Da catarse ao drama

Elias Portolu

Grazia Deledda

Tradución de Isabel Soto

Editorial Hugin e Munin, Santiago de Compostela, 2012, 171 páxinas.

Unha boa tradución de Isabel Soto permítenos gorentar na lingua de noso esta novela da escritora sarda Grazia Deledda, posiblemente pouco coñecida malia ter sido galardoada co Nobel en 1926. Elias Portolu (1903) é unha das súas obras máis representativas e seguramente a máis polémica. A escritura de G. Deledda está aínda distante  no tempo, pero á vez presente verbo dos temas que se desenvolven no Novecento literario. Ao mesmo tempo na súa narrativa hai unha forte pegada do rexionalismo, do naturalismo e do decadentismo.

A historia de Elias Portolu convértese nesta novela en emblema da loita entre vida e moral que a autora nos achega mediante unha fonda introspección da conciencia dos personaxes.

Elias Portolu volve da cadea  desexoso de comezar unha nova vida. Pero namórase de Maddalena,  a muller do seu irmán e con ela comete adulterio. Sucumben reiteradamente á tentación e, despois do pracer, senten o afliximento do pecado. A muller queda preñada e Elías, entre angustias e dúbidas faise cura. Virán máis tarde a morte do home da Maddalena e do fillo froito do amor incestuoso que sinalan a catarse que remata en drama.

A autora reflicte con mestría os conflitos internos dos personaxes, as loitas entre a paixón e a visión mística da vida. Os seus personaxes son seres vivos, á vez ideais e reais, mergullados nunha cultura arcaica rexional en evolución cara ao individualismo burgués.

 

(Texto publicado o día  28 de marzo no suplemento Faro da Cultura, páxina VII do xornal Faro de Vigo)

Cativa en su lughar

Cativa en su lughar / Casa Pechada

Luz Pichel

Interlogo de María Salgado

Progresele, Eivissa, 2013, 207 páxinas.

 

 

No ano 2006 o poemario  Casa Pechada fíxose co premio Esquío de poesía en lingua galega. Os versos daquel poemario eran un axuste de contas coa propia lingua e coa historia persoal e familiar, escritos por Luz Pichel, unha poeta nada en Alén, unha aldeíña do val do Deza, pero aclimatada / transterrada en Madrid, nese Madrid que cheira a todos os desterros  como escribiu M. Rivas. Mais Luz Pichel, que xamais esqueceu o seu lughar, acaba de engaiolarnos cun libro singular, seguramente único no seu xénero o que o converte nunha alfaia bibliográfica: unha versión libre de Casa Pechada refeita en castrapo.

A poeta trae este libro a Galicia, non sen confesar o seu “pánico”, xunto ao poemario orixinal Casa Pechada, autotraducíndose a si mesma, tendo en conta a distancia dos anos e outras circunstancias persoais. E faino en castrapo que foi e segue a ser lingua ruín, matalengua, língua difformis, lingua burlesca, de humillación, máis tamén lingua de esforzo, amor e dor, porque significa “o traballo do membro da tribo por facerse entender de quen, desde fóra, se acerca”.

Luz Pichel

Casa Pechada é agora, xa que logo, Cativa en su lughar. Dos poemas orixinais fica o sámago.O resto foi ganduxado con novos fíos que, con afouteza, esforzo e amor, seguen acubillando a unha lingua para que non morra. Fíos tamén de dor, porque foi o castrapo o que aleitou a nenez e adolescencia da escritora, o que a fixo sufrir, xa que as linguas do poder gramatical e politicamente correcto puxeron cravos e estripos sobre aquela “paparruxada” lingüística  que se falaba no seu lughar, con gheada incluida, propia do galego da comarca do Deza, que pasa, porén, con naturalidade ao castrapo.

