Límites á expresión do pensamento

Tratado lóxico-filosófico

Logisch-philosophische Abhandlung

Ludwing J. J. Wittgenstein

Tradución de Xoán Fuentes Castro

Editorial Toxosoutos, Noia, 2014, 231 páxinas.

 

   Non son poucos os tradutores que desde hai abondos anos están a contribuír para que o galego se converta nunha lingua moderna de cultura. Lembro o labor impagable de Rinoceronte Editora, xa cunha manchea de títulos da narrativa universal vertidos á lingua de noso. Ou, por seren máis recentes, a tradución dos Sonetos de Shakespeare que verteu para Xerais Ramón Gutiérrez Izquierdo, o Ulises de Joyce, en tradución para Galaxia dun equipo formado por Eva Almazán, María Alonso Seisdedos, Xavier Queipo e Antón Vialle. Tamén A illa misteriosa que nos acaba de chegar en versión de Ánxela Gracián. Cando a reflexión xira verbo das traducións ao galego, no podo esquecer unha tradución colosal: o Fausto de Goethe, na que Lois Tobío investiu vinte e dous anos da súa vida. No entanto, no eido da filosofía o sistema literario galego apenas rexistraba a xa afastada no tempo tradución da conferencia de Heidegger, Vom Wesen der Wahrheit que, co título Da esencia da verdade, apareceu en Galaxia no ano 1956 en tradución de Ramón Piñeiro e Celestino Fernández de la Vega . Ata que neste ano no que andamos, e como edición póstuma, Xoán Fuentes Castro (San Vicente do Grove 1932-2013) enfrontaba a tarefa de verter ao idioma de noso unha obra non doada pola súa densidade e concisión: o Logisch-philosophische Abhandlung (1921) de Ludwig Wittgenstein, e que desde a tradución ao inglés no ano seguinte por C. K. Ogden, será coñecida co título de Tractatus logico-philosophicus.

Ludwig Wittgenstein

Antes de comentar un texto das características do Tratado lóxico-filosófico, coido que cómpre pór en valor a obra de Xoán Fuentes Castro, unha persoa de intensa biografía intelectual: pensador, profesor, viaxeiro, músico, autor de catro pezas de narrativa, e sobre todo tradutor ao galego de textos clásicos (Bucólicas e Eneida) e tamén doutras linguas modernas, francés e alemán nomeadamente. A cultura galega ten sen dúbida unha débeda de recoñecemento con Xoán Fuentes Castro.

Os lectores que gorentan as densas e lacónicas “amavías” de Ludwig Wittgenstein, poden, xa que logo mergullarse nesta edición bilingüe (alemán-galego) do Tratado lóxico-filosófico. A obra recolle o pensamento do que se acostuma chamar o primeiro Wittgenstein, no que se reflicten as influencias do atomismo lóxico de Russell (a linguaxe lóxica como modelo da linguaxe científica), e, a súa vez será fonte de inspiración para os pensadores neopositivistas, ou positivistas lóxicos. Schlick, fundador do Círculo de Viena, salienta o xiro que na filosofía ten a obra de Wittgenstein: “As sendas teñen a súa orixe na lóxica. Leibniz albiscou de xeito confuso o seu principio, G. Frege e B. Russell iniciaron treitos importantes nas últimas décadas, mais o primeiro en avanzar ata o punto de viraxe decisiva foi L. Wittgenstein no seu Tractatus logico-philosophicus.”

   Wittgenstein  redactou o Tractatus, xunto co Diario (1914-1916), en plena campaña da Primeira Guerra Mundial na que participou logo de se alistar  como voluntario do exército austríaco. Acostuma a resumirse o contido do Tractatus na proposición 7 que pon remate a esta obra singular: “Sobre o que non se pode falar, hai que gardar silencio” (páxina 219). Mais esa é soamente a conclusión que procede de centos de proposicións anteriores, tan precisas como lacónicas. Se Kant pretendeu demarcar os límites do pensamento,  a tarefa que asumiu Wittgenstein,  foi a demarcación dos límites da linguaxe. Límites necesarios ao igual que os do pensamento. E tendo en conta a ampla concepción que tiña da lóxica, pensaba que tería de ser precisamente a lóxica a encargada de fixar os devanditos lindes. A linguaxe perde, pois logo, todo o seu valor cando atravesa esa liña de demarcación. Por detrás da mesma só pode darse o silencio.

