“Antípodas”: navegar nas gamelas da memoria

Antípodas
Xosé Vázquez Pintor
Edicións Xerais, Vigo, 2015, 243 páxinas

Antípodas é, en palabras de Xosé Vázquez Pintor, a “resonancia magnética” que vai más alá, cara ao profundo da ensoñación, das liberdades e das luces. Unha verdadeira luzada de optimismo que naceu como terapia logo dunha resonancia magnética da ciencia médica, cando o autor padecía as secuelas dun infarto severo. Unha terapia fuxindo da despedida, dese tempo de medo no que un se agarra a todas aquelas baiuras que nos poden salvar a vida. O resultado daquela terapia é este fermoso libro, un verdadeiro galano das letras de noso, artellado en capítulos breves porque o autor precisaba “desafabar, botar fóra con urxencia”. Un ruxe-ruxe con palabras desde o íntimo que remata sendo unha engaiolante creación literaria.
Dabondo ten contrastado Xosé Vázquez Pintor o moito que de poeta e narrador leva dentro. Acoutándonos ao terreo da creación narrativa, Vázquez Pintor tennos agasallado con algunhas das novelas máis tremendas e fermosas da literatura galega, suturando a cultura da montaña e da ribeira; relatando nun estouro de humanidade as esperas da derradeira viaxe: recuperando a épica do noso mar e os dramas, a braveza e a humildade das xentes avasaladas das nosas costas; ou rescatando un memorial de amor diferente. Nesta nova achega, Antípodas, o autor volve ao seu oficio de activista da lingua, reconstrúe o mundo coa evocación, e faino botando man dos ollos dun neno que, en compaña da súa cadela, primorosamente humanizada, abofé que inventa un mundo enteveado cos ollos de ver e con aqueloutros que miran desde dentro, desde a imaxinación e a fantasía.
Eles son Plinio e a cadela Luneda que tamén é urbe industrial e siderúrxica (urbs e canis). Plinio é un neno da inclusa, do convivio. Cando a súa nai cae derrubada nos abismos, el ensoña a fuxida sen regreso, ben de lonxe, navegando por outros mundos. Luneda será a súa confidente cara ao alén, cara aos antípodas. Plinio é un protagonista exposto desde o seu nacemento a todos os abalos e treboadas da vida, mais nunca pedirá esmola, só un sorriso da vida, malia que viva nunha cortella. E Plinio achéganos as coordenadas do seu mundo, na cidade do mar, mergullado nos seus soños e baiuras, navegando nas gamelas da memoria, facendo inquéritos sobre o tempo de antes, sobre as biografías dos señoritos, sobre aquelas casas nas que non había case homes porque todos emigraran. E sobre o tempo de arestora, un tempo ateigado de cambios, áspero e duro, nomeadamente para os máis humildes.
No personaxe do rillote da inclusa amorea e amalgama o autor tantas experiencias da infancia nun e nun mundo ido xa para sempre. Resisten só na memoria. Evoca así os arrieiros, os antigos que labraban a terra, os sermóns de medos e pandemias, as experiencias no mar de casa e no mar océano. E coa historia de Plinio e da súa cadeliña abrollan moitas outras, como as da siña Carme de Corcubio que deita e dorme na residencia da terceira idade e carrexa na súas lembranzas todo un mundo; a da siña Xovita e as súas mans identitarias de remo e arado; a de Lois Carreño que se sinte só e fala contra as paredes; ou a do curiña don Andrés para quen o ceo nunca era galego; a de Tuno dos Monxes que sabe cousas que se din de antigo, a cerimonia das palabras; ou a de Narencio, outro que xubila o paso do tempo.
Unha trama argumental artellada, xa que logo, por aglomeración de lembranzas e vivencias. Velaí a sinxela arquitectura que a acuidade e a mestría de Vázquez Pintor converte, nun relato pouco ou nada canónico (En Antípodas non existe intriga, nó, o seu desenlace non é convencional e ademais racha cos xéneros), nunha novela engaiolante, en altísima literatura, escrita de sentimentos -non sentimental-, de resistencias da memoria e de bruídos de denuncia.
Especial atención merece o apartado da lingua desta novela. A prosa de Xosé Vázquez Pintor reloce desde sempre cunha moi intensa poetización, que se deixa sentir na súa narrativa e na súa obra ensaística. Mesmo un correo electrónico de tres liñas de Vázquez Pintor acostuma a estar pincelado con luzadas líricas. Un ballón de poesía que é moito máis que un adobío, moito máis que un verniz externo á prosa narrativa. A greca lírica constitúe a esencia, a cerna da escrita do escritor de Agolada e de Cangas. Endalí os alicerces dese estilo forte e epopeico que o autor leva dentro e que eleva o galego a unha fermosa obra de arte. E á vez, mediante técnicas narrativas tiradas da sintaxe do galego, como a supresión de artigos diante de nomes de personaxes (“Taberneiro sabe compracer”, “Cadeliña está en min”, “Ave gosta de saber”…) e outras figuras literarias do galego antigo como as interpolacións e recursos no plano fónico e sintáctico, consegue un achegamento moi natural e mesmo familiar da voz narrativa. Engádase a todo iso o uso da fala que -xa o advirte o autor na “Folla de ruta e embarque” deste libro- “non sempre está rexistrada nos dicionarios como formas dialectais”. Nesta novela, Xosé Vazquez Pintor explota, como en ningunha outra, as posibilidades do galego na súa sintaxe e nas súas formas lexicais. Esas que infelizmente xa só están na oralidade, nas bocas e voces dos avós. Novela pois que recupera vedraños termos lingüísticos a prol da súa supervivencia, as sabenzas das nosas tribos, que marcan con rúbricas de autenticidade a lingua literaria desta novela -velaí algunha mostra nos fragmentos que reproduzo-, que dá xenio ler e gorentar á vez que nos enchoupamos nas ensoñacións dese pícaro, mergullado nos seus soños.

