Dous texto que fan pensar

A via excêntrica

Ronaldo Ferrito

Axóuxere Editora, Rianxo, 2012, 102 páxinas.

 

Eu son

Sri Nisargadatta Maharaj

Tradución de Iván Sende

Axóuxere Editora, Rianxo, 2012, 201 páxinas.

 

   Detéñome con pracer nestes dous textos que editou nas últimas semanas este xa familiar selo editorial rianxeiro, Axóuere Editora. O número 6 da colección Polimnia no que ve luz un texto en portugués do poeta e ensaista brasileiro Ronaldo Ferrato, editor así mesmo  da Confraría do  Vento, unha publicación que aparece con distinta periodicidade. Polimnia é unha colección de pensamento -seguramente a única ou unha das poucas que existen en Galicia, aberta a creadores galegos e non galegos, propiciadora de discursos  abertos ao tempo actual, mais sen renunciar nunca a abstracción conceptual. O autor, Ronaldo Ferrito investiga na área da performance e no eido da filosofía hermenéutica.

A vía excêntrica parte do Camiño de Santiago que acubilla sen dúbida unha épica, sobre todo, a dos humildes xacobeos abrasados na fe do carboeiro. Pero o Camiño Xacobeo tamén pode ser referencia metafísica para unha hermenéutica: a hermenéutica do andar. Un andar que, como se afirma na presentación editorial, se descobre a si mesmo como unha poética: o reflexo de aquilo que o camiñante observa no ceo. A vía excêntrica é para Ronaldo Ferrito a poética na cal pensamos as obras da linguaxe. Son doce as estacións que debe recorrer o camiñante/lector desta hermenéutica do acto de camiñar.

Un ensaio que demanda do lector unha atención especial para poder entrar na súa substancia. Páxinas pois ateigadas de pensamento  e que convidan á reflexión para podermos comprender os camiños da poiesis, un mundo cada día máis complexo, pero que no nivel non percibido tamén se clarifica coa mesma intensidade.

Así mesmo, hai tan só unhas datas, aínda que con Depósito legal de 2012, Axóuxere Editora tirou do prelo a tradución de I am That. O pequeno volume aparece na colección Clío (a señora do pensar e do recordo) que “atende a formas de pensamento, escritura e obras que nun determinado momento supuxeron un certo tránsito no pensar e nas maneiras de configurar o mundano”. Nada máis apropiado que esta colectánea de conversas que distintos “indagadores na vida e na existencia” mantiveron co sabio hindú Sri Nisargadatta Maharaj (Mumbai 1897-1081). O texto propiamente conversacional chéganos precedido por unha introdución de Maurice Frydman, un enxeñeiro polaco, antigo conselleiro de Gandhi, editor de moitas de conversas  de Nisargadatta ao inglés.

As conversas escolmadas insírense na corrente filosófica india Advaita Vedanta que procura unha realización do ser humano a través dunha serie de prácticas de carácter psicolóxico e meditativo. Os textos clásicos da Advaita (negación da dualidade) atópanse recollidos nas Upanishads. Porén, o camiño filosófico practicado por Nisargadatta, para alén da erudición conceptual, foi sempre directo, unha transmisión do coñecemento a través de conversas con seus interlocutores.

Malia iso, a profundidade e a lucidez das palabras de Nisargadatta converten este libriño en literatura de grande importancia; un dos poucos libros de ensinanza espiritual merecentes de seren estudados. Quizais a esencia do libro pode ser sintetizada nesa afirmación do título: “eu son”, afastada, porén, de toda connotación cartesiana e sen ningún predicado. Cómpre -velaquí o sámago das ensinanzas de Nisargadatta- que nos decatemos da nosa propia sensación do “eu son”  e que desbotemos  todas as gaiolas nas que nos encerramos a nós mesmos.

En resumo, dous pequenos volumes, ricos porén en contido, que sen ser libros de autoaxuda, poden contribuír a que sexamos nós mesmos e que lle aporten a esa flor que é Galicia “alimentos” variados e fértiles para que medre.

