Unha novela coral. Acaído retrato do rural galego

Que non te aten

Manuel Iglesias Turnes

Edicións Xerais, Vigo, 2016, 276 páxinas

Manuel Iglesias Turnes é un escritor serodio e autodidacta. No ano 2012 deu ao prelo As rapazas de Xan, unha novela que escribiu para superar unha delicada situación familiar. Esa novela desenvólvese nos anos cincuenta. A peza coa que arestora nos agasalla pode ser considerada unha continuación da anterior, mais dos anos cincuenta, pasamos aos días de hoxe. Ambas as dúas son novelas ruralistas, moi afastadas, porén, da visión mitificadora e costumista da aldea. Ambientada no rural, pero con personaxes -mozos  na súa meirande parte- que comparten os trazos, usos e costumes da mocidade urbanita. Porque o mundo exterior entrou con forza nas aldeas galegas. Que non te aten, malia o trasvase demográfico e a perda de peso humano, amósanos unha Galicia agraria transformada, con modernos medios de explotación dedicados sobre todo á produción de leite. En Cabanas, espazo onde se desenvolve  a trama, soamente catro familias viven do leite, oprimidos polos baixos prezos e polo tema das cotas. Nesa Galicia rural, en simbiose coa cidade, transcorre a vida dos personaxes da novela, relatadas por un deles que é tamén o principal protagonista. Marcos é un mozo que cos seus pais, seu irmán e a  compañeira deste, saca adiante a gandería familiar. Os pais loitaron por ter a casa máis grande e devecen por ser os que máis leite entregan. Os veciños da granxa O Penedo están na mesma carreira competitiva, e por esa razón entre as dúas familias hai odios, envexas e xenreiras que veñen do pasado.

A novela dá comezo amosando a inmaturidade do protagonista, un boneco facilmente manipulable, un trebello de facer sexo para a muller empregada dun banco que se serve del ao seu antollo. Retrata a continuación o vivir diario nunha explotación gandeira actual moi modernizada, mais cunha servidume laboral todos os días do ano. A muxidura, a milleira, o ensilado…labores que non dan tregua. E á par, M. Iglesias Turnes desenvolve unha historia de amor, desamor, traizóns, reconciliacións, violencia de xénero e mesmo un thriller cunha investigación policial.

É salientable o acaído coñecemento que o autor ten da forma de ser e actuar destes mozos e mozas, nacidos no rural, pero cos mesmo hábitos e servidumes como os  da cidade. Con estudos universitarios e queimados por non atoparen traballo. Mais cunha notable diferenza entre as mulleres e os homes. Elas, seguras de si, con ideas moi claras, mesmo soñado como o fai Sara, un personaxe fundamental no relato, con ser unha muller como as de antes: realizarse como persoa tendo fillos. Eles, pola contra, nomeadamente os amigos Marcos e Xaime, son indolentes, contraditorios e, na súa forma de ser e na súa linguaxe son machistas. Non están á altura  das súas compañeiras de Cabanas universitarias.

 

Manuel Iglesias Turnes

A novela amosa a mudanza que tivo lugar na Galicia rural nas últimas décadas e, sobre todo, como actúa a mocidade aínda vencellada ao rural. Mais sobre o relato de Iglesias Turnes pairan moitos outros temas: comportamentos que poden ser o síntoma  e o inicio de malos tratos na parella, a corrupción política, a desgaleguización, os odios e prexuízos atávicos, o problema das preferentes, os amores tóxicos, os problemas laborais dunha mocidade moi preparada, personaxes que se definen como apolíticos e realmente son de dereitas… M. Iglesias Turnes achéganos unha novela coral, erguida con habilidade e verosemellanza: o autor conta a vida do rural e faino desde dentro, botando man da súa propia experiencia. Un relato lineal, sen saltos no tempo, de lectura doada e entretida, cun ritmo apropiado e que, partindo dunha historia das relacións entre un grupo de mozos e mozas, ofrécenos unha imaxe moi completa e actual do rural galego.

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo o 21 de abril de 2016)

Contra o monoteísmo do amor (romántico)

Amor é unha palabra coma outra calquera

Francisco Castro

Editorial Galaxia, Vigo, 2016, 222 páxinas

    Tendo en conta o seu currículo como escritor, no cabe dúbida de que Francisco Castro é un autor versatil que frecuenta con igual destreza varios xéneros e subxéneros: narrativa para rapaces e para adultos, con tramas ateigadas de historias, radiografando a xeración daqueles mozos vigueses que, desde o barrio de Teis, foron protagonistas pasivos da movida viguesa dos oitenta, quedando no camiño moitos deles; pescudando nos abusos do capitalismo e no mundo das relacións a través de internet; no relato histórico… Mais, xa desde as súas primeiras achegas (Amor de Cinema, Play-back ou os relatos de A canción do náufrago ou Xeografías) tense abeirado á literatura de asuntos sentimentais, amalgamada por veces con amores prohibidos, co desamor, co delito de non saber amar, e tamén coa paixón, con sexo, co erotismo.

