Afortunado debut. A prol da identidade lingüística

Crónica Córnica

Francisco Coimbra

Edicións Xerais, Vigo, 2016, 278 páxinas.

Chega aos andeis das librerías Crónica córnica, a novela finalista do Premio Xerais de Novela 2016. O seu autor é Francisco Coimbra, un escritor alófono, nado en Madrid mais galego de adopción. Na actualidade exerce como profesor de lingüística na Universidade brasileira de Paraná. A novela ten sido definida como un “intenso e metafórico berro literario” a prol das linguas e contra a súa marxinación, a súa morte e as diferenzas sociais, culturais e económicas entre os pobos. A morte las linguas  é unha dolorosa evidencia. Cada mes fenecen dúas das cinco mil linguas que existen na actualidade. O córnico, un vello idioma que se falaba no condado de Cornualle, foi deglutida polo inglés no século XVIII. Verbo do rexurdimento da vedraña lingua córnica xira a trama da novela de Francisco Coimbra. A narración, esteada nunha estrutura coral e polifónica, cun personaxe colectivo, dá conta desde a ficción dun movemento minoritario que arestora trata de recuperar a vella lingua celta.

Todo comeza cando unha fría mañá dúas mulleres, unha velliña e a carteira do lugar, saúdanse non co good morning senón con mittin da, o equivalente en córnico. Outros veciños de Truno,  a pequena capital de Cornualle, espertan dándose o mesmo saúdo na lingua milenaria. Os súbditos de Súa Maxestade, incluídos os xordos, desde esa mañá, deron por vivir na lingua morta, un feito que provoca a crise no Consello da Raíña do Reino Unido: un grave perigo, un motín terrorista atenta contra a paz do país.

Francisco Coimbra crea con acuidade un personaxe colectivo do que forman parte unha presada de cidadáns de Kernow (Cornwall en inglés): xardineiros, alcaldes, secretarias que redactan en córnico os seus informes, quiosqueiras, libreiros, vellos pescadores, carteiras, a directora dunha escola, pallasos… que, fronte ao espía da coroa, enviado para investigar a sedición dos neofalantes do córnico, explican, con sosego e pingas de filosofía e mesmo de cachaza, a normalidade do xurdimento dos neofalantes desta lingua celta, a fala do rei Artur, da súa media irmá Morgana, da raíña Xenebra e do sabio Merlín. Este personaxe  polifónico dá conta da vontade dos cidadáns de Cornualle de vivir en comunidade e falar a lingua dos seus devanceiros.

 

Francisco Coimbra

A novela está escrita en forma de crónica e o seu albo é descubrir os feitos, de cómo espertou un día a vella lingua celta. Mais o relato reconstrúe asemade a historia do condado de Cornualle, a súa xeografía e o esplendor  e morte do córnico. O autor ganduxa con humor, moita retranca, imaxinación poética e unha lingua forte e ao mesmo tempo cálida, este relatorio que é, baixo aparencia ficcional,  unha vigorosa e elocuente alegación a favor das linguas, das linguas vivas e das mortas. E da identidade individual e colectiva, xa que unha parte substancial desa identidade é a lingua, o vehículo de expresión que nos consolida no que somos e nos fai comunidade. A loita pola palabra, pola pluralidade das palabras, fronte a calquera monoloxía, porque, se nos arrincan a fala, imposibilítannos  para abeirarnos a unha simbolización plena e para expresar os nosos soños e utopías. Incomunicarnos e inferiorizarnos desde o altar monolóxico das linguas poderosas significa roubarnos a nosa identidade. “Encolléronnos a fala para encollernos o pensamento”, pensa con moito tino o alcalde de Breanek, un dos entrevistados polo espía do gabinete de crise da coroa, alarmado polo terrorismo da rebelión idiomática. Velaquí pois o verdadeiro substrato desta fabulación, afortunado debut dun novo narrador na lingua de noso.