O trevo da sorte

O trevo da sorte

Medos Romero

Baía Edicións, A Coruña, 115 páxinas

(LIBRO DE FONDO)

 

Chega tarde, moi tarde, a noticia deste libro de Medos Romero, pero non a destempo porque a boa literatura nunca caduca nin é extemporánea. Unha deficiente distribución, un mal endémico das nosas editoriais pequenas, fixo que este ramallete de relatos da poeta e narradora de As Pontes e Valdoviño arribase as miñas mans dez anos despois da súa edición.

Mais, entón e agora, agasállanos Medos Romero, esa “anana branca que gaña en condensación a cada paso”, con textos de recompensa inmediata pola súa brevidade e as súas intensas tramas cuxa cerna pon diante dos nosos ollos e do noso corazón un inmenso cadoiro de inquéritos verbo da condición humana en tempos menesterosos, verbo das súas feblezas e do destino de homes e mulleres atrapados por esas leis determinísticas que soen acubillar nos sentimentos.

Medos Romero

Velaquí outra vez a voz de Medos Romero mergullándonos en relatos á vez fermosos e paralizantes. Relatos doentes, con moitos protagonistas, case que todos mulleres. Mulleres heroínas desde a súa condición de vítimas. Vítimas do mal que roe sen canseira ou sacrificadas na violencia de xénero. Mulleres espoliadas polo seu propio home recen acabadas de parir ou ás que una taberneiro ten a proba como se  dunha lavadora se tratase. Mulleres desgonzadas, sobadas por familiares e que se senten como moscas atrapadas nunha arañeira, paralizadas na violencia machista ou na escravitude. Mulleres mutiladas que soñan co peito mutilado tirado no caldeiro do lixo. E de cando en vez, mulleres duras con lousas frías no canto de corazóns, donas porén de palabras melindreiras.

Relatos, moitos deles de hospital como prolongación e final tráxico da vida. Entre tanta dor e violencia, Medos Romero nutre algunha das súas prosas con lendas e mitos que nos fan regresar á vida dos nosos lugares e aldeas, pero tampouco de alí está ausente a traxedia nin a fachenda dos ricos que comían pan branco, nin os imposibles soños dos nosos labregos cos seus calvarios, horas de vinganza, moita crueldade, mais tamén algunha raiola de olmura. Prosas fortes, arrepiantes, as deste libro de Medos Romero, onde a violencia non é allea á condición humana cando está presa polos sentimentos. Capaces algúns de remover os cimentos emotivos e facer xurdir mareas vivas na alma mediante unha perfecta simbiose entre o fondo e a forma.

( Texto publicado no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela o día 18 de febreiro de 2013. Para ver o orixinal facer clic aquí)

Precursor e epifánico

Locus Solus

Locus Solus
Raymond Roussel

Tradución de Isabel Soto e Xavier Senín

Editorial Hugin e Munin, Santiago de Compostela, 2012,293 páxinas

    Locus Solus  é, nunha primeira ollada, un libro extravagante, moi suturado á vida do seu autor, Raymond Roussel, un personaxe excéntrico, ignorado durante moito tempo e autor de culto desde que M. Foucault considerou a súa obra precursora e epifánica. A estética de Roussel (a literatura debía ser só produto da imaxinación) e o seu curioso método escritural son responsables de Locus Solus, un xigantesco puzzle de imaxes e de historias ganduxadas cunha  estraña lóxica carnavalesca.

A trama deste libro-artefacto preséntanos un día na vida dun inventor que convida a un grupo de amigos a visitar a súa finca nas aforas de París. Alí son agasallados cunha mostra de raras invención da súa propia colleita. A novela non contén, xaora, nada real, ningunha observación verbo do mundo ou do espírito. Só combinacións totalmente i

O método de escritura de Roussel  é igualmente extravagante, pero ten a virtude de redescubrir un dos moldes creativos que emprega a mente humana.

 Deste xeito o fluxo deste libro converxe coas estéticas vangardistas ata os nosos días.maxinarias. Un curioso arabesco, xa logo, sen relación co mundo real, pero posuidor dunha intención poética e convértese asemade nun experimento sobre as fronteiras da literatura.

