“Follas novas”: outra memorable edición crítica de Rosalía

Follas novas
Rosalía de Castro
Edición, notas e comentarios de Anxo Angueira
Edicións Xerais, Vigo, 2016, 495 páxinas

Acaba de ver luz, nestas datas, a segunda entrega dun proxecto autorial e editorial inxente e memorable: a edición crítica das Obras Completas de Rosalía de Castro, na que vén traballando, desde o ano 2013, data da edición de Cantares gallegos,  Anxo Angueira. Un proxecto que se plasmará en oito volumes, e que, sen dúbida, constituirá unha das maiores empresas do sector editorial galego.
Follas novas que finalmente saíu do prelo en 1880, supuxo o referendo, xunto con Cantares gallegos, dun campo literario independente: a construción da literatura nacional galega. Unha manchea de investigadores, comentaristas e editores do labor escritural rosaliano teñen analizado polo miúdo a orixe, circunstancias e natureza de Follas novas: o existencialismo da meirande parte dos poemas, orixinados nunha crise persoal vivida realmente pola autora. Unha “extensa e perpetua elexía sentimental profunda e ardente” (Francisco Rodríguez). En Follas novas amósase a “chamada concepción asociativa (…) que dá fundamento á poesía da modernidade” (Arcadio López-Casanova). Un poemario no que, como escribe Xosé Ramón Pena, autor da última historia da Literatura Galega (outro magno proxecto), Rosalía segue a proclamar que escribe co propio sangue. Un poemario singular “de textura visionaria (…) en cuxas páxinas naufraga irremediablemente o corazón”.
Coido, porén que o que arestora resulta oportuno e obrigado é salientar esta notabilísima edición crítica, como no seu día fixen a respecto de Cantares gallegos. Penso, máis unha vez, que Anxo Angueira é o estudoso e investigador indicado para levar a bo porto este trabalo de fixación canónica das obras de Rosalía, e en concreto nesta ocasión, a edición crítica de Follas novas, malia que, ao menos no meu pensar e pesar, ese inxente traballo lle estorbe ou deteña na súa actividade como creador en narrativa e poesía.

Rosalía de Castro

Nun amplo e esclarecedor estudo introdutorio de preto de cen páxinas, analiza Anxo Angueira, entre outros temas, a xénese do poemario; a súa estrutura; o proceso que levou á poeta de Cantares gallegos a Follas novas; a posición pesimista e o pensamento crítico de Rosalía; os principais eixos líricos (Poética da dor, Poética da soidade; Poética das sombras e mais da noite; Poética do adeus; Poética da nación).
Nos criterios de edición, parte Anxo Angueira da única edición en vida da autora en 1880, aínda que, para a fixación dos textos, tivo en conta outras edicións que se fixeron en vida de Rosalía. Adapta, como en Cantares gallegos os textos á ortografía actual, mais conservando os trazos característicos da lingua da poeta.

 

Anxo Angueira

E logo da edición do poemario, cos prólogos de Emilio Castelar e da mesma Rosalía, aborda o editor o que, na miña estima, é a parte máis ardua, laboriosa e meritoria desta edición: un apéndice (“Fixación, notas e comentarios” de cento dezaoito páxinas) que constitúe un dificilmente superable instrumento crítico. Anxo Angueira amósanos a fixación textual dos textos, explica cada poema, sen esquecerse dos prólogos, a súa orixe e o seu contido. E nas “Notas” aclara todo o que fai referencia ao léxico, solucións dialectais, influencias literarias, entre outros aspectos. Un labor filolóxico e hermenéutico intenso e moi esmerado que dá fe dun traballo xigantesco, asumido polo editor, que chegou a bo porto.
Pola miña parte parabenizo esta edición, a Anxo Angueira e a Edicións Xerais por achegarnos esta mostra senlleira do lirismo intrasubxectivo e radical, (…) a nova flexión realizada da alegoría nacional de Galicia, tal como se escribe na presentación editorial.

