Literatura esponsorizada

 

   MICRO ENSAIOS LITERARIOS

   No texto do Premio Nadal 2014, La vida era eso de Carmen Amoraga,  a principal protagonista fai en varias ocasións as súas compras en Mercadona, chama desde un terminal Samsung e trae a colación  Gran Hermano. Todo iso faime lembrar certas estratexias publicitarias que, desde hai xa ben de tempo, se practican na literatura, en certa literatura: a esponsorización  da mesma. Non é o caso de Carmen Amoraga que escribe unha literatura enraizada na realidade e na realidade dos nosos días están presentes esas marcas ou programas televisivos.

   Mais existe a publicade nos libros e un caso rechamante é o da novela The Bulgari Connetion (2000) da escritora Fay Weldon, que é sen dúbida unha das novelistas inglesas máis perspicaces, orixinais e incitantes do momento e a súa novela, unha achega divertida ao mundo da cobiza, do amor, do desexo e do sexo. O reflexo satírico dun ambiente tórrido e caótico no que viven personaxes aos que unha determinada circunstancia lles fai dar un xiro de cento oitenta graos.

   Porén, esta trama argumental propia dun produto de literatura de consumo masivo, non chamaría a atención se non fose polas especiais  circunstancias que rodearon a xestación do libro.  A veterana autora escribiu esta novela esponsorizada pola coñecida firma de xoias Bulgari. A empresa, rachando cos seus padróns  tradicionais, pagoulle unha substanciosa cantidade de diñeiro para que a autora amentara ducias de veces a xoiería que a firma posúe en Sloane Street, en Londres. En efecto, unha das primeiras escenas da novela transcorre  nese lugar, entre “la decoración melocotón y crema” da xoiería que a casa italiana ten na capital británica. E Fay Welson, agradecida pola tallada pecuniaria, non só fixo iso, senón que mesmo titulou  a novela The Bulgari Connetion. Era a primeira esponsorización na industria do libro, ata entón un dos poucos territorios inmunes á publicidade.Todo o mundo afirmaba estar entusiasmado por esta forma de tirar rendibilidade da literatura. A escritora polo diñeiro recibido, editores, publicistas, vendedores executivos de mercado porque por fin lograban que os libros entren a formar parte da nova onda de “product placement”. Os lectores ficamos convertidos en consumidores coa única peculiaridade de que aos libros se lles concede máis atención que a calquera outro produto porque a relación con eles é moito máis persoal.

   Francesco Trapani, director da “Casa Bulgari” en cuxa maxín xurdiu a idea de esta nova maneira de colocar un produto (“product placement”), e Fay Weldon acababan de inaugurar a era da literatura patrocinada. Mais, ao menos de xeito encuberto e subliminal, a publicidade nos libros leva ducias de anos funcionando na literatura. Hai moreas de exemplos: Truman Capote (Breakfast at Tiffany’s), Tom Wolfe (The Bonfire of the Vanitie) ou o mesmo John Irving (The Fourth Hand). Nas páxinas das súas obras os protagonistas non se cansan de beber coca-cola, de engulir bolsas de C&A ou  vestir pezas de roupa Nike.

Fay Weldon

   O único preocupante deste novo fenómeno é a posibilidade de que se cumpra a profecía de Orwell: chegará un día no que os meigos da publicidade conseguirán a chave dos nosos soños. En efecto, quizais non está lonxe a data na que os grandes poderes publicitarios teñan o control da literatura como xa o teñen do fútbol e outros deportes. O acordo de Fay Weldon e a casa Bulgari é o primeiro paso cara a ese futuro estarrecedor.. Diante de todo isto só queda un consolo: que a literatura, como escribe Empar Moliner, teña tan mala fama como a televisión, é dicir, que ninguén poida vivir sen ela.

Narrativa apocalíptica e terror zombi

 

Apocalise Z: O comezo da fin

Manuel Loureiro

Tradución: Tomás González Ahola

Corrección: Raquel Vila Amado

Capa: Denís Fernández Cabrera

Urco Editora, Santiago de Compostela, 2013, 386 páxinas.

    Manuel Loureiro (Pontevedra, 1975) é un deses escritores nados en Galicia, mais non un escritor galego, xa que escribe en español. Co seu debut no xénero narrativo, Apocalipsis Z. El principio del fin (2009), acadou un grande éxito internacional, con tradución a diversos idiomas e lectores en todo o mundo. Centos de miles sobre todo na versión dixital. A tradución inglesa de Apocalisis Z, logrou, na categoría de narrativa de horror, un número de vendas superior ás do mesmo Stephen King. Best seller, libro de culto nomeadamente en internet, enceta unha triloxía de literatura apocalíptica e temática zombi, que continúa con Apocalisis Z. Los días oscuros e Apocalipsis Z. La ira de los muertos. Urco Editora achéganos arestora, en tradución ao galego, o primeiro volume da triloxía que se completará proximamente coa edición das outras dúas partes.

