Perdedores que acabaron ganando

A hora de espertamos xuntos

Kimen Uribe

Traducción de Isaac Xubín

Edicións Xerais, Vigo, 2017, 359 páginas.

 

Un narrador, Kirmen Uribe enteiramente consolidado (Premio Nacional de Narrativa, Premio Nacional da Crítica, entre outros moitos galardóns) achéganos en A hora de espertarmos xuntos, un híbrido e moi potente artefacto literario: unha novela de non ficción que non soamente é relato de feitos, senón que establece un punto de entronque entre realidade e ficción. O mesmo autor, consciente da recuperación ficcional do pasado, o reflictes con estas palabras na Nota que pecha o libro: “Esta é unha novela e a lóxica que segue é a da ficción. Aínda así, como todos e cada un dos personaxes que aparecen neste libro son reais e, igualmente, a historia que protagonizan é verídica, tomei a licenza de imaxinar e novelar algunhas das pasaxes e diálogos que aparecen na obra.” Tal como desde anos veñen facendo, entre outros, Emmanuel Carrère, Patrick Deville, Elena Poniatowska, Delphine de Vigan ( Basada en hechos reales) ou Rosa Montero, máis próxima a nós (La ridícula idea de no volver a verte) ou os Premios Nobel, J. M. Coetzee (El maestro de Petesburgo) e Patrick Modiano (Libro de familia). La técnica compositiva e estética de Kirmen Uribe  é a mesma:literatura de feitos reais, convenientemente ficcionalizados.

A hora de espertamos xuntos é unha novela moi rica e complexa, exhaustivamente documentada que reconstrúe, desde a ficción, unha historia familiar: A vida da parella Txomín Letamendi e Karmele Urresti e a dos seus fillos Ikerne, Txomín e Patxi, mais co plus engadido de que se converte así mesmo nunha novela sobre a historia vasca, española e en parte norteamericana, durante o pasado século e a primeira década do actual; con multitude de personaxes, todos reais, que fan do relato de Kirmen Uribe una novela coral. Unha historia real, retrato calidoscópico de tres xeracións, e que o autor define con estas palabras: soño, impotencia y rendición, esperanza.

Tras unha páxinas introdutorias sobre  a xénese da novela -o coñecemento real de Karmele Urresti e o autoconvencemento de que debía de escribir un libro baseado na súa vida, na da súa familia a na da súa xeración e en definitiva na de todo un pobo, a novela bota a andar coa descrición dun cadro de Antonio Gezala, (Noite de artistas en Ibaigane) que reproduce o aire divertido e aloucado dos anos vinte, e no que aparece un trompetista, Txomín Letamendi Murua, un dos protagonistas basilares da novela. Músico e comandante de gudaris durante a Guerra Civil, exiliado en Francia tras a toma de Euskadi polas tropas franquistas. Coñece a Karmele Urresti en París en decembro de 1937, ao coincidir con ela na embaixada cultural que o lendakari José Antonio Aguirre e o empresario Manu Sota crearan para manter viva a realidade de Euskadi.  Ambos forman parte do coro Erosoinka, de xira propagandística a favor da causa vasca por varios países. Pronto xurde un romance e Karmele queda embarazada. E como a moral da época discriminaba as nais solteiras, casan, sendo notario do acto o lendakari Aguire, igualmente exiliado. En xulio de 1939 nace Ikerne Letamendi Urresti.

Ambos os dous e as súas respectivas historias, e a de Karmele logo do falecemento de Txomín a finais de 1950 como consecuencia das terribles torturas ás que foi sometido, son o fío condutor da novela. O autor segue os  pasos da familia que colabora cos servizos de propaganda do goberno vasco no exilio. Txomín Letamendi traballa cos servizos secretos norteamericanos, e tras unha tempada de exilio dourado en Venezuela, acepta a petición do lendakari Aguire e trasládase a España para apoiar a organización clandestina do partido nacionalista vasco. Dobre detención, cárcere, vexacións e torturas ata que morre derrotado, pesando apenas trinta e cinco  quilogramos. Karmele regresa a Venezuela e alí atopa traballo con enfermeira.