Será pois a cativa, “pequena, bonita, una figura del mencer que rompe, queridiña” a que arestora nos fale nos versos refeitos de Luz Pichel, evocando aquela segunda emigración que obrigou a pechar a casa. A cativa evocará no seu lughar as vivencias, sobre todo infantís, con versos que seguen conservando a esgazadura daquela viaxe interior de afastamento do lugar de orixe. Todo iso máis os letreiros que se poñen para impedir a desmemoria, neste libro reconstruído en castrapo, quizais unha lingua de fronteira.

(Texto publicado o día 21 de marzo de 2013 no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. Para ver o orixinal, facer clic aquí)

Vidal Bolaño, Obras Completas

Obras completas, volume I

Roberto Vidal Bolaño

Edicións Positivas, Santiago de Compostela, 2013, 336 páxinas.

 

   Roberto Vidal Bolaño finou en setembro do ano 2002. Foi e segue a ser, na miña estima, o grande referente do teatro galego. Así o salientou a Real Academia Galega para xustificar a elección da candidatura do dramaturgo, director teatral, guionista e actor como o persoeiro ao que se lle dedica o Día das Letras Galegas 2013. Sen a súa figura e a súa obra non sería posible comprender a dimensión do teatro galego, e, xa que logo, do noso sistema literario.

Teño constancia de que con anterioridade a elección da RAG se preparaba  a publicacións das súas obras completas. E así o confirman os editores deste primeiro volume, X. M. Fernández Castro e Francisco Macías: estaban traballando nunha ambiciosa “Biblioteca Vidal Bolaño”, unha edición crítica, sen dúbida” das obras completas do dramaturgo cando foron sorprendidos pola decisión da Real Academia Galega. Xa no ano 1995, na entrada correspondente a Roberto Vidal Bolaño no Diccionario da Literatura Galega, Tomo I se facía alusión á inxustiza que o mundo editorial galego lle estaba a facer ao non ter publicado a súa produción escrita, aínda que se recoñecía que esa inxustiza estaba comezando a ser reparada. Sexa como for, nos últimos dezasete anos pouco mellorou a situación editorial da ampla obra dramática de Vidal Bolaño.

O pulo, xaora, da dedicación ao autor do Día das Letras Galegas está provocando os mesmos efectos de todos  os  anos. Durante uns meses ve luz un presado de estudos e monografías sobre a figura do dramaturgo e a súa obra. E o que é máis importante:  Edicións Positivas publicara ao longo dos vindeiros meses a Obra Completa de Vidal Bolaño en media ducia de tomos. Os cinco primeiros con textos dramáticos. O sexto con achegas do autor ao ensaio e ao mundo audiovisual.

Neste primeiro volume, reúnen os editores seis pezas dramáticas: Integral, Animaliños, Anxeliños!, Criaturas, Rastros e Saxo tenor. Todas elas con textos descargados de aparato crítico, con intención divulgativa sobre todo. Porén, os textos están adaptados á normativa actual, feito que supuxo unha intervención de “maneira decidida” na estandarización dos campos ortográfico, fonético, morfolóxico e sintáctico. Verbo do campo lexical esta edición segue criterios marcados por razóns dispares: non se depuran os castelanismos que o autor emprega a mantenta na procura da verosimilitude. Pola contra, corríxense aqueloutros cometidos por urxencias escénicas ou por mor da “retardada alfabetización en lingua galega” do autor e da súa xeración.

Roberto Vidal Bolaño

A edición das Obras Completas de Vidal Bolaño afástase do criterio cronolóxico, aínda que as pezas recompiladas neste primeiro tomo foron escritas e estreadas na década dos noventa, agás Animaliños que é do 2002, e a última obra escrita polo dramaturgo, Integral, editada igualmente no 2002. Os editores empregan xa que logo criterios temáticos: obras que tematizan historias coetáneas e influenciadas pola sintaxe cinematográfica.  Boto en falta, porén, unha elemental ficha técnica no pórtico de cada peza con unha breve información sobre a data da súa composición, da súa estrea, premios e primeira edición. Datos que coido axudarían ao lectorado a situar  dun xeito máis congruo o texto dramático. Unha información sinxela que non canga esta edición divulgativa que recibimos con alegría porque nos fornece dos instrumentos necesarios para entender como cómpre a figura e a obra deste grande escritor galego.

