas ata hai uns meses cando na  terceira edición, corrixida e ampliada de  Ela, maldita alma aparecen dous novos relatos, “O espertar da criada” e “O misterio de Uz”, que completaban a edición. Nesta xeografía da alma -“psicoxeografía” é o termo que emprega a presentación editorial- M. Rivas esculca e pon a proba todos os rexistros, tanto da narrativa breve como de ese ser estraño, á vez sabio e demente, arrolado pola razón e a paixón, polo mito e a maxia e á vez polo “logos”, un ser polifónico e hipercomplexo. Todo iso, o máis estraño e o máis cotián, o riso e as bágoas, o erro e a desmesura, a ledicia e a tristeza é o que o lector atopará neste groso monllo de contos do máis coñecido escritor galego.

En efecto, con Un millón de vacas deu comezo o “fenómeno Rivas”, esa particular viaxe do escritor cara á fama e á universalidade dunha obra traducida a máis de vinde idiomas. Aquí están os dezaoito contos da primeira edición, ampliada con engadido do relato “O Sir” que tampouco aparecía na reedición de 2001. Relatos amables, politicamente correctos que seguen reflectindo a maxia da vida cotiá, o humanismo, as emocións, o urbanismo, a retranca, o xorne aventureiro e utópico, a nostalxia coa que os cativos enfían os seus soños. Inxenuidade, optimismo, ironía, escrita áxil que reflicte a épica do cotián dunha Galicia  que no ano 1989 vivía  á carón das vacas.

E aquí atopamos tamén “A lingua das bolboretas” da escolma Que me queres amor?, seguramente o máis célebre  dos contos de Rivas, no que o narrador, con mestría e sinxeleza, nos enfronta coa épica dos humildes e coa natureza fráxil da condición humana. Outros, porén, eses contiños de cinco ou seis páxinas non soportan o criterio primario e elemental de tirar con forza da atención lectora, porque son fracas as historias que argalla o narrador, malia esa orixinalidade ao presentarnos o mundo coa luminosidade e os feitizos da ollada pictórica e mesmo os finais abertos que permiten e demandan lectores activos.

Están igualmente presentes na antoloxía doce dos trece relatos da primeira edición de Ela, maldita alma. Contos unificados polo título dun deles e por esa persistente e témera pescuda da zona secreta á que lle chamamos alma. Relatos de desigual calidade, que nada lle engaden á narrativa do autor, aínda que no seu conxunto danlle corpo e forma  a unha colección digna e, por veces, engaiolante, na que se aposta polos valores, pola ambrosía do amor, mesturando ficción e realidade. Salientaría, por riba dos demais, o que no seu día rotulou o libro. Un relato ateigado de forza e tremor, como se a alma se fixese visible en certos momentos para pedirlle contas á protagonista e no que, de lonxe, semella que ecoan  a marea carnal e os pesadelos da narrativa de Julien Green.

Da ampla escolma de As chamadas perdidas tampouco están presentes nesta edición dous relatos que foron publicados en Contos de Nadal e aparecen baixo ese rótulo. Nos relatos de As chamadas perdidas, Manuel Rivas mantense na canle da ficción realista e sutura as súas prosas con eses fíos que suxire o título: a existencia humana concibida como un encadeamento de chamadas, destinadas moitas veces a se perderen no aire. E, máis unha vez, unha aliaxe de voces amables, variadas doses de traxedia e de épica que nos chegan da man de personaxes humildes que a forza do destino converte en pequenos heroes da vida cotiá.

Manuel Rivas

Na achega de Manuel Rivas á literatura natalicia, o autor racha cos estereotipos da literatura de Nadal, alicerzada no folclore e na tradición. Os relatos dese fermoso libro que é Contos de Nadal afástanse de contornas fantásticas e marabillosas, tópicos da narrativa de tema natalicio, e agasállanos con historias profundas e á vez cotiás, que teñen en común o feito de aconteceren nos días de Nadal. A estampa sentimental acostuma colonizar a temática do Nadal. Porén, M. Rivas, malia que escribe coa tinta das emocións, elude sentimentalismos exquisitos  e introdúcenos na esencia do Nadal con prosas que agachan tras a súa face boas doses de épica e tamén de traxedia. Mágoa que a natureza desta edición prive ao lector das engaiolantes ilustracións de Miguelanxo Prado que recrean de xeito visual os relatos de M. Rivas na edición orixinal.