(Texto publicado o día 14 de xaneiro de 2013 no suplemento Faro da Cultura do xornal Faro de Vigo)

Xeórxicas do pan galego, rescatando a poesía de Otero Pedrayo

 

Xeórxicas do pan

Ramón Otero Pedrayo

Edición de Silvia Penas

Editorial Galaxia, Vigo, 2013, 93 páxinas.

 

    Grazas ao Consello Social da universidade de Vigo e a promoción da Fundación Penzol podemos  gorentar arestora este traballo do Equipo de investigación da Universidade de Vigo que, baixo a dirección de Manuel Forcadela, achou este manuscrito de Ramón Otero Pedrayo, que ve luz por primeira vez e enriquece a figura de Otero cunha dimensión poética descoñecida ou pouco coñecida para a maioría  de nós.

Como é sabido, a manda testamentaria de Ramón Otero Pedrayo legou no ano 1975 todos os seus manuscritos que puidesen ter valor histórico ou literario á Fundación Penzol. Unha manchea de caixas de documentos que comezaron a ser estudadas no ano 2011 polo Equipo de investigación da Universidade de Vigo, dirixido, como dixen, por Manuel Forcadela e coa colaboración de Ana Belén Crespo e Silvia Penas. No transcurso dese exhaustivo traballo, descubríronse tres versión das Xeórxicas de Virxilio que Otero Pedrayo rotulou con palabras de saibo galego: “Xeórxicas do pan galego. O puro e grave xênio do centeo”.

Son mais de dous mil versos de grande interese científico e literario que rescatan e agrandan a condición de poeta de Otero Pedrayo, ata o de agora moi coñecido na súa condición de narrador, ensaísta, xeógrafo e historiador, e moi pouco na de poeta, xa que o único poemario que Otero Pedrayo publicou en vida, Bocarribeira, poemas para ler e queimar (1958) non suscitaron grande interese entre lectores e estudosos da súa poesía, ao coparala, sobre todo, coa súa prolífica obra en prosa.

Nun amplo limiar, a editora, Silvia Penas considera, porén, que en Otero Pedrayo conflúen as condicións do que Rilke chamou no seu día “poeta de nacenza”, afirmación que confirman as palabras de Carballo Calero falando de Otero: “non coñece a especialización nun xénero literario (…) A poesía deste autor non se diferencia da súa prosa senón polo feito de estar versificada”.

O manuscrito de Otero, agora reeditado en tres versións, está composto por longas series de hendecasílabos brancos, mal medidos e erroneamente  acentuados nalgunhas ocasións, mais sempre ateigados de enxebrismo galego e gran forza imaxinativa.

Ramón Otero Pedrayo

Saliento nesta edición das Xeórxicas  de Virxilio, que confirman as palabras de Alonso Montero de que Otero Pedrayo é un autor “mergullado na cultura clásica”, as tres versión atopadas, certamente herdeiras de Virxilio; a reprodución dunha parte importante do  manuscrito, onde podemos apreciar esa “caligrafía endiañada” de Otero, as ilustracións que adornan esta edición, da autoría, supoño do mesmo autor, a fermosa cuberta (“Os Chaos de Amoeiro”) do pintor Virxilio. E dun xeito moi especial, a ampla e clarificadora introdución de Silvia Pena que interpreta boa parte da versión de Otero Pedrayo e da que este comentario é debedor en boa medida.

Remato cunha merecida loanza ao traballo de cooperación das institucións, no presente caso, a Fundación Penzol. O Consello Social da Universidade de Vigo e o Equipo de investigación da mesma universidade. Do seu patrocinio e asemade do seu traballo de esculca e estudo, esperamos que vexan pronto luz máis manuscritos aínda inéditos do que Silvia pena chama o “espolio oteriano”.

 

O poder das historias de sempre

O Rei Portador e outras historias

Beatriz Fraga

Euseino? Editores, Vigo, 2012, 68 páxinas.