   Tracexo a trama desta primeira parte. Apocalipse Z: O comezo da fin alóxase nunha estrutura que imita primeiro un blog e despois un diario que un avogado aínda mozo escribe precisamente en Pontevedra. Neses medios escritos anota os acontecementos que observa nun período temporal que corre desde un 30 de decembro ata mediados do mes de setembro do ano seguinte, que todo indica que é o 2009.A través das súas anotacións en entradas case que diarias, o protagonista, que escribe en primeira persoa, achéganos unha cumprida historia apocalíptica que dá comezo cunha pandemia zombi. O avogado pontevedrés que, logo de quedar viúvo, vive na súa casa na compaña do seu gato, ten noticia de que un grupo de guerrilleiros islámicos asaltaran unha antiga base soviética situada en Daguestán liberando un virus que se propaga de xeito veloz por todo o planeta. A enfermidade mata os contaxiados, mais os mortos resucitan ás poucas horas e arremeten de forma adoecida contras as persoas que atopan co único obxectivo de conseguir alimento a calquera prezo. As medidas que toman as autoridades non abondan para frear a pandemia, xa que os mortos viventes son moi numerosos. O desastre deixa de acontecer ao lonxe, chega a Galicia e acaba por petar nas portas da casa do protagonista. Na procura dun lugar seguro, este atravesa o territorio antes coñecido como Galicia e na compañía dun grupo de xente, foxe fóra da Península cara á salvación ou á prolongación dese inferno apocalíptico.

   Novela de Non Mortos;  a primeira ambientada en España, que se converte nunha xenuína historia apocalíptica, na que se mestura o xénero de terror con pinceladas de thriller, alicerzada nos tópicos das historias de zombis. Mais con certos aspectos positivos, como o feito de que  a narración ten lugar en primeira persoa ao xeito dun blog-diario, o que lle outorga ben de veces un ton realista que se incrementa para o lectorado galego por mor das descricións de  lugares do noso país e tamén pola proximidade de ambientes e persoeiros de todos coñecidos.

Manuel Loureiro

   Historia entretida e ao mesmo tempo terrorífica, cun final aberto para facer coherente a publicación do resto da triloxía. Ritmo, ao meu ver desigual: pausado ao comezo, mais vertixinoso segundo se vai desenvolvendo a acción. Con intres de elevada tensión, como o do recorrido do protagonista e algúns dos seus acompañantes por Vigo, un Vigo morto e devastado, e a incursión no Hospital Meixoeiro. E tamén con certos decaementos da acción, como tal, cara á metade do libro e no seu remate, intres nos que proliferan os tópicos do xénero e a narración perde o frescor orixinal. Un estilo tan gráfico como “gore”, con todo o aparato propio do xénero. Alleo a calquera caste de ourivería literaria, co imperio absoluto dunha forma de escribir directa e sen ningunha concesión aos galanos estilísticos. Un libro atullado de acción, aventura, terror, zombis, que fará que os amantes ou seareiros do xénero disfruten e o pasen mal e que, secasí, sigan lendo.

No corazón da selva

 

Contos de amor, loucura e morte

Horacio Quiroga

Tradución: Rodrigo Vizcaíno Bravo

Corrección: Raquel Vila Amado

Capa: Paulo Rico Panceiras

Maquetación: Tomás González Ahola

Urco Editora, Santiago de Compostela, 2013, 294 páxinas.

 

   Horacio Quiroga foi considerado xa durante a súa vida como “o primeiro contista en lingua castelá”. O desprezo co que Borges xulgou a obra de Quiroga reflicte, porén, un dos grandes méritos do escritor como contista: introducir na literatura en español o zume renovador de autores dos que aprendeu a tradición moderna do relato. O volume de Urco Editora permítenos gorentar en galego unha colectánea de dezaoito contos que Quiroga publicara en 1917. O tema da morte está presente na meirande parte dos relatos, se ben en paralelo coa mesma conviven outras

Horacio Quiroga

fías temáticas, como a humanización dos animais e a animalización do home que se deixa gobernar por instintos primitivos.

   A tolemia e o amor amalgámanse así mesmo, mais coa morte como destino inexorable que actúa como liberación da tensión abafante que vai medrando ao longo dos relatos. Os personaxes destas historias acostuman ser vítimas da hostilidade e da bárbara grandiosidade dos escenarios da selva de Misiones onde Quiroga viviu e almacenou historias, situacións e personaxes.

   Pequenas alfaias narrativas que reproducen atmosferas opresivas, entre as que hai pezas mestras que ilustran de xeito convincente unha narrativa breve que retrata algúns dos trazos máis estraños da natureza, tinguindo de enfermidade, sufrimentos e arrepíos para os seres humanos que moran no corazón da selva que é cega, mais sempre xusta nos seus ataques.