Xosé Vázquez Pintor

                                                         Fragmentos

“O bico bica no chan da lousa grisalla” ( páxina 28)

…..

“O galo cata. Parasitado, ecuménico, feliz, peteira en plumas, martela, non ve cos ollos, foza de peteiro en bravo e trisca, malla no insecto e engole para que o papo inxecte deseguido un último arrepío” (páxina 60)

…..

“E repetimos, repetimos, sempre repetimos ata aprehender que o corpo xa non é a ruína e sabe a petiscos de molete con xoubiñas” (páxina 90)

…..

“Noitea longo e claro pola bufarda. O sestrelo existe só en min, non cadra alén do vidro no que tecen as arás dende que a estirpe existe.” (páxina 111)

…..

“Sentamos cu na caloriña do sol e o granito agradece esta benvida. Luneda quenta cu e mobiliza a inxesta de aire no baleiro, ese ventre de folecho que sempre quer saír. E baixa os ollos do perdón.” (páxina 115)

…..

“E cando fica para nós a soidade, todo o silencio, vou e bico o rostro que me sabe tanto na mornura e no cariño contra aqueloutra miña dor, a tanta ausencia. Digo mamá, e nai. E xa me visto. E campo por de fóra e por de dentro.” (páxinas 117-118)

…..

“Entrei no desvarío. Tantas noites sen sono. Tantos días sen pan e sen palabra. Tantas tantas ata as tantas da noite en solidario abur, quero ir contigo, con tigo, con tigo, con tigoooooooo.” ( páxina 142)

…..

“E viña. E leva o rabo alzado de berbericho, esa espiral que gasta cando vai de tan calada nese garabullo da inocencia.” (páxina 147)

…..

“Namorado el da súa dama, eu soñaba nas distancias de aquemparte: as carrouchas, que as donas das carreiras do cordel sabían domear para ser máquinas do mar, aparellos, montes de alimento con rexistro nas malvinas, capetón ou terranova.” (páxina 157)

…..

“Eu só, nas tantas millas, nas tantas leguas á redonda” (páxiña 186)

…..