Xoán Fuentes Castro

O abandono, xa que logo, da metafísica especulativa, o mesmo que en Kant, deixaba á relixión e á metafísica nunha situación comprometida, aínda que Wittgenstein atopa unha solución: as verdades  da relixión e da moral non fican fóra do discurso fáctico, senón dentro do mesmo, se ben misteriosamente privadas das propiedades do devandito discurso. Tendo en conta que a linguaxe e o mundo son isomorfos por posuíren a mesma estrutura lóxica, cómpre construír unha  linguaxe lóxica perfecta para sermos capaces de representar de xeito eficaz e axeitado a realidade. As fronteiras desta linguaxe non poden ir máis alá das do mundo. Endalí que non se poida pretender dicir algo que sexa imposible representalo, como fixo a filosofía tradicional. Nestes casos imponse o silencio.

O Tratado lóxico-folosófico está formado por unha colección de aforismos, expresados con precisión lóxica e unha certa vaguidade poética que lles dan un ton enigmático. Libro pois de difícil comprensión que quere trazar uns límites á expresión do pensamento. Todo iso supuxo un verdadeiro reto para o tradutor que, antes que calquera outra finalidade, quixo ser fiel aos termos empregados por Wittgenstein. Semella entón moi útil a escolma te termos sobre os que xira o cerne do Tractatus e que Xoan Fuentes Castro engade como apéndice final.

Novela autorreferencial

Liña azul

David Pobra

Edicións Xerais, Vigo, 2014, 131 páxinas

    Liña azul é unha novidosa proposta literaria  de David Pobra, heterónimo do escritor David Pérez González. No seu formato de novela breve a proposta de D. Pobra fará que o lector se interrogue verbo do estatuto narratolóxico da posmodernidade, pois a súa construción tórnase metarrelato, “un proceso de construción da mesma novela”, como salienta a Acta do xurado que lle outorgou o Premio de Novela Curta “Cidade Centenaria de Riveira”, 2013. Unha tematización, pois logo, do mesmo acto de escritura que, nos últimos anos e con dispar fortuna, abre as fronteiras da prosa galega e achégaa á narrativa máis vangardista dos nosos días. O lectorado de Liña azul, atópase pois cun exercicio que en boa parte se refire a si mesmo como proceso de escritura. Narrativa que contesta, xa que logo, a tradición mimética da arte.

D. Pobra inicia a súa novela cunha referencia á liña azul -unha das liñas do metro barcelonés- e coa presentación do protagonista, un bo detective, case como un artista, un pseudo detective na miña estima. E esmiúza os ires e vires deste investigador pola liña azul do metro da cidade, coa meta posta na súa pescuda detectivesca, que é ben curiosa porque non ten claro o obxecto do seu caso nin a quen debe perseguir. Investigador, entón, sen crime e sen criminal, mais coa vontade de escribir o relato da súa propia investigación. Un encontro e un singular e delongado parrafeo, por veces pándego, outras atafegante e repetitivo, cunha moza representante dun clube reintegracionista e feminista, que ten a súa sede nunha plataforma abandonada do túnel do metro, empuxa o relato cara á literatura: papel do narrador, debate sobre os xéneros literarios, pacto narrativo, construción dos personaxes e outras digresións propias da narratoloxía.

David Pobra

Sutura pois de novela de intriga e reflexión metaliteraria, de tal xeito que a investigación funciona como a planificación dunha obra literaria. Salientable así mesmo o feito de que o autor se enxergue a si mesmo e como tal se se asuma, convertido nun personaxe da súa propia novela. Endalí que Liña azul, especialmente na parte final, é un cumprido diálogo metaliterario, ata o punto de que no mesmo texto se recoñece que explicar como se fai unha novela pode ser máis un ensaio ca unha peza de ficción.        Ademais a novela de D. Pobra racha lindes xenéricos e pode ser lida como unha novela detectivesca, novela literaria e mesmo como relato de humor. Sexa como for, novela sobre todo subversiva que mestura personaxes narradores: un narrador en primeira persoa que cando lle peta o fai na terceira. E nada ten que ver cos discursos compactos, pechados e canónicos (presentación – nó – desenlace) que xa non responden a nosa maneira de ver o mundo, cada día mais fragmentado.