A partir dese momento, nela e nos seu fillos centra o autor a trama da novela. Danos conta do esmorecemento da resistencia antifranquista, do acantoamento  do goberno vasco no exilio por mor da guerra fría, do nacemento de ETA a finais dos anos cincuenta porque as xeracións máis novas do PNV non aceptaban o derrotismo. Txomín Letamendi Urresti forma parte do órgano propagandístico  do grupo etarra que o 2 de agosto de 1968 deu un golpe crucial  na súa estratexia e asasina a un coñecido torturador e colaborador activo da Gestapo, o policía Melitón Manzanas. Condenas a morte a Andoni Arrizabalaga, o Proceso de Burgos de 1970 con nove condenas á pena capital, que Franco conmuta debido ás mobilizacións tanto nacionais como internacionais. As escisións de ETA. O abandono da organización terrorista por parte de moitos membros, entre eles Txomín Letamendi Urresti, a voadura polos aires do presidente do goberno franquista, Carrero Blanco, os atentados indiscriminados, a espiral de violencia porque ETA segue matando durante longos anos, a violencia estrutural e represiva por parte do estado español, non sempre lexítima… Todo isto fai que o novelista se interrogue nas páxinas finais verbo da indiferenza e pasividade mantida pola sociedade vasca diante de tanta violencia e tantas mortes. Porén, o mesmo Kirmen Uribe declara que no son equiparables a ETA de 1960 e a de 2010. As vítimas de ETA foron sempre asasinatos, mais cómpre estar naquelas circunstancia e aclarar o que aconteceu e as súas causas.

 

Kirmen Uribe

Hai dúas formas de ler esta novela, formas antagónicas, sen dúbida: desde o nacionalismo vasco ou desde o nacionalismo español. Apoloxía do independentismo para a segunda, ou recuperación da memoria histórica de personaxes esquecidos e afirmación da vontade inquebrantable de liberdade do pobo vasco, para a primeira. Ningunha delas coincide coa necesaria reconciliación, tras recuperar a historia do que pasou. ¿Coincide unha novela que pretende ser un xuízo aos verdugos do franquismo? “O que os tribunais non foron capaces de facer, pódeo facer un historiador ou un novelista”, declaraba hai pouco Kirmen Uribe. Mais tamén será necesario, engadía, recoñecer o sufrimento do outro, de todas as vítimas.

O gusto do autor por escribir novelas sobre o que non se sabe, obrigoulle a documentarse de forma moi completa. E desa investigación naceu esta novela, que non só narra as duras vicisitudes dos protagonistas, senón tamén as súas conexións con personaxes históricos como o lendakari Aguirre, o presidente Roosvelt, o vicepredidente Wallace, Manu Sota, Hemingway…E reflicte sobre todo unha parte moi descoñecida da posguerra, como foron os anos corenta e  cincuenta, os movementos antifranquistas, as transformacións sociais e políticas desde os anos vinte ata a Segunda Guerra Mundial, a decisión dalgúns mozos de optar pola violencia e a súa decepción posterior. Todo isto situado no contexto da historia vasca durante o século XX.

Unha historia de perdedores, se ben a definitiva derrota de Txomín Letamendi non o foi porque a causa pola que el e outros moitos heroes descoñecidos loitaron (a liberdade do pobo vasco, a democracia o antifranquismo) acabou ganando. Quizais por iso Kirmen Uribe novela, non a historia de personaxes famosos como o lendakari Aguirre, senón a de persoas esquecidas, descoñecidas, soñadoras, heroes anónimos que nunca, ou só á hora da morte, cederon á desesperanza.

A hora de espertarmos xuntos é unha historia real, ben articulada e verosímil, á que a ficción retoca proporcionándolle, sen alterar os feitos, o contexto, os diálogos, as escenas, e organizando a historia seguindo procedementos ficcionais, baseándose, xa que logo, nunha estrutura novelística. Escrita en terceira persoa buscando así un maior distanciamento, con algunhas intervencións en primeira e fuxindo de calquera lucimento estilístico. Texto non-ficción, espido e sen efectismos, pero escrito con grande vitalidade narrativa que se serve de eficaces recursos ficcioanis para contar feitos reais e recatar do baúl  dos esquecementos as figuras que teñen creado a Historia.

Con ritmo vivaz. Pola nenez e a adolescencia

 Soño de infancia

Moncho Rouco

Edicións Xerais, Vigo, 2017, 323 páxinas.