“Esa muller de pan centeo que amo tanto e tanto tantas veces tanto tan feliz e conformamos praia e sol, mornura e maruxía, cataventos, barco, océano.” (páxina 198)

“O violín de Rembrandt”: entre a curiosidade e o desencanto

O violín de Rembrandt
Jorge Llorca
Edicións Xerais, Vigo, 2014, 199 páxinas

Logo dunha vida profesional dedicada ao mundo da arte ou coincidindo coa mesma -pintor e profesor da Escola de Arte Pablo Picasso da Coruña- Jorge Llorca deu no ano 2009 o salto á narrativa en galego con O’ salto do can. Recunca nestes últimos meses con esta novela, O violín de Rembrandt, ganadora do Premio Blanco Amor na edición do ano 2013. Unha novela na que o seu protagonista, profesor de historia da nunha academia, concorda co autor en certa “promiscuidade estética”, da que o lector se decata ao ollar esta novela, sobre cuxa trama planan múltiples relacións coa pintura e en xeral coa historia da arte.
Na novela, un narrador en primeira persoa, que traballa como profesor, por un prato de lentellas, nunha academia na que rexe unha disciplina cuarteleira, atopa a oportunidade de mudar de vida traficando con arte (un posible Rembrandt e un aparente Stradivarius), traballando para un equipo formado por outras persoas. Un cadro de catro millóns de dólares e un violín de dous. Vive nunha cidade que semella ser Ferrol xa que está a sufrir a reconversión ou desmantelamento do naval, nun tempo que coincide con eses feitos. Unha cidade na que chove moito, a canadas, e as pingas de auga están presentes en todas as secuencias do libro, agás na última. O protagonista gorece a súa soidade na academia, nas tascas e cafeterías e nas conversas e contactos cunha manchea de personaxes que lle dan a novela unha sorte de ton coral. Personaxes curiosos, recuperados moitos deles dos anos de estudante do protagonista. Outros dos que o relato fai un retrato pouco menos que esperpéntico ou ao menos choqueiro: a vicedirectora da academia que ten un caracter “doce” como Margaret Thatcher; un sindicalista ilustrado; a filla dun embaixador que, cando usaba a comuna estudantil para enredos amatorios, procuraba avisar para “coidar o protocolo diplomático”; un crego especialista en Bach e en agarimar con tenrura os nenos do coro. En fin, a presenza así mesmo de Armando Ortega, magnate dun imperio téxtil e gran coleccionista de arte, ou de Teresa Moure, galerista daltónica, pero con bo ollo para os negocios de pintura.
Mais como mover un Rembrandt ou un Stradivarius, sobre todo se poden ser falsos, non é cousa doada, no desenlace as oportunidades do iluso profesor rematan nunha viaxe a Santorini que o fará feliz. Novela, xa que logo, verbo das decepción que nos ofrece a vida e das tentacións en forma de oportunidades que nos poden facer perder a cordura e que de cando en vez tamén saen ao noso encontro, contadas a través dunha historia bastante inverosímil, que pretende ser asemade un retrato sociolóxico dunha cidade e sobre todo dos seus habitantes mozos que sufriron o desmantelamento naval.
Sen desmerecer esas achegas, debo sinalar que a lectura desta novela que comecei con non pouca curiosidade, converteuse para este lector nunha penitencia. Así como hai historias que tiran con tanta forza do lector que este engule as páxinas sen se decatar, noutras a lectura atáscase nunha planas que semellan non rematar nunca. Quizais porque esa historia inverosímil, con algúns personaxes igualmente pouco cribles, non dá máis de si, talvez pola forma na que o autor estrutura e modula o argumento, a novela, nomeadamente nas tres primeiras cuartas partes nas que se perde no relato de acontecementos secundarios, transformouse para min nun exercicio no que o tedio e o fastío eran a impresión dominante. Ese humor sutil, fresco e irreverente que constatou o xurado do Premio Blanco Amor, a este lector non lle arrincou un só sorriso. Se cadra por un sutileza que se fai ver en afirmacións como as do caracter “doce” da dobre de Margaret Thatcher ou a de que a arte é unha boa desculpa para comer cachos de tortilla.

 

Jorge Llorca

Descoñezo en que circunstancias o xurado do XXXI Premio Blanco Amor lle outorgou a O violín de Rembrandt un dos premios literarios de máis prestixio do sistema literario galego. E aínda que con X. González Millán, recoñezo o impacto positivo que os certames literarios tiveron e aínda teñen no desenvolvemento da narrativa galega, estimo tamén que deixar deserto nalgunha convocatoria un premio literario cando así o require a falta de calidade das obras presentadas, é unha boa terapia que pode contribuír ao prestixio no só do premio, senón tamén da literatura de noso. Diante de algunha pezas narrativas da literatura en galego ou en castelán, veñen a miña mente aquelas palabras que Gilles Deleuze dixo no seu Abecedario persoal, único documento filmado que existe do pensador: “A abominación da literatura actual é que todo o mundo cre que para escribir unha novela abonda con ter unha avoa morta de cancro, ou un pai abusivo, certa memoria. Iso é a mediocridade e a vergoña da literatura.”