(Texto publicado o día 20 de marzo de 2014 no suplemento Faro da Cultura, páxina VI, do xornal Faro de Vigo)

Novela de estradas e de ventos fatalistas

 

O sangue dos camiños

Ramón Caride

Edicións Xerais, Vigo, 2014, 218 páxinas.

    Con lixeiras modificacións con respecto á primeira edición publicada no ano 2003 en Sotelo Blanco Edicións, O sangue dos camiños, a que é na miña estima a mellor novela longa de Ramón Caride, ve de novo luz esta vez nos prelos de Edicións Xerais. O sangue dos camiños é unha prolongación e un reencontro con ese gran macrotexto que Ramón Caride vén escribindo desde sempre, nesas historias profundas e doentes nas que pairan as súas grandes teimas e obsesións: a continxencia e eventualidade da felicidade -a incerteza dos paraísos, por dicilo coas palabras dun seu título- e a imposibilidade de encerrar no determinismo de leis e teorías o mundo dos seus heroes e personaxes. Porque o azar que o goberna todo con man mestra, é quen en última instancia decide sobre a nosa vida. Un mundo, xa que logo, no que podemos esculcar, mais é en si mesmo ateorizable.

   Sen revelar a esencia dunha trama  novelesca moi rica e complexa, unha fermosa historia a moitas bandas, cunha confluencia final de camiños, camiños ensanguentados, detereime, neste percorrido, nas grandes ideas centrais que, ao meu ver lle serven de alicerce a esta novela de dores metafísicas que nos lembra a algunha das novelas daqueles escritores do azar como Paul Auster.

   Xa no punto de arrinque das historias que corren paralelas na narración ata a confluencia final, atopamos o saibo fatalista que engulirá con tentáculos herméticos e abafantes os protagonistas. Os ventos fatalistas instálanse xa na primeira páxina: “A fin de contas, ninguén pode fuxir do seu destino, nin sequera do seu pasado” A partir de aquí todo será un encadeamento de casualidades. Por puro azar un dos protagonistas da narración presenza un accidente ou persecución automobilística e, tamén por mesma circunstancia azarosa, decide meter no peto a chave metálica que perde un dos automóbiles. Faino sen saber moi ben por qué, “(…) ignorante de que aquel sinxelo acto de me agachar, premer o chavín e levala comigo ía cambiar para sempre a miña vida” (páxina 20). Influxo pois da azarosa fatalidade “que vai tendendo trampas aos nosos pés; trapelas ou lazos onde, tarde ou cedo, tropezaremos para vir dar cabo cos noso ósos a esta banda da vida, a da sabedoría e a do desengano”( páxina 20).

   Somos pois produto do pasado, vítimas casuais da súa audacia…meros e simples cronistas do azar ou testemuñas do seu destino. Tamén para Natalie, o personaxe que empeza a viaxar á deriva, para facer algo que engane a súa soidade suicida, e sen saber moi ben por qué enfila o seu coche na rota do Camiño, todo (o sexo, a vida, a morte) terá o mesmo valor: cero. A única valía é a da casualidade, o aleatorio, a fugacidade do tempo, que deixa apenas instantes fuxidíos de pracer ou de noxo. Máis nada. Ata o mesmo itinerario virá determinado polo azar, porque os camiños do mapa son intercambiables. E nesta novela de peregrinaxes e rememoracións, de viaxes interiores -a única e verdadeira viaxe- todos os que na mesma participan teñen a mesma conciencia de estaren nas mans do azar, fortuna antolladiza e  efémera, coas partidas contra a mesma perdidas, xa de antemán.

   Partidas perdidas no absurdo desafío ao destino, usando as regras da aleatoriedade, que tamén actúa ao final do traxecto  mediante unha concatenación de accidentes, sucesos fortuítos e desgrazas, que rematan co gume cortante segando, cal lóstrego invisible, as arterias, enchoupando de sangue os camiños e conducindo a peregrinaxe cara á meta de sempre: o Océano, a fin do mundo que servirá á vez de cadaleito e de espello do transvase e asunción de identidades entre almas xemelgas.

   E xunto a isto, outra idea recorrente na narrativa do autor: continxencia e a precariedade dos paraísos. Ningún deles é eterno, todos son precarios e incertos.

   O sangue dos camiños é, claro que si, unha novela chea de trama, de argumento, de verdadeira historia. Un núcleo diexético forte que non se deixa engulir polos trazos formais novidosos da narración. Unha historia que mantén sempre a primacía, o interese, a verosimilitude e nos obriga a reflexionar sobre o sentido das nosas vidas e as súas continxencias. Novela de estradas, de peregrinaxes, de fuxidas dun mesmo, de identidades cambiantes. Tamén de pesadelos, alustros  e frialdades. Con doses selectas de erotismo, de onirismo, desas querenzas pola  ciencia ficción, tan arraigada na narrativa de Ramón Caride. De intres no que o relato se converte nun verdadeiro thriller psicolóxico. Novela á vez cosmopolita e enraizada na nosa terra que, como tal, nos obriga a penetrar na verdadeira esencia do Camiño de Santiago.