Agasállanos arestora cunha  novela, éxito de vendas e tamén mediático, na que se dan cita dúas fías narrativas: as relacións sentimentais e un thriller non carecente de suspense. Unha novela de amor, como a define o mesmo texto (páxina 57), pero con moito desamor, e sobre todo con moito amor mal entendido, ese amor infectado, tóxico, o amor romántico das telenovelas ou dos contos de fadas. Unha muller, a protagonista, náufraga dos sequeiros conxugais do desamor, que devece polo monoteísmo do amor romántico, porque a educación, a cultura acostuman reservar para as mulleres, nunha estratexia de dominación, o rol de se deixaren gobernar, de medrar namoradas, vendo ou escoitando fermosas e escravizantes historias de amor. Namoradas do amor, crendo ademais que as súas renuncias aseguran a súa felicidade e a da súa parella. É a percepción que ten Carla,  a protagonista, unha idealización que se lle estraga cando o seu marido a abandona.

Un suceso tráxico no que, sen querelo, se ve mergullada, e a relación con outra persoa, un fotógrafo que aparentemente no esconde nada e que lle semella a antítese do seu home, faraa evolucionar nun corto período de tempo: deixa a súa propia agonía, aprende o que son o verdadeiro amor e o verdadeiro sexo, que soamente pode ser feliz por ela mesma, e  medra como persoa, sen dependencias.

Francisco Castro mete na vida desta muller á que lle acaba de estourar a burbulla do amor-dependencia, unha morte. Entón a novela, sen abandonar a deconstrucción  do amor falsamente idealizado, convertese tamén nun verdadeiro thriller, con investigacións policiais, sospeitas e un desenlace, o enigma dun asasino en serie, que o autor vai achegando ao lectorado en doses e cun ritmo moi apropiado.

A novela é unha boa disección do amor, dese amor do que veño falando, propio da concepción xudeo-cristiana: “apego, caudal infinito de sufrimento que nos leva a amar sen dignidade a quen quizais xa non nos ama” (páxina 102). E así mesmo do amor, reacción bioquímica do cerebro. Non falta, porén, unha aposta polo amor verdadeiro, polo amor grande, ese das dimensión  insondables, non finitas. E tamén polo sexo.

E cando a novela deriva nun relato de intriga policial, a narración mantén o pulso e segue tirando do lector, ao que lle regala un desenlace, á vez coherente e aberto.

 

Francisco Castro

Acouto varios achados nesta novela. Como tal, as oportunas referencias filosóficas (Nietzsche, Aristóteles, Sartre, os enunciados performativos de Austin), que actúan como testemuñas autorizadas e intres reflexivos. Pero sobre todo a potencia da voz narrativa, cuxo protagonismo é cardinal neste relato. Un narrador en terceira persoa que amosa con acuidade o relato dos feitos, que se detén con frecuencia en atinadas reflexións, afastadas de calquera moralismo, aínda que, ao meu parecer, sobran os corolarios explícitos. Debería tiralos o lector por si mesmo. Un estilo de prosa dinámico, ben modulado; poderíase dicir que lemos unha prosa moderna a actual, sen alienacións líricas. E un ritmo acaído ao desenvolvemento da trama, rápido nalgunhas secuencias e máis repousado noutras. Finalmente, un relato verista. O desenlace da historia permite entender que algunhas secuencias que, no momento de lelas, semellan impropias dunha situación de morte e dó, non son discordantes coa realidade, sen que sexan precisas as explicacións dos psicólogos: cando os sentidos están a flor de pel, todo pode pasar.

Se algún interrogante se pode facer verbo da verosimilitude, este atinxiría ao plan policial tan complexo para identificar e deter o posible asasino en serie, que funciona á perfección, pouco menos que de xeito determinístico. A ficción pode superar ou non á realidade, e aguanta con todo. Porén a realidade é moito máis teimuda e non anda coma un reloxo.

A poesía ten man

Do lado dos ollos

Emilio Araúxo

Edicións do Cumio, Vigo, 300 páxinas

(Libros de fondo)

 

Descubrir, descifrar desde a prosa o celme da poesía. Eis  o obxectivo, o fío condutor desta publicación que Emilio Araúxo, un dos máis conspicuos  “poetólogos” dos nosos días, publicou na raia entre o século pasado e o actual. Setenta e nove poetas de todas as estremas do mundo acompañando a Emilio Araúxo na pescuda do pensamento poético. O estatuto da prosa ofrece as condicións axeitadas para realizar este somorgullo nas augas fondas da poesía, nas augas diso que lle roubaron a a Luís Pimental para presidir congresos, xuntanzas, happenings poéticos, e revelar en que consiste o grande milagre do mundo. As condicións de existencia e singularidade do pensamento poético nun intre no se traspasaban as fronteiras de séculos e milenios.