Radiografía do soño americano

O Gran Gatsby
F. Scott Fitzgerald
Tradución de Laura Rodríguez Gómez
Ir Indo Edicións, Vigo, 220 páxinas
(LIBROS DE FONDO)

Francis Scott Key Fitzgerald (1896-1940) é un dos escritores máis importantes e emblemáticos da literatura norteamericana, e o mellor cronista de toda unha xeración, que chega, como el mesmo escribía, para atopar mortos todos os deuses, rematadas todas as guerras e toda a fe no ser humano, sometida ademais a unha dúbida radical. Ninguén como Scott Fitzgerald soubo definir a chamada “era do jazz”, a prosperidade derivada da Primeira Guerra Mundial, os “felices anos 20”. E tamén diagnosticar con crueza o seu fracaso, a traizón coa que, co seu materialismo e ignorancia, a nova clase, xurdida do enriquecemento doado, remataría por volatilizar todos os ideais do alegre soño americano. Soubo definir as coordenadas dese soño porque Scott Fitzgerald representa de forma modélica a aquela “xeración perdida”, slogan que no seu día empregou Gertrude Stein para encadrar a certos compatriotas seus máis novos e ousados que ela, que vivían, e sobre todo bebían e escribían baixo o alento voluptuoso dos felices anos 20.
En efecto, o autor de O Gran Gatsby representa moito máis que ningún outro escritor, o modelo de perdedor da época, un home ao que os seus escritos, especialmente os seus relatos, converten en famoso da noite á mañá, e que remata os seus días, a comezos da década dos corenta, alcoholizado, sen diñeiro, achando de menos o seu arredado amor e esquecido do público americano.
A xenialidade de Scott Fitzgerald consistiu xustamente e facer de todo isto un tema artístico, en presentar literariamente o diñeiro en toda a súa materialidade: algo voluptuoso, símbolo dun ideal que é á vez tan fraxil e efémero coma o pracer.
O Gran Gatsby é daquela literatura que fai da sátira social e do reflexo da decadencia dunha sociedade o seu tema central. Unha novela que trata de amores nunca acadados, da morte, de festas desvariantes, de ideais románticos, e contén o retrato desapiadado e implacable da sociedade americana, logo da primeira Gran Guerra, época na que xorden como clase social os novos ricos, sen que os pobres deixen de selo. Jay Gatsby, o protagonista da novela, é prototipo desta nova clase, amoral e independente, que devece por triunfar como sexa e que finalmente será destruída por aqueles aos que intenta imitar.
Porén, Nic Carraway, narrador da historia, un ser con especiais calidades para captar a falsidade e dureza do sistema clasista americano e o fracaso do seu soño, acaba por se render diante do incuestionable feitizo de Gatsby. A súa aura romántica fai que o personaxe non pertenza por enteiro ao grupo dos ricos de orixe, unha clase sen moral e sen posibilidades de redención. De feito en Gatsby a necesidade de se facer rico non ten outra orixe que a de conseguir o amor de Daisy.

 

F. Scott Fitzgerald

No fondo Scott Fitzgerald é un herdeiro da idea romántica de que a verdade equivale a fermosura, pero tamén de que cómpre vivir a vida ao instante, xa que nada mortal é eterno. Xa que logo, sobre a novela plana un certo aire de traxedia grega. Personaxes como Jay Gatsby, con esa indomable capacidade de amar a Daisy, a rapaza que ten a voz ateigada de diñeiro, fannos lembrar aos grandes heroes tráxicos que, cando se acercan á meta, esta desaparece no horizonte.
O Gran Gatsby foi publicada en 1925, mais non acadou o éxito popular dos relatos breves do autor, nin os das súas primeiras novelas, pero os críticos máis esixentes escribiron que era unha das obras más importantes da literatura escrita en inglés. Unha categoría que queda demostrada ao comprobar os maxistrais enfoques narrativos, a complexidade da voz narradora, á vez observador e participante no destino do protagonista; os diálogos perfectos; as descricións incomparables; a luz do embarcadoiro de Daisy en Long Island, que Gatsby vela no verán e que, desde entón, mudou en metáfora das ilusións e dos soños inalcanzables.