 

   Decátome con moito contento de que, malia a crise xeral e que se está  a asañar dun xeito desapiadado co sector editorial, están xurdindo pequenos selos editoriais que con grande afouteza inician unha peregrinación que oxalá sexa venturosa. Beizóns, xa que logo, para Euseino? Editores, este novo selo que debuta cun pequeno pero fermoso libro de Beatriz Fraga, mestra de Educación Infantil e non allea ao mundo da edición, quer como tradutora, quer coa publicacións de actividades didácticas.

   Agasállanos hoxe con este pequeno galano ao que a autora lle pon a escritura e as ilustracións e no que, baixo o rótulo de O Rei Portador e outras historias, reúne  cinco relatos de mediana extensión. Un epígrafe cun texto do Timeo de Platón sitúanos nas pegadas da verdadeira substancia destes textos de Beatriz Fraga: “o que aconteceu nos tempos antigos” debe formar parte do presente. Endalí que a autora volva contarnos historias do pasado, con novas palabras, con renovada sensibilidade.

   Un alude de lembranzas abrolla nos ollos lectores cando un se achega a estas historias, algunhas contadas por primeira vez hai miles de anos. A do rei mauritano, traizoado polos exipcios e vencido polos gregos que impoñen a relixión oficial da Hélade, relegando á Gran Deusa Nai, representada pola media lúa a obediente esposa de Zeus. O rei derrotado, posuidor, porén, da maciñeira produtora das mazás douradas da inmortalidade, condición que nunca perdeu ese monarca destronado, porque permanece na memoria da xente atesourando sabedoría e navegando quizais polo océano para que a Atlántida tamén forme parte da súa historia.

Beatriz Fraga

   No terceiro relato, “A egua preñada” ganduxa o autor de forma moi orixinal as fías da historia do Cabalo de Troia, a enganosa ofrenda a Atenea, moito mellor arma que calquera torre de asalto. Con algo semellante agasállanos a autora no relato “O xigante”, tirado da tradición das lendas gregas, o Coloso de Rodas ergueito coma un deus con bronce da guerra e purificado polo lume. Finalmente a historia de Berenice,  a soberana libia, a da fermosa melena dourada, elevada á bóveda celeste dándolle nome ás estrelas.

   A autora reescribe estas lendas perdidas nas lañas do tempo e faino para o imaxinario literario de hoxe cunha escritura renovada, a súa maneira, empregando una prosa de gran calidade e perseveranza, que zumega lirismo e unha orixinal imaxinación. Beizóns pois renovadas para a autora e o selo editorial que bota a andar con este pequena pero deleitosa publicación.

Un best seller entre a boa literatura

O gardián invisible

Dolores Redondo

Tradución de Héctor Cajaraville

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 447 páxinas.

 

    Non cabe ningunha dúbida de que a segunda novela de Dolores Redondo estase a converter nun best seller da noite á mañá. Este primeiro volume da Triloxía do  Baztán foi publicado simultaneamente en todas as linguas peninsulares a mediados do mes de xaneiro e a programación da súa tradución e edición noutros idiomas é imparable: ao italiano en febreiro, en marzo ao francés e ao holandés, en xuño ao alemán e ao portugués de Brasil. Ao checo e inglés ao longo do presente ano. E hai previsións para o 2014: turco, noruego… Así se “fabrica” un best seller, un fenómeno só comparable en España con La sombra del viento e Carlos Ruiz Zafón, El tiempo entre costuras de María Dueñas e algunha das novelas de Pérez Reverte. Sen parangón nas letras galegas. Un best seller, non orixinado directamente polo boca a boca, senón a través dunha operación de marketing perfectamente programada que elixe dous subxéneros específicos moi atractivos para o lectorado: o detectivesco e a narrativa con saibo mitolóxico, baseada en supersticións.

Nalgúns ámbitos da crítica acostúmase cuestionar a calidade de obras de consumo masivo, considerándoas literatura marxinal, ese subcampo literario da gran produción que diría Pierre Bourdieu, que goza de moi pouca autonomía, deixase levar polo beneficio económico e posúe un exiguo valor simbólico. Mais como na literatura non existen determinismos, é lexítimo preguntarse se esta segunda novela da autora vasca, de ascendencia galega, pertence ao subcampo da gran produción  ou ao da produción restrinxida. Ou dito con palabras más intelixibles: se é unha obra de posible consumo masivo, “que deixa sen alento a quen a le”, como se afirma na presentación da edición galega, precisamente pola súa calidade literaria, ou se pola contra é literatura marxinal, de doada e gratificante lectura, pero nada máis..