Homenaxe e lembranza de Fernández del Riego

Francisco Fernández del Riego

Vigo dende o corazón de Galicia

Varios autores

Edición de María Dolores Cabrera Iglesias e

María Dolores Villanueva Gesteira

Fundación Penzol, Editorial Galaxia, Vigo 2013, 133 páxinas.

 

A Editorial Galaxia en cooperación coa Fundación Penzol e co patrocinio do Concello de Vigo  sacou  á luz hai unhas semanas un volume homenaxe a Francisco Fernández del Riego con motivo de se cumpriren o pasado 7 de xaneiro os cen anos do nacemento desa figura senlleira  das nosas letras e da nosa cultura, o intelectual galeguista nado na vila lucense de Lourenzá. Editan a obra María Dolores Cabrera Iglesias e María Dolores Villanueva Gesteira, autoras así mesmo da pormenorizada cronobiografía na que se recollen con precisión os trazos máis salientables de Fernández del Riego no labor cultural, literario e político con anterioridade e posteridade á Guerra Civil. O patrocinio da obra correspondeulle ao Concello de Vigo, cuxo alcalde asina asemade un saúdo inicial, enteiramente prescindible e mesmo pouco menos que contraditorio  cun persoeiro que tan pouco emprego fai da lingua pola que Don Paco tanto loitou.

A vida intensa e comprometida a prol do país e da súa lingua é analizada a seguir por unha extensa miscelánea de artigos nos que amigos, compañeiros, familiares, ex alumnos e mesmo o seu médico persoal evocan “a figura imprescindible” desde os tempos da República ata a data da súa morte, como escribe Rosa Aneiros. Trátase dunha volta sobre o camiño andado como reza o título desta sección. Un amplo monllo de colaboracións homenaxean ou lembran trazos da vida e da actividade do home que descansaba cambiando de traballo. Non faltan as simples “laudatio”, artigos escritos para cumprir co compromiso, celebrando ou eloxiando a figura do homenaxeado, pero que nada engaden nin de novidoso nin de persoal. Mais a carón deles, o volume agasállanos con outras achegas que analizan aspectos de moito interese da vida e da obra de Francisco Fernández del Riego. X. L. Méndez Ferrín recrea en poucas liñas a historia da Fundación Penzol, da que Del Riego foi o motor, “o capitán na ponte de mando”, que permitía reunións nunha sala da Biblioteca de mozos  antifranquistas e actividades clandestinas da UPG. X.L. Franco Grande lembra así mesmo, logo de traer a conto algunha curiosa anécdota, a Paco del Riego desde o seu habitáculo de Policarpo Sanz, 24-1º como facho de permanente luz para a diáspora galega.

Outros moitos colaboradores caracterizan a Del Riego ou dan noticia da súa personalidade e das súas actividades. Velaí as colaboracións de Xurxo Martínez González, Víctor F. Freixanes, Juan Manuel Vieites Baptista de Sousa, Camiño Noia, Ceferino de Blas, Alfonso Paz-Andrade, María Xosé Queizán, Gabriel Fernández Méndez, Salvador Cervantes de la Torre, María Dolores Villanueva Gesteira, entre outros..

Subliño, polo seu especial significado,  a recreación de Francisco Fernández (sen del Riego) como profesor do Colexio Mezquita e a súa delicada situación, por mor da súa militancia galeguista, nas lembranzas de catro do seus antigos alumnos. E pola información que achega, “Peregrinatio ad loca docta”, escrito por Xesús Alonso Montero, que nos relata os encontros nos seus anos mozos con “Don Francisco”. É tamén de interese  a recuperación da vida en familia, nas lembranzas da relixiosa, irmá de Del Riego, Ana María Fernández del Riego.