“Xente ao lonxe”: edición restaurada dunha gran novela

Xente ao lonxe
Eduardo Blanco Amor
Edición e epílogo: Xosé Manuel Dasilva
Editorial Galaxia, Vigo, 2014, 352 páxinas.

Unha das achegas más importantes da literatura galega nos últimos meses é sen dúbida a edición, na súa versión restaurada, dunha das grandes obras de Eduardo Blanco Amor que nos ofrece Editorial Galaxia. Despois de “tanto tira e afrouxa”, como manifesta o propio autor na “Advertencia previa”, Blanco Amor puido ver editada Xente ao lonxe no ano 1972. Aquela edición, igual que acontecería coas catorce que seguiron, apareceu fortemente condicionada, ou mellor dito estragada, pola presión da censura, con anacos eliminados polos censores franquistas. As mutilacións non foron numerosas, mais a súa relevancia era importante no desenvolvemento da narración, nomeadamente no seu remate.
A cultura galega, a partir de agora, está en débeda co profesor da Universidade de Vigo, Xosé Manuel Dasilva. El mesmo nun epílogo moi interesante (“A versión verdadeira de Xente ao lonxe”) resume as vicisitudes da novela ante a censura que reflicten o clima represivo daqueles tempos. Un episodio merecente en si mesmo de que lle prestemos atención.
Dous dos censores do ano 1971 resaltaban o valor da novela, outro desprezábaa por ser unha “novelita de bastante pobreza literaria”, concordaban porén os tres en valorar como obscenas algúns parágrafos ateigados de “pasajes escabrosos, palabras oscenas (sic) y soeces con frecuente blasfemia…” (páxina 336). Por todo iso foille denegado o permiso para a súa publicación. Aconsellado por Fernández del Riego, Paz-Andrade e Basilio Losada, Blanco Amor púxose ao labor de purgar o texto orixinal que foi presentado de novo á censura en decembro do mesmo ano. O censor, nesta segunda revisión, mantiña que persistían varios fragmentos impublicables (“blasfemias, palabras y frases obscenas, conversaciones eróticas entre muchachos sumamente atrevidas…”) Propuña, con todo, aprobar a edición do libro, “en atención a que la obra está en gallego y su difusión siempre será escasa” (páxina 341). A novela desfeita e desnaturalizada ou “esfolada” como pensaba o propio Blanco Amor, saíu dos prelos de Galaxia no ano 1972. E Eduardo Blanco Amor que finou en 1979, non tivo a oportunidade de ver publicada a versión xenuína da súa obra, que arestora todos nós temos a posibilidade de ler grazas, como dixen, ao labor investigador do editor que atopou na Fundación Penzol e no Archivo General de la Administración os mecanoscritos orixinais remitidos á censura por primeira vez, que constitúen sen dúbida a versión testamentaria da novela de Blanco Amor.
Xa que logo, nesta edición que sae á luz sen as talladas desfiguradoras feitas directa ou indirectamente polas tesoiras censoras, o lectorado galego ten a oportunidade de gorentar, nun exercicio desmitificador do idioma, “desencadenado de su cursilería decimonónica…de su ruralismo choqueiro”, unha novela coral, saga familiar e crónica social, na primeira década do pasado século; un cadro panorámico de A (Auria) que recrea ambientes populares, os baixos fondos, a atmosfera da burguesía e do clero, satirizado por abondosos motivos no relato de Blanco Amor. Unha novela na que

Eduardo Blanco Amor

estes ambientes e os acontecementos que se narran, condicionan a forma de pensar, e fan mudar asemade as maneiras de actuar dos dous principais protagonistas-narradores, o neno Suso e Evanxelina.
Todo iso, xunto coa matanza de Oseira, o clamor dun pobo oprimido que reclama os seus dereitos máis elementais, o relato, con non poucos enfoques obxectalistas, do vivir diario na cidade, con todo no que á luz do día os ás agachadas acontece na mesma (abortos, sexo, prostíbulos, os movementos sociais, a loita das mulleres polos seus dereitos, a chegada dos xinecólogos, a reacción da xente ante tal modernidade…) configuran unha peza narrativa afouta, atrevida, na que conflúen as olladas perspectivas de varias voces narrativas, para alén das dúas principais , que dan fe da aposta de Blanco Amor polo protagonismo colectivo sempre concreto, único capaz de facer avanzar a historia.
Parabenizo a Editorial Galaxia por pór a nosa disposición unha das grandes creacións novelísticas da narrativa galega de todos os tempos, agora xa na súa integridade, tal como Blanco Amor a concibiu a pariu, sen as talladuras censoras dun tempo escuro e represor.