A trama que desenvolve Dolores Redondo reúne todas as fórmulas e ingredientes para impresionar o lector: unha historia de crimes situada nun escenario excepcional: o corazón do País Vasco, nas marxes do río Baztán, unha valgada navarra ateigada de lendas e mitos ancestrais que desempeñan un papel importante na trama novelesca. Un espazo mítico, en efecto, porque este val  do río Baztán é un lugar repleto de bosques e fragas impenetrables, con dolmens  salpicando a paisaxe, covas habitadas desde hai miles de anos que remiten a unha cultura druída ou a lendas de criaturas máxicas. Un escenario acaído para facer xurdir entre os seus poboadores medos ancestrais e incertezas  acrecentadas  polos moitos desastres que teñen castigados os seus habitantes ao longo da historia.

Por iso mesmo, como firma un personaxe da novela: “Hai cen anos, cento cincuenta como máximo, era raro atopar alguén que declarase non crer en bruxas, sorgiñas, belagiles, basajaunes, tartalos e, sobre todo, en Mari, a deusa, xenio, nai, a protectora das colleitas e os gandos que a capricho facía tronar o ceo e caer sarabias que sumían o pobo na máis terrible das fames negras”(páxina, 106).

Neste espazo de mitos e lendas aparecen os cadáveres de dúas mozas, nunha macabra posta en escena, con mutilacións sexuais e coas impresións da mitoloxía da comarca do Baztán. Todo fai sospeitar nun asasino en serie. Faise cargo da investigación Amaia Salazar, inspectora da Policía Foral de Navarra, que vive angustiada  por unha maternidade que lle doía porque non acababa de chegar. Para investigar os crimes regresará a Elizondo,  a capital do val, onde un terrible acontecemento, ocorrido na súa nenez,  deixouna traumatizada para sempre.

A intriga que avanza ao mesmo ritmo que corren as páxinas, inducirá ao lector a matinar que o autor do crime é un basajaun, un ser mitolóxico, ese gardián invisible que mora nos bosques e fragas nos que actúa como entidade protectora. Mais a e investigación irase complicando, ficando envolta nas brétemas familiares da propia inspectora, xerando un inesperado e formidable complot.

Xa que logo, un thriller que sutura con habilidade o suspense dunha investigación policial coa maxia dos mitos vasco-navarros, coas axustadas  descricións das probas forenses e, sobre todo, cunha atmosfera  de lendas amalgamadas ao pequeno universo dunha natureza exuberante no val de Baztán.

Dolores Redondo

Saliento no haber da novela, sobre todo a intriga, perfectamente presentada, desenvolvida e enriquecida polos constates xiros e analepsis que, inseridos no relato primario, fannos saber o doente pasado da protagonista e os seus persoais fantasmas. A ambientación do suspense unido á mitoloxía, que o converte en orixinal. A combinación do racional e do irracional, do real e do fantástico. Un ritmo narrativo vibrante, con aceleracións e oportunos intres de pausa. Unha lingua rica e potente, nomeadamente nas descricións da natureza que, con todo, non afogan a trama. Lingua asemade moi actual  e que a autora emprega sen andrómenas nin puritanismos á hora de reflectir as prácticas e hábitos de algúns mozos e mozas de hoxe. A exploración da complexidade dos vencellos e relacións familiares coa súa parte emocional, que acada na novela tanta importancia coma o mesmo desenlace da investigación policial. A fiel radiografía da actual sociedade cos cambios sociais e éticos experimentados nos últimos tempos, así como as lacras que seguen vivas ou están renacendo con forza (machismo, precariedade laboral…) ata o punto de que xa forman parte da noso vivir cotián.