A “novela” de Domingo Fontán

Fontán
Marcos Calveiro
Editorial Galaxia, Vigo, 2015, 243 páxinas

Con Fontán, a súa última novela, súmase Marcos Calveiro á tendencia da narrativa contemporánea de converter a persoas reais en personaxes de ficción. Nos últimos tempos, os escritores e en xeral os intelectuais, interesan cada vez máis aos narradores. Nas dúas últimas décadas, tense producido unha gran floración de novelas nas que o protagonista é un escritor ou un personaxe con intereses intelectuais, convertidos así en “dramatis personae”. O fenómeno non é estraño á literatura galega, nin sequera á narrativa de Marcos Calveiro, nomeadamente na súa primeira novela para adultos, Festina lente (2008), un percorrido pola vida do encadernador Ambrosio Cavaleiro, no marco da Compostela dos séculos XVI e XVII, a época dos primeiros textos impresos en galego. Tamén a súa segunda novela, Settecento, partilla trazos da chamada novela histórica, con Antonio Vivaldi como personaxe referencial, no fresco dunha Venecia, á vez teatro e espazo de intriga.
Neste contexto no que se suturan realidade e ficción, nace Fontán, novela gañadora da IX edición do Premio de Narrativa Breve Repsol. Fontán é unha recreación ficcional dos avatares vitais do xeógrafo e matemático Domingo Fontán, unha figura histórica dos séculos XVIII e XIX, autor dun labor moi relevante, sobre todo no eido científico como matemático e topógrafo, autor do primeiro mapa topográfico de Galicia realizado con bases e criterios científicos, mais relativamente esquecido. Retrato pois e recuperación dun científico liberal, cuxo labor foi fundamental para a cultura de noso, no seu tempo e nos séculos posteriores.
Desde a ficción, recrea Marcos Calveiro o nacemento e a infancia de Mingos Fontán, na aldea de Portas do Conde; as experiencias como estudante bacharel en Compostela no Colexio de San Xerome; o maxisterio do catedrático Xosé Rodríguez, partidario da ciencia con praxe e que lle amosa os vimbios para medir o mundo; a interrupción dos estudos debido á invasión napoleónica; o acceso ás cátedras universitarias; o labor docente como profesor de Matemáticas Sublimes; as envexas e denuncias de compañeiros; o nomeamento como celador da Universidade, co encargo de vixiar o comportamento e a vestimenta do licencioso alumnado compostelán. E sobre todo, a aposta polo emprego dun método científico, baseado na experimentación para trazar un mapa que reflicta a verdadeira Galicia. A triangulación xeodésica de Galicia para levantar a súa Carta xeométrica, percorrendo durante dezasete anos centos de leguas e ascendendo outeiros. Un traballo inxente, entre incontables atrancos, que lle impide facerse cargo da súa familia. Por riba da mesma, estivo o seu afán de medir o mundo para comprendelo. E ese mundo, o Mundiño, é Galicia. En fin, as dificultades para a impresión da Carta; o seu labor como deputado en Cortes no fragor da loita política combatendo o absolutismo, ou a participación na creación da primeira fábrica de papel en Galicia construída en Lousame, e no deseño da primeira liña férrea Cornes – Carril, ata que ten lugar o seu pasamento no ano 1866 en Santa María dos Baños de Cuntis.
Marcos Calveiro, mesturando ficción e abondosa documentación histórica, recrea, como xa sinalei, a vida e boa parte da obra de Domingo Fontán, retratando con habelencia a súa personalidade e o seu extraordinario labor, tomando como guía a ciencia, a razón e o traballo experimental, verdadeiros alicerces do método científico.

 

Marcos Calveiro

Na arquitectura da novela, atopamos capítulos moi curtos que reconstrúen, nunha visión xeral e quizais un pouco superficial, os principais socalcos da vida e da obra de Fontán. Secuencias digresivas que pretende reproducir o pensamento e os ensimesmamentos do personaxe. E escenas que se desenvolven fóra do percorrido vital de Domingo Fontán, sobre todo en Francia e Inglaterra, e que reflicten os coñecementos científicos daqueles anos e que, dalgún xeito, contextualizan a propia obra científica de Fontán como adiantado ao seu tempo, ao tempo que especialmente se vivía en España.
Desde a Fundación Domingo Fontán tense censurado a falta de rigor histórico de Marcos Calveiro, nomeadamente na elaboración do perfil e da personalidade de Domingo Fontán e da súa aventura intelectual e política. Crítica, ao meu entender, sen fundamento, xa que, malia que a novela tenta recrear o periplo vital dun personaxe histórico, faino desde a ficción. Como novelista -non biógrafo- ten toda a lexitimidade para inxectar ficción na realidade histórica. E cando se ficcionaliza un contexto ou personaxe histórico determinado, todo fica sometido ás leis da ficción. Xa que logo, en rigor, non existe ningunha novela histórica. A ficción, como marcador semántico, anula a historia, se ben é capaz de ilustrala de xeito fermoso.

O reino de Celama

 

Imaxinario mapa de Celama

O pasado 5 de novembro, Ediciones Cátedra publicaba un volume que recolle os tres libros do ciclo de Celama do escritor leonés Luis Mateo Díez. Baixo a responsabilidade da profesora Asuncións Castro, especialista na obra de Luis Mateo Díez, o volume compila tres pezas que xa forman parte das obras clásicas da narrativa en castelán: El espíritu del páramo. Un relato, La ruina del cielo. Un obituario e El oscurecer. Un encuentro. A edición conxunta das tres novelas facilita unha lectura gozosa do gordor e do celme dunha trama que unifica os tres libros, con símbolos e metáforas que se repiten ao longo da historia. Así como os centos de personaxes que habitan as tres novelas..
Luis Mateo Díez é, segundo José María Merino, un dos escritores españois contemporáneos máis importantes, por mor da súa extraordinaria e exuberante imaxinación e pola súa capacidade para ordenar, por medio dunha linguaxe inconfundible, unha escritura moi rica en panoramas, tanto materiais como inmateriais. Mestre da imaxinación, cuxa aprendizaxe iniciou de cativo en contacto coa oralidade. Un clásico vivo que se propuxo conservar a memoria das tradicións populares que el percibía nas reunións veciñais (filandones) nas que, á luz do candil e á calor do lume, se contaban historiais locais que alimentaron o seu acervo imaxinario, e achegaron millentos gran de area á urda das súas ficcións.