A publicación na que Emilio Araúxo entrevista a setenta e nove poetas do mundo, subliña o papel esencial que hoxe xoga a poesía, a importancia da poesía neste intre, porque a poesía, como declarou no seu día o novelista francés Philippe Sollers na Revista Le Nouvel Observateur, é o antídoto, o remedio para a nosa época. “Hoxe a poesía é fundamental”, engadía Ph. Sollers. E se convidamos a Natacha Michel, decatarémonos de que a poesía é, dalgún xeito, o laboratorio da literatura. Xa que logo, o libro Do lado dos ollos atinxe, máis alá da poesía, ao eido literario en xeral. Achegarse á herdanza viva do século XX  e ás roturas en curso. A súa elaboración entre xuño de 1998 e outono do 2000 permite que esta publicación poida facer de periscopio do pasado e do futuro, desde as profundidades peláxicas do noso tempo.

Algúns psicanalistas teñen afirmado que existe unha ética común á poesía e á psicanálise. Manteñen que son dúas maneiras de ollar o ser humano co mesmo obxectivo: arrincarse as imposturas. Cómpre entón ficar preto da poesía,coma preto da psicanálise, e iso tamén o fai este libro.

Que din, xa que logo, os poetas do mundo de hoxe? Que enuncia hoxe o punto de vista poético? Velaquí o pulo e o ton deste proxecto. Achegarse á poesía no instante entre-dous-séculos para tratar de valorar o que aconteceu no pasado século XX co réxime do poema, as súas mutacións, as súas crises, a súa perseveranza. Porque a poesía resiste, a poesía ten man. A orientación do preguntar provén, en grande medida, de Alain Badiou, da inestética de Badiou: unha estética que non soamente considera a arte como autónoma e independente, senón que mesmamente a propón como unha das condicións da filosofía.

E Do lado dos ollos abofé que pon a proba algunhas das teses de Badiou neste eido: se a poesía é pensamento, se o poema é unha operación de verdade e non un sinxelo encantamento retórico, a cuestión do suxeito do poema,  a da desobxectivación, se o poema  é  acontecemento, se cómpre abordar a poesía a partir da accións restrinxida (unha acción restrinxida é aquela que está fóra de calquera pretensión de totalidade, unha acción local, pero asemade dirixida a todos). Se o poema é anticipación e millentas preguntas que o lector atopará na presentación da publicacións e no discorrer das súas páxinas.

Por outra banda, tamén se nos achega no libro de Emilio Araúxo outros dous temas de gran relevancia. En primeiro lugar, o tema da herdanza, pois como dicía Julien Blain, nómade e inventor da poesía elemental, un dos logros deste libro  é o de xuntar nas súas páxinas tres xeracións de poetas. E logo, a achega ao imposible retrato do poeta no noso tempo, ás figuras posibles que hoxe en día se están a afirmar. Abórdase o tema da resistencia da poesía fronte ao sistema da maquinaria editorial, fronte ás forzas institucionais e mediáticas. Cunha atención especialísima ás novas tendencias poéticas: certas partes do libro están atravesadas pola tensión entre o “literalismo” (a poesía branca e espida de imaxes: Claude Royet-Jurnoud, Michael Palmer, Keith Waldrop, Jean Daive) e o “neo-lirismo”. Porén, maís que un libro de áreas culturais, Do lado dos ollos é un libro de poetas singulares. Arlindo Barbeitos que foi guerrilleiro na loita de liberación de Angola e discípulo de Adorno nos anos 60. Bernard Heidsieck é un dos creadores da poesía sonora e tamén do cut-up con William Burroughs. Rea Nikova é a principal herdeira das vangardas rusas. Uxío Novoneyra (que falou para Do lado dos ollos en xuño de 1998 e maio de 1999) é, xunto con James Sacré, un dos grandes poetas do mundo labrego.