 

Con esta peza narrativa Moncho Rouco fai a súa primeira incursión na narrativa de noso. Unha entrada que, segundo o autor, naceu da necesidade de trasladar a imaxe dun tempo e as vivencias daqueles anos aos seus fillos. E iso é o celme desta autobiografía novelada. Unha peza narrativa transxenérica que retrata desde a ficción os anos de infancia e puberdade do autor, pero que en puridade non é unha novela xuvenil, se ben pode ser lida e gorentada por un lectorado desa idade. Outro dos trazos deste primeiro libro de Moncho Rouco é a súa natureza autodiexética. Hoxe a autoficción representa unha parte importante da literatura. O eu está a asaltar a narrativa, e neste caso non mediante a ocultación do real para darlle vida a un eu idealizado co que se podería identificar o narrador. Tampouco un eu mitificado, aínda que como novela autobiográfica, o autor selecciona os feitos que lle interesa contar. Narra, xa que logo, desde o seu punto de vista, e así traduce, como escribiu Proust, o que xa existe na súa propia subxectividade.

En Soño de infancia escoitamos un amplo elenco de voces e atopámonos con moitos personaxes, mais todo xira arredor dun so protagonista: o neno Ramonciño, un fillo “do corpo” que, xunto coa súa familia, chega nos anos sesenta ao cuartel da Garda Civil da Coruña. Ese, e nomeadamente o patio cuarteleiro e os arrabaldes da cidade nos anos finais da ditadura, son o espazo dunha novela de viaxe de iniciación á vida do protagonista, unha viaxe con centos de vivencias dos “Nenos”-os fillos dos gardas- que falaban castelán porque era de aldeáns falar galego, segundo lles dicían os oficiais. Con tensións cos rapaces do Birloque, territorio comanche para os do cuartel; con experiencias escolares en varias academias e colexios, case que sempre negativas; cunha educación con rostro de tortura (“a letra con sangue entra”), separados o alumnos e alumnas por sexos, e con cheiro a auga bendita; as anécdotas da primeira comuñón, o casamento da irmá; o sexismo dunha sociedade chea de prexuízos. A chegada da puberdade e o descubrimento do mundo feminino; os idilios xuvenís que duraban non máis alá do remate do curso escolar. A iniciación sexual que naqueles tempos se escribía con chícharos. E sobre todo, un compango de anécdotas, lerias e xogos a embute.

 

Moncho Rouco

Novela, en suma, a cabalo entre as lembranzas do que foron os anos de formación e os relatos de aventuras que, ao meu ver, reflicte asisadamente o tempero do anos sesenta en moitos dos seus trazos: a educación, a relixión, a política, as relacións entre sexos… E faino por medio de dúas voces: a do cativo e adolescente Ramón que narra ao seu xeito, e a dun señor adulto, o escribidor, que lle axudará a dar forma axeitada  a esas mil follas de lembranzas, e que lle achega unha pegada crítica ao relato, un acaído divertimento para os lectores, mais sen outra transcendencia. E no que prima a sinxeleza narrativa que converte a Soño de infancia nun libro de doada lectura, divertido por veces, cun aquel de ironía e un ritmo vivaz. Son as vestiduras que recobren a arquitectura lineal  desta novela de non-ficción, na que conviven a fabulación e o real; e, xa que logo, na que o valor de verdade do narrado fica en suspenso, porque a ficción, introducida na realidade biográfica, transfórmase en marcador semántico que desfigura todo o que toca, proporcionándolle, secasí, un fermoso verniz ilustrativo.

(Testo publicado o día 7 de setembro de 2017 no xornal Faro de Vigo)

Feminismo de tolerancia cero

Como ser Muller

Caitlin Moran

Tradución de Moisés Barcia

Rinoceronte Editora,Cangas do Morrazo, 2017, 341 páxinas.

 

A escritora Caitlin Moran (Brighton, 1975) é unha famosa e divertida comentarista na televisión inglesa, con miles de seguidores nas redes sociais e centos de miles le lectores desta súa segunda novela -ou o que sexa-, How To Be a Woman (Londres, 2011), traducida recentemente ao galego e cos dereitos de edición vendidos en máis de vinte países. Foi considerada ademais como o libro do ano 2011 en Inglaterra.

As páxinas do libro encarnan  o que Caitlin Moran chama “feminismo exaltado” e de tolerancia cero coa cultura patriarcal, ao mesmo tempo que deconstruen os modelos femininos politicamente correctos. Un libro, xa que logo contra a feminidade perfecta, esa que se vende en estereotipos. E tamén á marxe do feminismo académico, ese feminismo aburrido  e enfadado que xa chegou, segundo a autora, a un punto morto e ao que, porén, o queren defender, mais desde o desenfado. Con razón Caitlin Moran está sendo considerada nalgúns círculos como a emperatriz dese feminismo bautizado como vaxina-lit, baseándose no test que autora propón na páxina 90: “Mete a man dentro da braga e responde: a) Tes vaxina? b Queres ser responsable dela”. Exaltada e criticada ata a exasperación – Martin Amis dice dela que é máis macho ca os machos- mais  cunha grande aceptación entre os lectores.