Luis Mateo Díez

O ciclo de Celama é, desde unha ollada estrutural, un conxunto polifónico, heteroxéneo aparentemente, que conserva, porén, unha coherencia final absoluta na conformación do universo autónomo de Celama. Unha coherencia agrandada polo protagonismo do espazo: ese Páramo erixido en cronotopo e bautizado co nome de Celama, cuxo referente xeográfico é a enxoita planura leonesa encadrada entre os ríos Órbigo e Esla (Urgo e Sela, na novela). Ese páramo leonés configúrase como territorio literario imaxinario. Un espazo mítico habitado por personaxes cuxa épica é a loita diaria pola supervivencia. Seres ancorados nos vellos mitos, no odio, no amor e na seguridade de que “A Escura Señora” nunca pasará de largo

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego o día 18 de xaneiro de 2016. Para ver o orixinal pichar aquí)

A Ruta das Ratas

Izan o da saca
Xabier Quiroga
Edicións Xerais, Vigo, 2015, 382 páxinas

Izan o da saca é a sexta incursión na narrativa de Xabier Quiroga. Foi no ano 2003 cando o escritor debutou no terreo novelístico galego con Atuado na braña. Desde entón, outras cinco pezas ficcionais amosan o alento narrativo dun autor alleo ás montaxes que se soen argallar arredor das creacións literarias. A última, Izan o da saca, un título certamente estraño cuxo verdadeiro significado e lectura descubrirá o lector no remate da novela. O pulo temático central desta peza narrativa é a presenza dos nazis en Galicia, antes, durante e despois da Segunda Guerra Mundial: o desfile da Lexión Cóndor por Vigo, o control alemán das minas de volframio, as torres de comunicación instaladas en Cospeito, os peiraos das costas galegas que abastecían de combustible ou onde se reparaban os submarinos U-boot, e nomeadamente a espionaxe e a organización que o nazismo argallou en Galicia e que servirán de centros de acollida para a fuxida (“Ruta das Ratas”ou “Ruta dos mosteiros”) de moitos nazis importantes tras a derrota.
A novela é un mergullo na fronde do nazismo neste recuncho peninsular. Unha inmersión que o autor desenvolve cunha amalgama de novela negra e novela histórica, cuxo resultado será descubrir a inmensa miscelánea do nazismo en Galicia. O fío condutor da novela é a intricada investigación que Pepe, alias o Reina ou Reiniña, un taxista que exerce de detective indo por libre, coa axuda da moza Lelia, unha espelida lectora-colaboradora, realiza por encargo dun coñecido e arteiro político e empresario galego que quere eliminar lixos do pasado, xa que un descoñecido universitario mesturara o seu nome cunha investigación sobre nazis. Dá comezo así unha trepidante esculca que se desenvolve, sobre todo, na contorna da Ribeira Sacra, cunha relevancia especial do Mosteiro de Samos, os seus pasadizos e refuxios clandestinos.
Izan o da saca amosa unha arquitectura complexa, non tan facilmente habitable polo lector como algunhas das anteriores novelas do autor. No relato conflúen varios materiais, teselas, que o autor quere facer encaixar no seu puzzle ou mosaico narrativo. Unha aliaxe non doada que o lector, por veces corre o risco de non entender, aínda que no desenlace descubrirá o sentido das mesmas. “No escuro”, secuencias con tonalidade poética que se repiten ao longo do libro; relatos “Galiza, N.O. da península Ibérica” que, desde novembro de 1935 ata outubro de 1948, recuperan as situacións de violencia, asoballamento e aldraxe que viviron neses anos os que foron fieis á República; as anotacións de “O Graciano”, todos eles elementos narrativos e pezas que amosan feitos históricos e que acompañan o fío condutor principal: a investigación do Reina, unha historia de violencia e violacións e outra de amor e fidelidade.

 

Xabier Quiroga

Mestura pois de memoria e imaxinación, maxia, como di o Reiniña nunha das súas múltiples reflexións. Abondosas reflexións que, na miña estima, constitúen a principal pexa da novela: sobreabundancia de treitos digresivos que, en más dunha ocasión, como tal: como fan o amor as mulleres ou a crítica ao movemento 15 M, son sobexos e non veñen ao caso. A novela achega así mesmo referencias á crise actual (as preferentes, os desafiuzamentos, entre outras), así como non poucas chanzas e brincadeiras, moito humor e retranca, que contribúen a configurar unha lingua que se nutre en gran medida da oralidade, e reflicte unha Galicia real, sobre todo a rural, apegada aos costumes de sempre.

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 4 de febreiro de 2016)