Mais, volvendo ao rego da condición metaliteraria e vangardista desta novela, coido que non debemos esquecer que a vangarda é o que fai avanzar, aínda que cómpre asumila sempre desde certa reflexión. Poren, ao meu ver, o feito determinante para nos decantar por unha peza metaliteraria ou rexeitala é a acuidade e o enxeño co que o narrador leva adiante o relato cun verdadeiro criterio novelesco. No caso contraio, como acredita o mesmo Epílogo desta peza, é un vicio, cousa de culturetas. Secasí, Liña azul trae consigo a menciña contra o exceso de treitos digresivos de natureza metaliteraria que por veces producen unha certa canseira e demandan lectores instruídos ou dispostos a beber neste subxénero.

(Texto publicado o día 10 de xuño de 2014 no suplemento Faro da Cultura, páxina VI do xornal Faro de Vigo)

Jules Verne en galego

A illa misteriosa

Jules Verne

Tradución de Ánxela Gracián

Edicións Xerais, Vigo, 2014, 635 páxinas

 

   Nada novo, agás algunha pequena e anacrónica esaxeración como as do enxeñeiro Cyrus Smith que con catro miudallas é capaz de construír calquera cousa por difícil ou complexa que sexa, cabe dicir verbo de  L’Îlle Mystérieuse, a novela de Jules Verne, publicada desde o 1 de xaneiro de 1874 ata o 15 de decembro do ano seguinte, como novela por entregas en Magasin d’Education et de Récreation, e nun so volume en novembro de 1875; considerada  por moitos como a obra mestra do narrador nado en Nantes. Pola contra, de non poucas valoracións e consideracións é merecente A illa misteriosa, editada en galego por Edicións Xerais en tradución de Ánxela Gracián.

A novela forma parte dunha triloxía xunto con Les Enfants du capitaine Grant (1867-68) e  Vingt mille lieus sous les mers (1869-70). Jules Verne achéganos con grande mestría un amplo relato ateigado de misterio, de sucesos alleos a toda lóxica, no que se reflicte a admiración pola ciencia aplicada, tan presente en toda a súa obra de heroes positivos, susceptibles de contribuíren ao desenvolvemento moral do lectorado mozo. Resulta superfluo  tracexar unha breve sinopse dunha trama argumental que acompañou á iniciación  na lectura de novelas en formato longo de tantos adolescentes e protexeu a súa soidade imaxinativa con abondas doses de ficción, aínda que for noutro idioma  e sen ningún protagonismo feminino, nin sequera nos desexos e pulsións dos protagonistas, perdidos e fechados ben de tempo na illa Lincoln. Mais os tempos son os que eran no século XIX e non se poden sacar as cousas de cacho.

Cómpre pór en valor, pola contra, á edición en galego desta obra, un clásico universal da literatura de aventuras. Por varios motivos. En primeiro lugar, porque unha nova obra clásica é vertida ao galego, e neste caso podería acender paixóns lectoras. Mais aínda que así non fose, a tradución e publicación dos clásicos é un feito imprescindible, xa que son esteos e alicerces dunha lingua e dunha cultura que loita por sobrevivir, medrar e  acadar un grao aceptable de madurez. As

Jules Verne

obras clásicas da literatura universal, con independencia do seu xénero, son, como xa o teño dito ben de veces, os mananciais de reserva dunha lingua. Elas forman o noso substrato cultural. Sen ter o monopolio de nada, un proxecto editorial como o da edición deste libro por Edicións Xerais, é, xaora, unha contribución moi valiosa á literatura de noso. Cómpre agardar que a publicación de A illa misteriosa sexa o pródromo  dun proxecto máis cobizoso e do que xa forma parte Viaxe ao centro da Terra: unha Biblioteca Jules Verne.

E en dimensións semellantes, o labor das tradutoras e dos  tradutores, persoas xeralmente anicadas no anonimato e que cando desenvolven o seu traballo con lealdade ao idioma orixinal e ao galego, fan posible o propósito  editorial e contribúen inequivocamente  ao enriquecemento e á vitalidade da cultura desta terra.

É pois de lei saudar a edición en galego deste libro, verdadeiro paradigma da literatura de aventuras.