  

Ramón Caride

Desde o punto de vista da súa configuración formal, O sangue dos camiños é un verdadeiro reto para o lector e imaxino que tamén o foi para o autor. Ramón Caride escribe esta peza  na lingua de sempre: un realismo iluminado con flashes de fantasía e de presenza do estraño. A súa gran novidade reside, na miña estima, naquelas características que teñen máis que ver coa arquitectura interior da novela, congruente coas técnicas da literatura de vangarda europea. Unha peza literaria que amosa un gran dominio da escrita e das técnicas narrativas máis actuais, menos convencionais e, xa que logo, máis arriscadas.

   Un verdadeiro cóctel de voces narrativas, rachaduras e dislocacións temporais, distintas fías diexéticas, amalgamadas, porén,  no mesmo discurso ficcional. Varios niveis semánticos, unha certa tendencia á fragmentariedade e ao experimentalismo, que lle permite a cada lector inventar a súa propia lectura. Xa que logo, unha novela de estrutura caótica. Caos , con todo, soamente aparente e perseguido á mantenta e que non impide unha gran congruencia na vertebración interna do relato. Versatilidade, complexidade arquitectónica e asunción de moitos riscos compositivos que, ao meu ver, converten  O sangue dos camiños nun dos produtos  máis interesantes da literatura galega do comezo de século, mais non nun peperete apto  por aqueles que se contentan cunha escrita aboida na levidade e na intranscendencia.

 (Este texto é un extracto, con lixeiras modificacións, da recensión publicada no número 55 da revista A Trabe de Ouro, Tomo III./Ano XIV./2003, páxinas 395-397)

Vidal Bolaño, Obras completas, volume III

 

Obras completas, volume III

Roberto Vidal Bolaño

Edición de Francisco Macías e X. M. Fernández Castro

Edicións Positivas, Santiago de Compostela, 2013, 273 páxinas.

    No pasado ano alguén chegou a afirmar que Roberto Vidal Bolaño era un medicamento contra a realidade. Remataron as celebracións do Día das Letras Galegas 2013 que lle dedicou  a Real Academia Galega ao autor quizais máis decisivo na historia do teatro galego de todos os tempos e Vidal Bolaño seguirá sendo ese tratamento radical contra a mesta e vulgar realidade de arestora e do futuro grazas aos seus escritos, as súas Obras completas que, consonte con proxecto orixinal, van saído con regularidade dos prelos de Edicións Positivas.

   Como nos dous volumes xa publicados, a edicións das pezas dramáticas deste terceiro afástase dos criterios cronolóxicos. Son nomeadamente criterios temáticos os que presiden a publicación dos seis volumes programados. En efecto, das seis obras editadas neste volume, as tres primeiras (Sen ir máis lonxe, Caprice de Dieux e Cochos) teñen en común o feito de que nas mesmas predominan os soliloquios e agochan trazos autobiográficos do autor. As outras tres (Bailadela da morte ditosa, Memoria de mortos e ausentes e Laudamuco, señor de ningures) comparten o elo do tempo inconcreto. Son atemporais, de sempre.

   A edición destes seis textos dramáticos é responsabilidade de Francisco Macías (as tres primeiras) e as outras tres, de X. M. Fernández Castro, autor do libro referencial, A obra dramática de Roberto Vidal Bolaño (2011).