“Flash-Black 13”, fantasía en galego

Flash-Black 13. Relatos escuros
Ramón Caride
Edición: David Cortizo Conde
Revisión. Raquel Vila Amado
Deseño da capa. Denís Fernández Cabrera
Maquetación: Olaia Barreiro
Fotografía da capa: Sara Caride
Urco Editora, Santiago de Compostela, 2014, 204 páxinas.

 

Ramón Caride é un dos autores máis destacados en narrativa breve da actual literatura galega. As súas recompilacións de relatos, dez desde o seu debut como narrador no ano 1990, diferéncianse por algunhas marcas, como tal, a calidade da súa escrita ou eses desenlaces inesperados e alleos a toda lóxica que sorprenden os lectores. Urco Editora ofrécenos arestora unha escolma dos relatos fantásticos do escritor nado en Cea. O mesmo autor, nun apéndice aclaratorio da mesma, fai unha demarcación da súa escrita breve a través de dúas grandes vías: a narrativa realista de serie negra ou criminal e aqueloutra que recolle relatos nos que sobrancea a tendencia fantástica, para o autor unha forma alternativa da realidade, tanxente ou interconectada co real. Unha matización que se acerca á definición de literatura fantástica que no seu día fixo o gran teórico da mesma, T. Todorov. Xa que logo, o lector pode ter a seguridade de que nesta escolma de relatos, urdidos polo autor coa fantasía e fóra de receitarios, non atopará maxia nin fantasía heroica, tan frecuentes arestora nos bestsellers da literatura fantástica. Ás avesas, o que achará é a dura realidade cotiá que reincide monotonamente cada día, alterada soamente polos pesadelos dos soños, alleos a toda lóxica.
Ou as contradicións entre ciencia experimental e crenzas irracionais nun dos relatos de natureza paracientífica. Tamén paxaros negros que caen fulminados por alustros, soños, pesadelos, antigos crimes e certas doses de metaliteratura. A última fotografía do terror e da barbarie absolutos que non son virtuais e que estremecen a todo o mundo. Ou unha fuxida do cotián, o abrollar do arrepío e da tensión paranoica por culpa dun elevador que non se detén.
Relatos nos que a fantasía se viste de terror pola presenza do anómalo en forma de ataques crecentes dun ente viscoso. Outros, como “Discontinuaidade”, escrito con pinceladas kafkianas que converten o absurdo en algo real, mais preñado dun abraio incomprensible. A irracionalidade fai así mesmo acto de presenza en “Plástico”: a infantilización dun home que compra compulsivamente coleccións de indios de plástico. Noutros o autor mestura nostalxia e violencia: o terrorista que, mentres espera para facer o seu traballo con amosal e metralla, lembra os contos que ateigaron de fantasía a súa adolescencia e xuventude. A amalgama de imaxinación e ciencia no penúltimo relato: unha ciencia sen conciencia, capaz de escapulirse do control humano, para acabar cos problemas de sobrepoboación no Terceiro Mundo. En fin, no relato que pon cabo á escolma, atopamos un verdadeiro cadoiro de fantasía, non exenta de simbolismo: o Camiño que o protagonista –un xamán- percorre nun soño atravesa para sempre a terra do seu pobo cara á cidade amurallada, con portas de prata para proseguir logo cara ao ocaso.

 

Ramón Caride

Textos pois logo dunha ampla variedade temática que conforman unha atraente escolma de ficción imaxinativa. Historias ateigadas de trama e tamén dun certo ton fatalista. As máis delas conteñen no seu desenvolvemento formas alternativas da realidade. Algunhas que suturan fantasía con avances tecno-científicos, bátennos con verdadeiros interrogantes éticos. En todas elas o autor preme o ritmo narrativo en moi poucas páxinas e acada ese remates paradoxais, inesperados, especialidade da escrita contista de Ramón Caride que teñen a virtude de avivar a atención lectora.

(Texto publicado o día 25 de febreiro de 2015 no suplemento Faro da Cultura do xornal Faro de Vigo)