Unha última sección, “Vigo nos textos de Del Riego”, reflicte en breves artigos publicados en distintos medios e da autoría do propio Fernández del Riego e que van desde o anos 1955 ata o 2003, a visión que tiña da cidade na que pasou a maior parte da súa vida.

O abundante material gráfico espallado a través do volume e descoñecido en boa medida, converte este xa fermoso libro nunha publicación imprescindible para coñecer en profundidade a figura do mestre e polígrafo. Cando se escriba a súa biografía completa -espero que non teñamos que agardar  por ela ata o ano no que se lle dedique o Día das Letras Galegas-, este libro de lembranzas e homenaxe será sen dúbida unha fonte documental imprescindible para refacer a traxectoria  vital dun home que encheu coa súa personalidade e o seu incansable e rexo traballo boa parte da historia cultural de Galicia nos últimos oitenta anos.

Xelmírez e a Idade Media nunha novela de intriga

O códice do Santo Lugar

Pere Tobaruela

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 161 páxinas.

 

   Non hai ningunha dúbida de que Pere Tobaruela (Barcelona, 1965) é un escritor plurilingüe en catalán e galego que domina varios rexistros e xéneros literarios: novela, relato, ensaio, libro de  viaxes, banda deseñada, biografía… E acostuma ademais a agasallarnos con lecturas amenas, gratificantes e mesmo ateigadas de sustancia narrativa profunda e afouta desde o punto de vista formal, como amosa a súa novela Poñente, un texto traducido ao galego.

Outra mostra evidente da anterior valoración é a súa última achega, escrita orixinariamente, ou iso semella, na lingua de noso. O códice do Santo Lugar, unha novela curta cuxo orixe está tamén no roubo dun códice e na súa recuperación, pero que nada ten que ver cos aconteceres  ao redor do Codex Calixtinus. A novela de Pere Tobaruela abala entre a historia e a aventura. Malia que no relato figuran personaxes históricos, de xeito moi especial Diego Xelmírez e o rei Alfonso VI, entre outros, en O códice do Santo Lugar prevalece a intriga histórica apócrifa nun momento determinado da Idade Media.

O autor sitúa a trama do seu relato no ano 1086: un clérigo mozo de nome Diego Xelmírez, membro da escola episcopal de Santiago, é encargado polo seu superior o bispo de Iria, de rescatar / roubar en Toledo un códice que a súa vez fora roubado no Santo Lugar e levado ata a capital toledana. A novela retrotráenos a Idade Media cando un códice é moito máis importante que a vida dun home, e moito máis cando o devandito códice recolle os pactos do astuto bispo Paez co rei Guillerme.

A partir de aquí, e aínda que o protagonismo é sempre de Xelmírez que ao final soubo elixir o bando que mellor lle convén ( o do rei Alfonso VI) e basculando entre Santiago, as terras de Iria e Toledo, sucédese unha manche de acontecementos imaxinarios narrados cun rito vivaz e plasticidade cinematográfica. Batallas, asasinatos, mortes, violacións, fuxidas, cobiza, amores de clérigos con mancebas do bispo, amores con recendo  a salgueiro,fazañas inverosímiles como as do capitán Rodrigo de Lara. Son as andanzas dun tempo perigoso e convulso onde é moi importante actuar con cautela e saber gardar a roupa, consello que recibe de seus pai o mozo Xelmírez.

Pere Tobaruela

A novela amosa un bo coñecemento da época. E xa que logo un texto verosímil con seu tempo. Describe con acerto os ambientes eclesiásticos e nobiliarios tanto en Galicia como en Toledo, que é retratada como esa cidade aberta, lugar de encontro de culturas e pobos diferentes. Mais o texto de Tobaruela non está trabado por datos históricos, porque, como dixen, non é esta  unha novela histórica, senón de aventuras apócrifas cun plus de intriga. Xa que logo, non fai falla presentar a cuestión da verosimilitude  /verdade pois Pere Tobaruela non inxecta ficción na realidade histórica. A ficción é nas novelas históricas un marcador semántico que anubra todo o que toca, converténdoo en ficción. Mais ese é na miña estima o propósito do autor. O foco do discurso  narrativo non é o relato de feitos históricos senón o intento de engaiolar o lector (rapaces e adultos) cunha intriga aventureira imaxinaria,  se ben a súa figura central é un personaxe histórico. E abofé que desde esta perspectiva Pere Tobaruela non defrauda neste texto escrito nun galego xenuíno e de calidade salientable.