   Sen ir máis lonxe, a peza que enceta o volume, foi estreada polo Teatro de Aquí o 12 de abril de 1999, actuando Vidal Bolaño como director e actor principal. É unha peza na que abrolla sen eufemismos unha forte crítica social que nos chega  a través dunha falsa charla entre un bufón e o Apóstolo Santiago. Os trazos autobiográficos están encarnados na figura do bufón e na peza final están presentes así mesmo moitos elementos da “cultura da impostura” (Montse Pena Presas) e do exercicio da política do momento no que vive o personaxe que dialoga co Apóstolo. Caprice de Dieux, estreada polo Teatro Antroido en 1995 no Liceo de Noia, actuando tamén Vidal Bolaño como principal actor e director, é un axuste de contas cos poderes políticos galegos que o censuraran  despois da representación de Agasallo de sombras. Abonda con ollar o subtítulo (Discurso cívico para actor e bonecos ou fíxoa boa, señor Conselleiro) e o elenco de persoiros da política daquel momento aos que Teatro Antroido “ten o gusto de lle adicar este discurso cívico” para decatármonos da intensidade da carga crítica deste “antollos de desuses”.  Cochos, estreada por Uvegá Teatro en novembro de 1987, amosa as relacións e peripecias dun campesiño  metido a albanel, emigrante en Alemaña, co espazo hostil, “no celme mesmo da negriza” no que está mergullado. Imposibilidade de integrase nunha sociedade que o emprega temporalmente, obrigándoo a regresar a súa aldea natal ata o seguinte verán e negándolle a posibilidade de retornar levando algo de seu: un porquiño de cría. Bailadela da morte ditosa foi representada polo Teatro do Estaribel en 1980 no auditorio de San Domingos. É unha das pezas de Vidal Bolaño na que a morte deixa sentir a súa presenza en formas diversas nos sete cadros da peza que nos achegan sete maneiras de resignarse con ese derradeiro transo, desde a resignación ata o descaro. Memoria de mortos e de ausentes foi estreada en marzo de 1978 en Santiago polo Obradoiro de aprendizaxe teatral Antroido, baixo a dirección do propio dramaturgo. Escrita na súa primeira versión ao ano seguinte do despedimento de Vidal Bolaño da entidade bancaria na que traballaba. Na segunda e definitiva versión inclúe modificacións do espazo escénico. Vidal Bolaño baséase en tradicións populares, contos e poemas de distintos autores galegos e o resultado é unha proposta dramática que presenta unha sorte de “romaxe de ánimas” con presenza da Estadea e da Santa Compaña que teñen un papel central nesta peza.

Roberto Vidal Bolaño

  Finalmente Laudamuco, señor de ningures, peza estreada en maio de 1970 no Colexio La Salle de Santiago. O subtítulo da obra “Pandingada traxicómica do servo e do señor” fala as claras, aínda que de xeito alegórico, da súa intencionalidade de análise das estruturas de poder e dos seus resortes, ollados desde quen os detectan e tamén de quen os sosteñen, ata desaugar nunha visión farsesca, próxima  ao esperpento. O texto de Laudamuco, segundo recente confirmación de Roi Vidal Ponte, fillo do autor, está baseado nalgunhas ideas previas que se lle ocorreron ao dramaturgo mentres facía o servizo militar en Ceuta.

   Outras seis pezas dramáticas a disposición dos lectores galegos, concibidas e paridas polo honesto bufón compostelán. Moi apropiadas para espertar e axitar conciencias neste tempo de impasible conformismo.

   X ateño manifestado que esta non é unha edición crítica das obras de Vidal Bolaño. Os editores manteñen neste terceiro volume os mesmos criterios lingüísticos que xa empregaron nos volumes anteriores: adaptación dos textos á normativa actual, mais con dispares criterios de intervención no campo lexical, respectando sempre as intencións do autor, como tal na escolla á mantenta de castelanismos na procura de verosimilitude.

“Matarte lentamente”: un estremecedor friso do noso tempo

 

Matarte lentamente

Diego Ameixeiras

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 167 páxinas.

    A literatura, a boa literatura, non é allea ao que acontece na rúa. Ten a capacidade de aproveitalo todo e por iso mesmo acostuma ser un bo e fiel testemuño dos tempos. Foino sempre  e segue a selo tamén nos nosos días. Desa condición é consciente Diego Ameixeiras ao escribir esta novela: “Ten moito que ver co que un vai lendo nos xornais todos os días”, declarou no seu momento o escritor. Para reflectir esa realidade cotiá, o presente, Diego Ameixeiras, como fixera noutras ocasións, bota man do xénero negro, no que é xa un narrador moi experimentado e adáptao ao mundo galego, pois as súas historias e os protagonistas das mesmas, corruptos, vitimarios  ou vítimas, son cidadáns da nosa terra ou persoas que viven entre nós. Se ben o que Ameixeiras narra resulta perfectamente aplicable ao resto de España, onde, como tal, se enganou a tanta xente con produtos financeiros tóxicos como as participacións preferentes, un dos motivos e fías narrativas desta novela. Unha novela que o autor articula non contexto máis amplo que transcende un acontecemento puntual: a crise da actual sociedade neocapitalista, as súas apetencias depredadoras e, nomeadamente, a carencia de ética que rexe as relacións humanas, os mecanismos de poder e os asuntos financeiros.

   Ese narrador experimentado e solvente que é Diego Ameixeiras, confirma nesta novela o cambio de rexistro do que xa dera probas en Historias de Oregón (2011) e Todo OK  (2012): o abandono das convencións do xénero detectivesco en beneficio da novela negra. Na súa narrativa anterior, a investigacións dun feito criminal era o elemento estruturador de todo o relato. Na novela negra, porén, unha fórmula moito máis rica e complexa, pasa a formar parte do primeiro plano o retrato crítico da sociedade así como a introspección psicolóxica dos personaxes. E iso precisamente é o que o lector atopa en Matarte lentamente: un retablo das desoladas negruras do noso tempo.