Logo do lido e do andado, a conclusión é obvia: un inmenso broslado de historias de gordura, feitura e calidade desigual, transidas polo abalo das emocións e unidas pola liame dunha lingua ateigada de forza poética, de bríos expresivos ao servizo da narratividade. Literatura seguramente con minúsculas dentro da obra do autor, sacada a singularidade dalgúns deses relatos amplamente popularizados, pero que, no seu conxunto, forman un libro ben apetitoso para hedonistas ben temperados e para toda clase de lectores.

“Muller pra lonxe”: os poemas de amor de Uxío Novoneyra

Muller pra lonxe

Uxío Novoneyra

Prólogo: Luís Cochón

Epílogo: Claudio Rodríguez Fer

Deputación de Lugo, Lugo, 2011, 90 páxinas.

 

Da man amiga de Luís Alonso Girgado chégame este agasallo, un verdadeiro meiró literario e bibliográfico, “aquel milagre estampado, gardado nun estoxo”, como acreditan as palabras do prólogo de Luís Cochón: Muller pra lonxe que, en segunda edición, pon na rúa a Deputación de Lugo. Unha delicada e fermosa compilación da poesía amorosa de Uxío Novoneyra. Un poemario de amor, oblación a unha muller, Elba, a compañeira do poeta, que Novoneyra, nese pacto de fusión cósmica, de intimidade existencial, de clamor cívico (Claudio Rodríguez Fer), colleitou entre os anos 1955 e 1985. O libro acolle vinte poemas, unha pequena prosa poética, varios poemas caligráficos e un luminoso epílogo de Claudio Rodríguez Fer.

Poemas cicelados ao redor dun claro eixo temático: o amor, mais con ecos e resóns de todas as grandes teimas do poeta do Courel: o telurismo cósmico, o intimismo transformado en revelación existencial e todas as vindicacións humanas.

Abre esta antoloxía amorosa o “Poema dos Caneiros”, unha “alta cousa de ledicia” como glosou o mesmo poeta. Un poema moi rítmico e cadencioso na súa forza existencial, e aflitivo na súa sustancia, en íntima intertextualidade con aqueloutro río da mitoloxía na que o fillo de Erebo e de Nox actuaba como barqueiro do Averno: “Mandeo inorde ó son da noite / As ondas do río devalaban lenes / levando as barcas soltas pro infindo do mar i  a noite”. Cantar desde a noite, desde o horizonte angustioso da nada, mais coa seguranza de que cada día vivido  é un afastarse da morte: “A medida que o tempo pasaba alongábame da morte”.

Uxío Novoneyra

Mais o mesmo pulo do amor físico permítelle ao poeta courelao asir as raíces da vida e amalgamarse con todo o orbe, como reza aquel poema de dous versos do ano 1964: “Biquei sua tristura i atopei os labios. / Na aperta prendémolo o mundo” ( páxina 33).

A angustia e a mágoa afástanse pouco a pouco a medida que avanza o tempo e os poemas finais festexan a sensualidade amorosa e mesmo se canta “pra ter favores de Venus”.

A poesía de Uxío Novoneyra é sempre unha reflexión fonda e comprometida coa terra, coa paisaxe, coas persoas que ama, cos indescifrables cavorcos da vida. Unha das súas “deitelas” (teima repetida, discurso insistente na fala do Courel) é o amor, pero trátase sempre do amor vivido, do amor experimentado. Se o amor forma parte do seu dicir poético é porque do mesmo tivo unha intensa vivencia previa. Así llelo confesou a Emilio  Araúxo, o grande ausente nas celebracións e nas publicacións das homenaxes do Día das Letras Galegas do ano 2010, dedicado ao poeta courelao: “…non utilizaría a palabra amor se non tivese sentido o amor intensamente” (Dos soños teimosos, páxina 47).

Velaquí pois un libro da marca de Novoneyra, que reflicte en verso trinta anos de amor, que ven luz nunha reedición (a orixinal é do ano 1986) de fermosa feitura na súa materialidade paratextual na que relocen as ilustracións de Carlos Parto Teijeiro e as caligrafías do mesmo Uxío Novoneyra.