O aparato da corrupción

Un home do pobo

Chinua Achebe

Tradución de Begoña R. Outeiro

Editorial Hugin e Munin, Santiago de Compostela, 2012,  193 páxinas

 

Na figura de Chinua Achebe, un dos escritores africanos do pasado século máis representativos, converxen as dúas culturas nas que se formou. Escritor de poesía e narrativa,  a súa obra describe  a penetración da cultura occidental no mundo tradicional africano, así coma os conflitos da sociedade postcolonial. E iso precisamente é o que pretende ser a súa cuarta novela: unha historia representativa das liortas xurdidas nos países africanos logo da súa descolonización. Endalí que Achebe non sitúe o escenario da súa novela na súa Nixeria natal senón nun imaxinario país africano sen nome.

A cerna da novela de Achebe é a corrupción e a falta de moralidade. O narrador, Odili, é un mestre de provincias que é convidado a pasar uns días co novo ministro de cultura, o xefe Nanga, coa promesa de conseguirlle unha beca. Entre os dous xorde unha relación ambivalente de atracción e repulsa que se rompe por un asunto de mulleres. Mais Odili experimentará nas súas propias carnes as facilidades coas que se someteu ás tentacións dos aparatos do poder que tanto criticara.

Chinua Achebe

Achebe achéganos un retablo moi ben delineado dos anos que seguiron á descolonización: desgoberno, corrupción, clientelismo e unha sociedade adormecida incapaz de reaccionar contra o ladroizo dos gobernantes. A prosa precisa de Achebe amosa ademais unha especial sensibilidade co fenómeno do plurilingüismo, xa que o escritor insire no inglés da novela pasaxes en pidgin, unha lingua de uso popular que demandou un salientable esforzo por parte da tradutora.

(Texto publicado o día 7 de marzo de 2013 no suplemento Faro da Cultura, páxina VI do xornal Faro de Vigo)

Atrapados e derrotados. Crúa poética da desesperanza

Todo OK

Diego Ameixeiras

Edicións Xerais, Vigo, 2012, 131 páxinas.

 

A cada máis algúns narradores galegos escriben as súas obras de ficción inspirándose en acontecementos reais. A esa nómina súmase arestora D. Ameixeiras que na súa sétima novela emprega como punto de partida un suceso real: a aparición dun narcosubarino cargado de droga na ría de Vigo. Deste xeito, e aínda que os actantes desta novela breve son enteiramente ficcionais,  a narrativa de Ameixeiras, tenta esburatar as barreiras entre ficción e realidade.

Diego Ameixeiras

Botando man do narcotráfico como tema de fondo, mais sen ser esta unha novela sobre o mesmo,  a narración de Ameixeiras achéganos unha historia de seres atrapados indirectamente nas súas gadoupas. Entre eses personaxes sobresae con forza o de Inés Landeira, unha perdedora que intenta refacer a súa vida e non entrar no cárcere. Ao seu redor, unha manchea de seres superviventes ou derrotados que conforman o mundo da mala: traficantes de mulleres, prostitución, axentes da autoridade corruptos, pequenos traficantes, falsificadores de pasaportes, traidores, existencias esgazadas ás que a vida lles pasou factura.

O escritor nunha crúa poética da desesperanza e da indefensión, mergulla o lector nunha trama de vidas rotas, cun argumento no que dosifica a información de xeito adecuado para crear o suspense que tire do lector. Sen ser a mellor das novelas do escritor,  a ficción de Ameixeiras no deixa de ser unha boa radiografía dun mundo áspero e duro onde non é doado sobrevivir no devalar da vida.