O libro é, secasí, unha exposición e unha defensa do feminismo, dos pequenos, cotiáns e ata estúpidos  problemas que as mulleres afrontan cada día ao longo da súa vida, desde o momento no que, case que sempre de xeito improvisado, e sen que ninguén lles teña falado diso, chega a regra, ou o ferinte intre no que toma  a decisión de abortar porque sabe con enteira certeza que no pode ter outro bebé, por moi obscena que semelle a imaxe da nai que se nega a dar vida. Ou o convencemento de que facer a cirurxía estética non é nin sensato nin acertado e tampouco feminino. As engurras son realmente a arma da muller contra os idiotas.

Cun radical e convincente sentido crítico e unha linguaxe moitas veces desenfadada, desvergoñada, tamén divertida e nomeadamente moi didáctica, Caitlin Moran introduce o lector na súa propia experiencia de se facer muller a partir dos trece anos e con sobrepeso. A avalancha hormonal da adolescencia, a torpe primeira masturbación que se converterá, porén, nun hobby; a pornografía que, segundo a súa forma de pensar, non é intrinsecamente explotadora nin machista xa que no fondo non é máis que follar e practicar sexo, se ben pola súa parte aposta por unha pornografía na que poida verse a xente practicando sexo non mecánico, senón porque o desexa.

E seguen moitos outros testemuños e reflexións tiradas, como xa quedou apuntado, da súa propia experiencia verbo do corpo; a novidade do peluxe na pube, e a solución ao problema roubándolle unha coitela de afeitar ao  pai; todas as eclosión da puberdade, a conciencia do feminismo logo de ter lido A muller eunuco de Germaine Greer, sen saber moi ben de que trata; a roupa especializada para a muller (o equivalente feminino do traxe de bombeiro e do casco, escribe con humor); a súa defensa do coqueteo feminino; a experiencia do namoramento e a importancia que se lle outorga ao feito de que unha muller teña parella; a súa voda, a trampa das vodas con gastos avultados e excesivos, responsabilidade case que sempre das mulleres e trapela na que ela mesma cae. As súas experiencias coa maternidade, narradas en primeira persoa nas secuencias cómicas e de máis grande peso nesta publicación; “Por que deberías ter fillos”, “Por que non deberías ter fillos” e “Aborto”. Nos dous derradeiros capítulos non só nos fai partícipes  da súa decisión, tomada de forma consciente co seu home, de abortar no seu terceiro embarazo, senón que tamén amosa o seu xuízo indignado diante da idea de que o aborto está contraposto á feminidade, baseada na concepción de que a quintaesencia da feminidade e da maternidade é sustentar unha vida a calquera prezo. Mais a autora recoñece que o aborto é algo brutal, extremadamente violento.

 

 

Caitlin Moran

Libro sen dúbida feminista, mais alicerzado no feminismo do propia experiencia, non homologable  co de todas as mulleres, porque tampouco existe o estereotipo feminino, senón moitas mulleres, cada unha dentro da súa vida. E iso acádase facéndolle fronte os grandes ou pequenos atropelos  machistas. Endalí que Como ser Muller sexa claramente un libro radical contra a misoxinia, mais o feminismo de Caitlin Moran ten pouco que ver co defendido pola meirande parte dos movementos feministas cuxo teorema central é que a muller debe saír do fogar para sentirse realizada e liberada do xugo patriarcal. O que Caitlin Moran propugna é un feminismo cimentado na súa propia crónica biográfica. Por esa razón é nada ou moi pouco académico e si, ata certo punto, televisivo. Mais cun postulado central indiscutible: a liberdade da muller para ser ela quen decida se sae ou no do fogar, con quén ergue unha familia, se iso éo que decide, cántos fillos quere trae ao mundo ou mesmo se opta por se depilar ou ser peluda. Noutras palabras: o que realmente debe querer unha muller é ser aquilo que, con todas as consecuencias, é: un ser humano.

Se o lector se achega ás provocativas observacións de Caitlin Moran, con honesta apertura mental, esa é a conclusión que se extrae deste libro, afastado de lecturas e interpretacións aberrantes, froito xeralmente de prexuízos.