“O libro negro”, a arañeira literaria de Orhan Pamuk

O libro negro

Orhan Pamuk

Tradución de María Alonso Seisdedos e Bartug Aykam

Editiorial Galaxia, Vigo, 211, 577 páxinas.

 

Cando no ano 2006 o escritor turco Orhan Pamuk foi galardoado co Premio Nobel de Literatura, a Academia Sueca baseou a concesión do galardón en dous motivos: Pamuk atopara novos símbolos para reflectir o choque e os vencellos entre as culturas, e ademais soubera amosar a alma melancólica da súa cidade natal, Istambul. Pamuk en efecto está considerado como o grande esculcador das pegadas de Oriente en Occidente e viceversa, a ponte, desde o eido da literatura, entre dúas culturas.

Todo isto e a calidade literaria intrínseca do seu corpus narrativo motivan que as obras de Pamuk vexan a luz en galego, editadas na colección “Biblioteca Compostela” de Galaxia. A última, polo de agora, é O libro negro, unha novela do ano 1990, aínda que a edición galega semella vertida dunha reedición do ano 1994.

O libro negro, outra novela do escritor ambientada en Istambul, fixo medrar a popularidade de Orhan Pamuk en todo o mundo e converteuno nun escritor á vez experimental e popular, capaz de escribir sobre o presente e o pasado coa mesma intensidade. O libro negro é un texto que agocha tal riqueza e cobiza literarias que iso mesmo o converte nunha novela complexa. O pretexto argumental é extremadamente convencional: a busca da esposa desaparecida. Non falta, xa que logo, quen a teña rexistrado como novela negra. Con efecto, Orhan Pamuk, parodiando unha intriga policial, envólvenos nun xogo de espellismos  no que os personaxes desdobran a súa personalidade para volvérense ir, arrolados por un mundo de fábulas e de microhistorias, abeiradas entre a realidade e os mundos imaxinarios. A silueta do absurdo e do contrasentido circula pola novela, pero esconde razóns ocultas.

Nunha excesiva redución argumental podería afirmarse que a temática desta novela é a cuestión transcendental da identidade: dous homes seméllanse tanto que acaban intercambiándose entre si. Porén, a rica complexidade do texto de Pamuk vai moito máis alá desta procura dunha imposible identidade, procura iluminada pola introdución  de referencias históricas ao misticismo sufí. O libro negro é unha arañeira literaria, unha armazón de historias e de verdades que nos constrúen  como habitantes dunha cidade tan colorista, heteroxénea e labiríntica como Istambul. Unha incursión nun universo cabalístico, nun mundo de misticismo e de maxia, no que todo fica relacionado e cuxo agochado significado é preciso desentrañar.

Orhan Pamuk

Unha novela, pois, con millóns de fiestras, como quería Henry James ou na que se opta polas infinitas historias infinitamente ramificadas, como prognosticara Borges. Atopa así o lector esa arañeira literaria construída de pretérito e de presente, cos tixolos do pasado da nación turca, cos soños incumpridos, cos pesadelos, pero tamén con algo máis tanxible: as rúas, os edificios, os barrios, as tendas, as fiestras iluminadas, as noites da cidade dese Istambul intensamente evocado. Endalí que O libro negro sexa tamén outra novela de Istambul.

Texto, xa que logo, construído cun claro propósito metaficcional, con estrutura arborescente, copiosa itertextualidade coa literatura e a cultura islámicas e no que Pamuk emprega o recurso do artigo xornalístico para se dotar dunha dobre voz narrativa: unha que fala con sensibilidade oriental e outra coa occidental -como as que acubilla a cidade que o viu nacer-, que rachan coa linealidade dun texto polo que circulan personaxes que, sen chegar a ser planos, teñen pouca entidade. Están na novela porque alguén ten que lle dar pulo a acción, pero semellan atenazados, espetados como efixies na peaña. E unha arquitectura narrativa que amalgama diversos xéneros e artella unha manchea de elementos que van desde a intriga amorosa ata o tema do dobre, que enriquecen un texto no que unha polifonía de voces antagónicas fan posible que podamos explicar a realidade e os feitos desde distintas perspectivas.

A axenda de Neira Vilas

Penúltimo dietario

Xosé Neira Vilas

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 309 páxinas.