(Texto publicado con leves modificacións o día 28 de febreiro no suplemento Faro da Cultura do xornal Faro de Vigo)

O relato aberto das palabras en papel

Columnas de papel

Volume I. A lingua e outras vidas

1987-1993.

Xosé Vázquez Pintor

Edicións Morgante, Cangas do Morrazo, 2012, 210 páxinas.

      A canguesa Edicións Morgante inicia con este volume a recuperación dunha escolma de artigos de opinión publicados por Xosé Vázquez Pintor na prensa escrita galega ao longo de vinte e cinco anos, desde o xa afastado 1987 ao pasado ano 2012. Neste primeiro volume a escolma recolle colaboracións aparecidas entre os anos 1987 e 1993. Aínda que a actividade xornalística do poeta, narrador e ensaísta nado en Melide xa comezara anos atrás nas páxinas de El Ideal Gallego, é a partir de 1987 cando a  súa presenza se converte en habitual, en colaboracións en medios como Faro de Vigo e La Voz de Galicia, agás o artigo “Compostela unánime” que os fados, neste caso benfeitores,  fixeron que esta súa convocatoria feita desde o papel para celebrar o día da Patria Galega aparecese en tres xornais  (Faro de Vigo, El Correo Gallego e Diario 16 de Galicia) o día 25 de xullo de 1988.

Xornalismo de opinión fondamente alicerzado en raiceiras literarias que, malia o seu soporte en papel non o leva o vento -velaquí a utilidade desde volume-, aínda que as súas páxinas viaxen polo aire como as pombas e as aeronaves, converténdose nunha obra aberta onde os avatares da vida, as reivindicacións, as lembranzas e mesmo “as banalidades do mes de agosto” avantan aventureiras como un relato aberto que non perde actualidade por dúas razóns, ao meu ver decisivas: o seu caracter narrativo, en primeiro lugar. Como Carlos Casares, outro gran escritor cunha ampla e valiosa obra xornalística, Vázquez Pintor, máis que sisudos xuízos e pensamentos, conta nos seus artigos xornalísticos o mundo e as súas circunstancias. Na súa narración da vida no está ausente o humor, a ironía, a retranca ou a queixa, como tal, contra un ministro ruinceiro ( páxina 82). Mais todo iso non o fai Vázquez Pintor desde o ensaio conceptual.

Endalí, xaora, que o lector lendo estes artigos, goza do pracer do microrrelato. E xunto a este caracter narrativo, o gusto por esa prosa ateigada de gordura literaria, desa prosa orixinal de Vázquez Pintor, aínda que máis sinxela que a das súas novelas. Prosa orixinal a de Vázquez Pintor, que tamén nas distancias curtas sabe sorprendernos coa metáfora ou coa comparación orixinal ou sinxelamente con palabras que son o tesouro da nosa tribo e das que el é un fiel gardián.

Xosé Vázquez Pintor

Non envellecen, xa que logo, estas prosas voandeiras, nin “caducan na noite de mañá”. Aquí, neste ramallete de textos fican recollidos os relatos abertos cos que Vázquez Pintor nos conta a súa maneira o mundo neses anos que van desde1987 a1993. Algúns deles como o escrito “con toda a miña devoción de carne branca” para a esposa de Nelson Mandela que tivo resposta do embaixador de Sudáfrica e Vázquez Pintor, co ritintín da ironía, aproveitou o “amábel  exemplo de lector da nosa lingua” do embaixador do estado do Apartheid como verdade rotunda “para todos cantos aínda seguen a crer que o noso idioma non serve senón para o suburbio ou para as loucas minorías”( páxina 42).

Velaquí, pois, a faceta do escritor de xornais de Xosé Vázquez Pintor que dalgún xeito prolonga a das súas obras literarias xa pechadas e na que podemos ollar os parámetros cos que o escritor olla algúns anaquiños do mundo.