   Servíndose de varias fías argumentais e con personaxes, moitos deles con esquinas agochadas e todos escravos dos seus fantasmas, Ameixeiras debrúzanos fronte un friso moi realista dos nosos días: vidas rotas, existencias que aboian entre os peores abismos e pesadelos: un home que ten serios problemas coa bebida, a adolescente que quere rematar e remata de xeito clandestino cun embarazo non desexado, parellas que entran en crise, o desespero e o terrexío dunha moza ecuatoriana que é empuxada a facer de mula e traga cincuenta pebidas de coca que logo non será capaz de expulsar,  a detective que investiga de forma prioritaria a infidelidade do seu home, violacións na escuridade da noite, a vinganza dun “matarte

Diego Ameixeiras

lentamente” como punición ao violador… en fin, o home máis respectable  do “edificio” que obriga á empregada do banco a colocar as preferentes entre anciáns e xubilados e que, ao final, sofre un castigo ficcional; o salvaxismo da morte da mula latinoamericana…

   Todo acontece na capital de Galicia que actúa na ficción como pano de fondo deste mosaico de situacións desesperadas que fan fluír moito sangue e moito noxo. Domina o relato unha voz narradora aparentemente neutra que, en secuencias breves, en relatos minimalistas que renuncian a todo o que non é imprescindible para a narración, amósanos a vida humana nos seus peores momentos. Doses acaídas  de realismo sucio, unha vez máis a poética da desesperación de Ameixeiras, secuencias fragmentarias que van encaixando a medida que corren as páxinas, relatadas cunha linguaxe tersa e plana, cunha grande economía de descricións que axilizan o ritmo do relato, á vez que fan medrar a tensión. Algunhas secuencias narrativas, cuxo desenlace o lector pode prever, non empecen, con todo, que este friso da negrura, sexa un dos mellores retratos da actual sociedade galega.

A Pampa e Fisterra: escribir entre dous mundos

 

A fin da terra

María Rosa Lojo

Editorial Galaxia, Vigo, 246 páxinas

(LIBROS DE FONDO)

 

    María Rosa Lojo, pouco coñecida entre nós, é, porén, unha das máis recoñecidas escritoras arxentinas. Ensaísta e crítica literaria de grande prestixio, é tamén unha excelente contadora de historias. Varios volumes de relatos e non poucas novelas nas que sutura personaxes de ficción con outros tirados da realidade histórica, confirman este xuízo preliminar. As súas orixes familiares -filla de pai galego exiliado logo da Guerra- converten a María Rosa Lojo, como en tantos outros casos, nun membro importante desa nómina de escritores míticos.

   Tece a escritora as súas ficcións con historias que flúen dun pasado mítico pero ao mesmo tempo real e incrustado na historia. Tramas que aconteceron nos dous últimos séculos e que, malia a disipación do paso dos anos, legaron unha ricaz fervenza de contidos imaxinarios. Son os escritores míticos que esconxuran aos devanceiros e atopan na mestizaxe a fonte preferida para as súas fabulacións. América, pensa unha das protagonistas de A fin da terra, reflectindo unha obviedade, ergueuse mesturando sangues e corpos, entretecendo linguas. Este cosido  ficcional entre dúas culturas, que xa aparece nas primeiras secuencias de A fin da terra, será o esteo temático da narración de María Rosa Lojo, traducida no ano 2006 a nosa lingua, grazas ao pulo dun home como Víctor Freixanes, tan vencellado á narrativa sobre a épica galega en América. 

   A mestura de personaxes de ficción e outros tirados da historia é o procedemento que a narradora emprega para construír a estrutura da novela, aínda que no presente caso os personaxes históricos (Oscar Wilde e Manuelita Rosas entre outros) teñen unha intervención máis ben marxinal no proceso narrativo.

   A acción transcorre na segunda metade do convulso século XIX arxentino. A novela recrea, en clave ficcional, unha parte importante dos feitos e eventos acaecidos nesas datas en Arxentina. Mais esa recuperación da historia non é outra cousa que o pano de fondo dunha pescuda de respostas sobre o enigma da identidade e da orixe de dúas mulleres, radicadas unha no Londres burgués e vitoriano, ignorante das súas orixes. A outra, en Fisterra. Polas súas  veas circula sangue irlandés e galego e a súa vida está escindida entre as verdes paisaxes galegas e a  Pampa arxentina. Nese lugar semidesértico viviu moitos anos, prisioneira dos indios ranqueles, dos que remata por asumir cultura e formas de vida.

  A novela, xa que logo, convértese en peitoril, á vez histórico e mítico, que nos permite comprender a pluralidade de mundos e de culturas que conviven na pampa arxentina e que, non obstante, se nos revelan mediante unha acción que transcorre en Londres en 1874. Alí reside Elizabet Armstrong xunto co seu pai, un viúvo con moitos anos de permanencia en Arxentina, con moitas experiencias, que descoñece a súa filla. Mais un día comeza a recibir cartas desde Fisterra. A remitente é unha muller irlandesa, orixinaria de Galicia, que vivira igualmente en Arxentina, coincidindo co proxenitor de Elizabeth.