 

Emilio Araúxo

E máis alá, Yves Bonnefoy, Antonio Gamoneda, Michel Deguy, Henry Bauchau, Hubert Lucot, Ah Jian, o poeta vagabundo, Pearse Hutchinson, o poeta pobre. Tampouco faltan os poetas visuais ( Julien Blaine, Clemente Padín, Hugo Pontes). E así ata setenta e nove poetas que converten esta publicación nunha verdadeira antoloxía da poesía mundial, porque na derradeira pregunta que Emilio Araúxo lle fai a cada poeta, inclúe un poema seu e solicítalle un comentario. Como mostra, o precioso poema da poeta islandesa Sigurdur Pálsson: unha casa sen cheminea e sen paredes en Rykjavít, na que se nos invita a compartir o pan e o viño. Entrar na casa da poesía: “Por favor / sentádevos / Non vos asustedes / Tomemos un bocado / Partamos o pan, probemos o viño / acendamos o lume no lar // Miremos / non,admiremos o cadros nas paredes // Por favor / entrade pola porta ou polas ventás / se non polas paredes”.

Porque a poesía -velaquí a súa forza- non ten fronteiras, pero pode ternos de pé. A poesía ten man.

Coherente relato. Aventuras para a fin do século XVIII

O dobrón de a oito

Alberto Fortes

Edicións Xerais, Vigo, 2016, 185 páxinas

Alberto Fortes é un autor versatil que escribe e publica en galego e en castelán, e frecuenta con igual competencia a investigación e o ensaio, sobre todo de temática mariñeira, de corsarios e piratas, como a narrativa en varias modalidades: novela policial, novela gótica e tamén a novela de iniciación e aventuras. Tal é o caso da súa última entrega, O dobrón de a oito, cuxa cerna é a iniciación á vida adulta do protagonista, o mozo Martiño de Santadrán que, na segunda metade do século XVIII, tras a morte do seu pai,  emprende unha viaxe que o levará á taberna dun seu tío birollo, na praia de Lusquiños, acompañado do dobrón de ouro de a oito que será o seu talismán no desenlace da novela, e que terá que rescatar da cobiza do  tío taberneiro antes da súa fuxida, na procura da memoria do pai, artilleiro da nave San Fernando e aparentemente morto durante o apresamento dun convoi inglés. Coa chegada á taberna comeza para o rapaz unha vida sinalada polas privacións, multitude de perigos e o máis grande dos desamparos. Ata que, recuperado o seu dobrón de a oito, foxe das gadoupas do tío, coa axuda do gaiteiro de Gures e do fidalgo de Dornas. Con eles aturará persecucións, perigos, falsas acusacións, mais conseguirá o que lle pertence e descubrirá a verdade sobre a desaparición do seu pai. Transos que o prepararán para a vida e para exercer de mariñeiro con patente de corso, se España volve á guerra cos herexes ingleses.

A novela de Alberto Fortes é coherente con todas as convencións dos relatos de aventuras: hai un heroe que nos conta os feitos en primeira persoa desde o seu punto de vista. Polas súas palabras, coñecemos os seus sentimentos verbo dos lances e situacións que lle toca vivir. Faise énfase nas viaxes, no misterio e no risco. Exaltación do atrevemento e da acción física. Abundan as peripecias e os cambios de sorte. Ten máis importancia a trama que o deseño do perfil psicolóxico  dos personaxes. E aínda que no relato de A. Fortes está ausente o exotismo, a novela está ben ambientada, tanto no tempo como no espazo: a Galicia da segunda metade do século XVIII, controlada polos donos da terra (señores forais ou eclesiásticos) que avasalan e explotan os campesiños; con escribáns falsarios, curas caciques, xuíces corruptos, fidalgos pobres, contrabandistas de sal e de tabaco de Virxinia, feiras, tratantes, tabernas, mareantes, corsarios galegos, barregás… Unha fervedura social propia dunha situación próxima o seu esmorecemento.

 

Alberto Fortes

De por parte, a acción novelesca desenvólvese nunha Galicia chuviosa, con camiños enlamados. Un país que soporta moitos anos de fame, con choupanas colmadas, tabernas de viño ruín, pousadas ateigadas de inmundicias, mosteiros de damas repudiadas que seguen alimentando os recendos do amor. Un bo fresco, xa que logo dun país, unha Galicia barroca que non morre de fame grazas ao millo, e se murcha xunto co Antigo Réxime.

O autor fai un uso proveitoso de temáticas asociadas como a do dobrón macuquino que rotula o libro; así como do vocabulario mariñeiro e, en xeral, dunha linguaxe coa que fai chegar ao lector unha estampa congruente co século XVIII. Non semellan, porén, verosímiles, nin coherentes coa realidade dos feitos os longos parladoiros que, en varios intres da novela, sosteñen asediados e asediadores, antes de comezar as refregas a tiros. Un exceso verbal que non empece, con todo, o obxectivo de O dobrón de a oito: entreter coas aventuras e perigos que enfronta e supera o protagonista, que forman o corpo dunha novela que é tamén un bo retrato dunha Galicia que esmorece de fame, miseria, asoballamento e opresión nas décadas postremeiras do Antigo Réxime.

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 31 de marzo de 2016)