 

A crítica literaria recoñece que a chamada “literatura do eu” forma unha parte imprescindible do presente e do futuro da literatura. Mais eu refírome a un instrumento literario que non é autobiografía nin diario nin memorias en sentido rigoroso. É, porén, todo iso, é narrativa autorreferencial que pode ramificarse en distintas modalidades: narrativa ficcional, á que Vila-Matas cualifica como “autobiografía baixo sospeita”, ou diarios onde se traducen vivencias como no seu día xa apuntara Marcel Proust, un dos creadores da “literatura do eu”.

Edicións Xerais vén de editar o segundo libro de Memorias de Neira Vilas, Penúltimo dietario. Ollando o se título, este lector cavilou que no seu interior atoparía quizais un exercicio solipsista, ou neste caso a dúo ou en parella con Anisia Miranda, de experiencias novidosas ou do común de cada día, mediante actos de individualización da lingua como experiencia formal. Mais Neira Vilas, un clásico de literatura contemporánea de noso, autor dunha inxente obra literaria, lévanos por outros camiños: un libro no que anota e comenta, non gastos e ingresos, senón os sucesos e actividades diarias. Dá conta en efecto das actividades e encontros que el e Anisia tiveron desde xaneiro de 1993 ata o 22 de outubro de 2009, data do falecemento de Anisia.

Xustifica o autor  a publicación deste dietario porque a manchea de actividades culturais de natureza moi variada ás que atenderon desde a chegada definitiva a Galicia no ano 1992, é unha forma de amor a súa terra. Percorréndoa cos pés, ese ir e vir, permitiulles coñecer o corpo físico de Galicia, a idiosincrasia  das nosas xentes, o noso xeito de ser. Unha memoria, pois, dos últimos dezasete anos. Un propósito certamente meritorio e gabable, mais, aberto o libro, encóntrome con outra cousa, agás en raras ocasións: unha transcrición case que literal da axenda de Neira Vilas e Anisia Miranda. A meirande parte das anotacións deste dietario son prescindibles. Nada lle van engadir a esa historia social da nosa literatura esa relación de encontros, visitas a colexios e institutos, viaxes, agasallos… E moi pouco á biografía completa, e non só divulgativa, de Neira Vilas que está por escribir. Pregunto, como tal,  a quén lle interesa, como non sexa á mestra Sabela Díaz,  a anotación que enceta o libro: “2 de xaneiro ( 1993): Encontro con nenos e nenas da escola unitaria de Pantín (Ferrolterra) e coa mestra Sabela Díaz. Entrégannos exemplares da revista escolar Percebeiros”. ¿É relevante para esa futura biografía de Neira Vilas saber que desde o ano 1997, de xeito case que ininterrompido, agardaban a entrada do Ano Novo en Campelo (Poio) coa familia Regueira?

A maioría das anotacións son desa mesma natureza: un peregrinar por Galicia, por algunha outra rexión de España, por Cuba ou Arxentina, visitando colexios, aceptando convites (participaron, por exemplo nun concurso de bailes para a terceira idade), atopándose con amigos, asistindo a homenaxes.

Xosé Neira Vilas

Hai, porén, anotacións que, na miña estima, forman parte desa “literatura do eu” e achegan materiais importantes, moi vivenciais, a esa futura historia social de literatura galega. Rexistro, entre elas e a título de exemplos, as que se refiren ao encontro en Pontevedra con Aleida Guevara, filla do Che; a lembranza das súas relacións co mesmo Che no Ministerio de Industria do que era ministro; as reflexións que escribe o 26 de xaneiro de 1998, data na que o invisten Doutor Honoris Causa pola Universidade da Coruña; a visita en Buenos Aires ao fogar no que fundaron a editorial e distribuidora Follas Novas; as visitas a Cuba, de xeito especial  a realizada co gallo da Feira Internacional do Libro da Habana dedicada a Galicia no ano 2008. E dunha maneira moi singular, sobre todo porque é testemuño dunha memoria emocional e conmocionada, as páxinas do Epílogo que reflicten o derradeiro día e parte da rutina diaria da súa dona Anisia Miranda. Rexistros pois, aínda que son os menos, que superan o anecdótico dun libro no que, xa que logo, non todo é prescindible.