   As misivas convértense nun relato fragmentado que pouco a pouco vai revelando a incógnita da orixe de Elizabeth, a través da propia historia das experiencias como cativa dos indios de Rosalind, a dama da “Fin da terra”.

  

María Rosa Lojo

O tecido narrativo permítenos descubrir unha brillante contadora de historias. O seu dominio do acto narrativo completase cunha correcta estrutura na que ganduxa con habilidade dous discursos: o epistolario da muller de Fisterra e o relato en terceira persoa, bastante afín á novela vitoriana, da protagonista londiniense. A autora fai convivir con oficio personaxes de ficción e outros extraídos da realidade histórica, sen que a intercalación da ficción na realidade anule a historia, se ben esta  fica sometida ás leis da ficción. A novela é sobre todo unha verdadeira encrucillada cultural que reflicte o que era a Pampa no século XIX: un inmenso territorio poboado por xentes de moi diversa orixe. Eles (españois, ingleses, galegos, irlandeses…) recuperan nesta novela a súa épica e a súa memoria.

“A autoestrada do Sur”, unha peza mestra de Julio Cortázar

 

A autoestrada do Sur

Julio Cortazar

Tradución de Francisco X. Fernández Naval

Editorial Trifolium, Iñás – Oleiros (A Coruña), 2014, 66 páxinas.

 

   Agasállanos Xan Arias, desde ese pequeno mais afouto selo que é Editorial Trifolium, coa versión ao galego da man de Francisco X. Fernández Naval, dunha verdadeira alfaia literaria: A autoestrada do Sur. A publicación deste primeiro relato que forma parte de Todos los fuegos el fuego chega en sazón, moi oportunamente: aos trinta anos do pasamento en París do seu autor, Julio Cortazar e no ano no que se conmemora o centenario do seu nacemento. Sospeito que infelizmente esta edición de Editorial Trifolium vai ser o único recoñecemento na lingua de noso. que o escritor arxentino, nado en Bruxerlas e aínda non incorporado ao galego, terá no ano do seu centenario. Un escritor, de por parte, referencia incuestionable da narrativa universal do pasado século e que tantas relacións tivo con Galicia, da man sobre todo da súa muller galega, Aurora Bernárdez, de Lorenzo Varela e Luís Seoane, editores do escritor en Arxentina.

   Julio Cortázar, paradigma do intelectual e do escritor progresista e comprometido, é unha das principais voces dese estouro da literatura latinoamericana que se coñece co nome de boom, publicou este conto como pórtico de Todos los fuegos el fuego (1966), e é, malia a súa brevidade, unha das pezas mestas do narrador arxentino: un relato que sutura na súa carga diexética, sinxela mais moi intrigante, unha forte e eficaz carga simbólica, porque Cortázar, un gran domeador da narrativa breve, foi capaz de converter  un feito trivial, o embotellamento de coches nunha autoestrada que leva a París, na alucinación e pesadelo dunha situación irreal, tan fantástica como absurda, que se prolonga  varios días, durante a que abrollan situacións tan absurdas como tráxicas e mesmo románticas (suicidios, falecementos, relacións amorosas…).

   A autoestrada do Sur é, por riba de calquera outra consideración unha metáfora temporal.  O transcorrer do tempo, o seu cálculo, a súa relatividade son  algúns dos motivos principais do conto. Outras fías narrativas, na miña estima tamén relevantes, son  a organización social -no relato establécese unha organización da sociedade en pequeno semellante á das sociedades tradicionais-, o arribismo, a cooperación, a empatía entre as persoas, a filantropía, a cobiza, o cotexo entre mocidade e ancianidade,  a volta á normalidade como algo  non desexado. E seguramente moitos outros motivos que  a acuidade dun narrador como Cortázar foi quen de integrar neste relato modélico.

  

Julio Cortázar

Desde unha ollada técnica, cómpre salientar na escrita do relato, o clima agoniante que soubo crear o autor con pausas delongadas e insignificantes avances dos automóbiles, o dominio do tempo narrativo: o tempo da historia, con contadas anacronías, coincide co tempo do relato. O protagonismo da historia é coral, un efectivo acerto do autor, xa que a narración pretende ser un reflexo   da organización social humana, dunha comunidade minoritaria, como xa sinalei. Tamén acerta Cortázar na escolla do punto de vista narrativo: desde  a perspectiva dos personaxes xa que no relato son moi importantes as relacións humanas e os conflitos existenciais, neste caso nun contexto surrealista, contados ademais por un narrador omnisciente  que o sabe todo: o que senten e pensan os personaxes.