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 15 de decembro de 2016)

                       

No burato escuro da cadea e do réxime FAES

Novas do exterior

63.000 1uilómetro de viaxe á cadea

Xosé Luís Santos Cabana

Introdución de Xabier Cordal

Epílogos de Xosé Antón Laxe Martíñán e Francisco Fernández Rei

Axóuxere Editora, Rianxo, 2016, 376 páxinas.

 Axóuxere Editora é un pequeno selo editor que, desde a independencia  e con teimoso empeño, está estendendo  no territorio intelectual galego “obras, conceptos e perspectivas distintas das que habitualmente son manexadas polas editoriais máis convencionais”. É a carta de presentación que acompaña a esta publicación editada na colección Calíope. Salientables son asemade as publicacións da colección Polimnia; a última, un interesante ensaio de Rebeca Baceiredo  no que analiza a evolución histórico-xenealóxica na constitución e solidificación do xénero no proceso de imposición capitalista e patriarcal.

Novas do exterior, cun subtítulo 63.000 quilómetros de viaxe á cadea, recolle, como sinala o prologuista Xabier Cordal, unha manchea de literatura e asemade de realidade. E faino en forma de crónica que é ao mesmo tempo unha denuncia. Xosé Luís Santos Cabana recupera nas páxinas deste volume as viaxes, xunto coa súa compañeira, que durante catro anos fixo á cadea, esa fronteira que divide o mundo, para visitar o fillo preso. O narrador e poeta convértese nesta crónica en sereno altofalante  do confinamento dun preso político no Estado de dereito democrático español; mais tamén desa “arquitectura colectiva dos afectos, a construción vagorosa, mais tamén firme” fronte ao espectáculo.

O libro pode ser lido como un compendio  de agravios e aldraxes do sistema penitenciario español sobre os presos políticos e os seus familiares. O día 2 de decembro do ano 2011, nun despregamento desproporcionado, a policía detiña en Lugo o historiador e profesor de Universidade de Santiago, Antom Santos e a súa compañeira, a filóloga María Osorio. A policía informaba de que, na vivenda de ambos, atoparan documentación e material informático relacionado cun suposto grupo, Resistencia Galega, grupo independentista e terrorista, segundo informaron as autoridades do Estado, pero  ao que non poucos persoeiros galegos consideran que é unha invención do réxime e dos corpos policiais. Ao día seguinte os pais de Antom Santos, Xosé Luís Santos Cabana e a súa dona,Victoria, son informados da detención.

A partir de aquí, e tras a primeira visita ao fillo na cadea de Aranjuez, quince días despois da súa detención, tras non poucos atrancos porque Antom está considerado un Fies -“como un etarra, por lo menos para mí”, dilles un funcionario polo  que debe de permanecer incomunicado do mundo exterior- comeza unha longa peregrinaxe, un percorrido esperpéntico pola arañeira kafkiana dos cárceres españois: Aranjuez, Dueñas, Mansilla de las Mulas. Unha experiencia dura, dolorosa que a burocracia e o réxime absolutamente atrabiliario, e por veces caprichoso, do sistema carcerario  complica moito máis. Foron 63.000 os quilómetros que se viron obrigados a recorrer para poder ver o fillo.

 

Xosé Luís Santos Cabana

Novas do exterior permite entender una realidade descoñecida para a meirande parte da xente: salas de espera interminables, negativas incomprensibles, episodios de despotismo por parte dalgúns funcionarios do réxime penitenciario, respostas ariscas (“ compañeira do cronista descobre  que a voz máis amábel, neste mundo penitenciario, parece ser a dunha maquina, que atende automática no número de teléfono onde se concertan as citas”, páxina 38). O buraco escuro do réxime FIES (siglas do Ficheiro de Internos de Especial Seguimento), declarado ilegal polos tribunais, pero que, segundo afirma o cronista segue a funcionar). Motos medios de comunicación convertidos en propagandistas do Ministerio de Interior: non só foran convocados para presenciar a detención, senón que chegaron a acusar a Antom de ter fundado unha organización terrorista á idade de oito anos. Ambigüidades reglamentarias que se transforman noutra forma de tortura, nomeadamente para a familia.O cuestionamento da Audiencia Nacional, substituto do Tribunal de Orde Pública franquista, que no caso concreto do xuízo de Antom Santos vulnerou o dereito da defensa ao impedir que puideran intervir os peritos da mesma. O castigo da política de dispersión que afecta ao preso a  súa familia. Unha manchea de crueldade inútil e gratuíta  dun Estado que mantén tribunais de excepción,  persegue a desidencia política e crea un réxime carcerario  que acostuma ser banalizado, convertendo os cárceres, ante  a imaxe pública, nunha sorte de hotel a pensión completa, pero que en realidade é un dos máis duros de Europa.