   Xa que logo, beizóns a Editorial Trifolium por permitirnos gorentar en galego unha das “grandes” pezas breves da literatura universal contemporánea. Só cómpre desexar que o exemplo se espalle e poidamos así saborear na lingua de noso as grandes pezas narrativas e tamén os relatos breves de Julio Cortázar.

Xosé María Díaz Castro, unha monografía referencial

 

Xosé María Díaz Castro

Vida e obra

Armando Requeixo

Editorial Galaxia, Vigo, 2013, 196 páxinas.

   

   Esta monografía que asina Armando Requeixo sobre Xosé María Díaz Castro, un clásico moderno da lírica galega, ten o dobre mérito de ser o primeiro estudo completo que ve luz sobre a figura -a vida e a obra- de Díaz Castro. E tamén o de estar escrito pola persoa que mellor coñece o poeta de Guitiriz. Con efecto, Armando Requeixo leva más de vinte anos dedicados á investigación verbo de Díaz Castro e da súa obra. Velaí os seus numerosos estudos sobre o poeta e a Tese de Doutoramento  (“A poesía en galego de Xosé María Díaz Castro: estudo e edición crítica”) defendida o pasado 28 de febreiro na Universidade de Santiago.

   Chega ademais de xeito moi oportuno a monografía  sobre Díaz Castro: nas datas nas que se cumpren os cen anos do nacemento do poeta de Guitiriz e no portal das celebracións do ano de Xosé María Díaz Castro por terlle dedicado a Real Academia Galega o Día das Letras Galegas 2014.

   Como reza un estudo do propio autor publicado no ano 2001, Xosé María Díaz Castro é moito máis que Nimbos.  Moito máis que o poema “Penélope” e o poemario Nimbos, practicamente as únicas referencias que atopamos no Diccionario da Literatura Galega  coordenado por Dolores Vilavedra que, por parte, erra en datas fundamentais da biografía do poeta como é o ano do seu pasamento (non en 1979 senón en 1990). Xa que logo, o libro de A. Requeixo cobre un oco tanto informativo no que fai referencia á biografía de Díaz Castro, como analítico das súas obras, “un continente literario do que aínda queda moito por descubrir”(páxina 127).

   Tracexa Armando Requeixo, na primeira parte da súa monografía, a biografía do poeta. Cunha lingua ricaz e á vez impecable, achéganos os principais socalcos biográficos de Díaz Castro: o nacemento e os primeiros anos (1914-1929); os estudos no Seminario de Mondoñedo (1929-1936), coa introdución do mociño no faladoiro da barbería Pallarego, un verdadeiro viveiro literario onde naceu publicamente Díaz Castro como escritor e tivo lugar a amizade e converxencia poética con Aquilino Iglesia Alvariño; o abandono do Seminario e o ingreso no exército, os anos da Guerra no Grande Hospital de Pontevedra onde serviu como enfermeiro; a docencia como profesor no Colexio León XIII de Vilagarcía de Arousa (1940-1947), anos dos primeiros premios e colaboracións en xornais e cabeceiras literarias (poesía e prosas humorísticas breves); as xeiras por Madrid (1948-1960): tradutor no Ministerio de Gobernación, docente, colaborador da revista Alba, traducións dos premios Nobel nórdicos, matrimonio con María Teresa Zubizarreta; a xestación de Nimbos e o contacto e amizade con persoeiros das letras galegas como Fernández del Riego, Ramón Piñeiro ou Carballo Calero (1961-1983); o regreso definitivo a Galicia e os derradeiros anos en Guitiriz (1983-1990).

   Na segunda parte da monografía ocúpase Armando Requeixo do estudo da obra diazcastriana.  Mantén o autor que, por mor do reducionismo que se fixo de Nimbos, a meirande parte dos textos creados por Díaz Castro permanecen aínda hoxe inéditos. Establece, xa que logo o autor, e con gran rigor, as etapas creativas diazcatrianas. Describe toda a súa obra poética, tanto édita como inédita; analiza outros textos do autor en castelán e noutras linguas non peninsulares, así como a narrativa humorística, traducións, artigos, colaboracións xornalísticas, ensaios breves e traballos lexicográficos..

  

Armando Requeixo

É esta, na miña estima, a parte máis substancial e tamén a máis laboriosa, nomeadamente o estudo temático e estilístico de Nimbos. Verbo da obra inédita chama a atención a afirmación, froito sen dúbida dun escrupuloso labor investigativo, que fai Armando Requeixo de que “a poesía inédita en galego de Díaz Castro representa as tres cuartas partes de todo o que sabemos chegou a escribir nesta lingua” (páxina 159-160). Constatación que fai que agardemos con especial e renovado  interese a edición desa obra inédita, na que o autor desta monografía sen dúbida ha participar.

   Polo de agora, dispomos desta monografía, que avalío sen ningunha indecisión como o estudo referencial verbo de Díaz Castro, no que abeberán non poucos  dos libros que sobre a súa figura e obra se publiquen neste ano.