Novas do exterior é un libro duro e valente, pero necesario, xa que nos permite albiscar a crúa realidade do sistema carcerario, do que  a propaganda agocha ou disfraza. Un libro que, malia todas as penalidades, atrancos e caprichos sufridos pola familia, está escrito con serenidade e coa enerxía que proporciona o coñecemento e a liberdade. Unha imprecación, xa que logo, contra a inxustiza e un canto á liberdade, composto desde a primeira persoa, como atinadamente escribe Xabier Cordal nas páxinas limiares.

Os anos de prata

Historia da Literatura  Galega III

De 1916 a 1936

Xosé Ramón Pena

Edicións Xerais, Vigo, 2016, 519 páxinas

Avanza a bo ritmo e sobre todo co rigor e a obxectividade das obras destinadas a marcar fronteiras e a perdurar como referencias fundamentais, a escrita e a edición da Historia da Literatura Galega, da autoría de Xosé Ramón Pena. Aos dous primeiros volumes (2013 e 2014), segue arestora este terceiro que Edicións Xerais vén de sacar dos seus prelos.

Nesta ocasión, a achega deste magno proxecto autorial e editorial abrangue o estudo e a análise da literatura de noso desde 1916, data da fundacións das Irmandades da Fala, ata xullo de 1936, un momento no que os brutais maleficios de Guerra Civil e da represión fixeron enmudecer a escrita en galego, ao menos aquén das fronteiras galegas. Son os “anos de prata”, como escribe o autor verbo dos distintos xéneros: na lírica, na prosa e no teatro.

 

Xosé Ramón Pena presentando o terceiro volume da Historia da Literatura Galega na RAG.

Nun detallado e escrupuloso tratamento, Xosé Ramón Pena estuda e pon en letras de molde a etapa das Irmandades da Fala, contextualizándoa cos cambios sociais, nomeadamente as mobilizacións agrarias:  a procura dunha estética nacional na poesía galega (Antonio Noriega Varela, Ramón Cabanillas, Fermín Bouza Brey); a irrupción das vangardas, a enxebre (Luís Amado Carballo) e a plena: Manuel Antonio, Álvaro Cunqueiro e Federico García Lorca ao que o autor, con bo tino, considera que é “o máis destacado poeta alófono na nosa lingua”. Son tamén anos prateados no xénero e subxéneros da prosa, coa presenza do “Grupo Nós”; o novecentismo de Vicente Risco; o relato simbólico-identitario de Ramón Otero Pedrayo; o relato neopopularista de Daniel R. Castelao e Rafael Dieste. Finalmente a análise da actividade escénica nos anos 20 e 30, con especial fincapé no labor dos coros.

Subliño, máis unha vez, o xa anotado en relación cos anteriores volumes: a Historia da Literatura Galega de X. R. Pena transcende o formato e os contidos dun manual escolar-académico. O autor analiza os autores e as súas obras e engade algo tan necesario como esquecido: o estudo dos contextos sociais, políticos e económicos nos que viron luz esas obras. A análise das bases materiais e sociais, a reconstrución  das ideoloxías que alentaron os distintos movementos sociais, políticos e estéticos, converte este terceiro volume nunha verdadeira historia social que permite entender o xurdimento de certos produtos literarios.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela o 30 de novembro de 2016. Para ver o orixinal, premer aquí)