Na miña particular estima o menos logrado da novela é a construción dos personaxes que non evolucionan demasiado ao longo do relato, procedemento narrativo frecuente no xénero detectivesco. A novela reflicte correctamente o rol que a muller está conquistando na actual sociedade. Mais nos pensamentos dese poderoso personaxe feminino que asume o papel de heroe e é unha muller do noso tempo, semellan sobexas certas reflexións sobre a maternidade como a realización máxima da muller.

Todo isto son alicientes  suficientes para considerar esta primeira novela da Triloxía do Baztán como un best seller que pode ser inscrito entre a boa literatura. A condición de best seller é sen dúbida unha condición paraliteraria que esperemos que non faga que Dolores Redondo se desborde nos restantes volumes como seguramente o está a facer o río Baztán nestas datas.

Unha antoloxía baixo palio

Anthology of Galician Literature

Jonathan DunneAntoloxía da literatura galega (1981-2011)
Xunta de Galicia, Edicións Xerais, Editorial Galaxia, 2012, 396 páxinas.  

Vaia por diante, antes de máis, os meus parabéns para o autor Jonathan Dunne e para as tres entidades editoras desta obra (Xunta de Galicia, Xerais e Editorial Galaxia). Congratulacións, non tanto polo que o volume ten de antoloxía, senón pola súa edición bilingüe, en galego e en inglés. Un feito que permitirá que o lectorado de moitos outros países  e nomeadamente o anglosaxón, poida ter unha idea aproximada do que foi e é a literatura galega, en todos os seus xéneros, no período  1981-2011.

Dicir tamén, antes das miñas observacións críticas, que esta antoloxía é unha continuación da Antoloxía da literatura galega 1196-1981, publicada no ano 2010 e da autoría do mesmo autor-editor. Completa ademais, polo que atinxe á lírica ao suplemento “Contemporary Galician Poets” que o mesmo J. Dunne editou e publicou no número de inverno da revista londiniense  Poetry Review. The Carpenter’s Pencil.

   Dito isto, fago miñas as palabras de Miguel Mato Fondo: o punto de partida de toda antoloxía é a subxectividade. Non entanto, Jonathan Dunne obvia, segundo confesa, a escolla persoal. Escolma sesenta autores e autoras galegos e galegas do devandito período, non porque sexan os seus favoritos, senón porque responden aos criterios que el mesmo fixou: textos que representen os catro xéneros literarios (narrativa ficcional, poesía, teatro e ensaio); opinións alleas (Méndez Ferrín, Chus Pato, Manuel Rivas, os editores de Galaxia e Xerais e profesores e  antólogos da literatura galega (Arturo Casas, Dolores Vilavedra, Luciano Rodríguez, Helena González e Camilo Valdeorras); as listaxes doutras antoloxías, sobre todo de poesía; en canto aos poetas, non repite os nomes incluidos no suplemento Contemporary Galician Poets; emprego de estudos literarios, e de xeito moi especial para este volume, os da autoría de Dolores Vilavedra; premios literarios; recoñecemento internacional a través da tradución das súas obras ao inglés.

Con estes criterios, o tradutor ao inglés  de Manuel Rivas e Vila-Matas intentou tracexar a escolla máis representativa, co “engado de ir pasando pola historia da literatura galega non a través dun texto académico, senón por medio dos propios autores”. Porén, o contido das antoloxías pode proporcionar  pracer ou  satisfacción persoal, pero ten sobre todo unha función canonizadora, como acertadamente recolle a definición do Diccionario de termos literarios (A-D) do Equipo Glifo: “As antoloxías poden ser de grande utilidade informativa como conxunto representativo dunha época, tendencia ou literatura determinada ó mesmo tempo que teñen importancia no establecemento do canon literario” (paxina 114).

E é xustamente  a importancia da función canonizadora desta antoloxía o que fai xurdir en min un cadoiro de interrogantes. O antólogo, como afirma Luciano Rodríguez, debe coñecer e valorar xustamente o período antologado. Mais Jonathan Dunne semella no coñecer de primeira man moitos dos textos escolmados, tendo a súa fonte de inspiración en dúas obras de Dolores Vilavedra e noutra de Anxo Gómez e Mercedes Queixas Zas, esquecéndose, por exemplo dos estudos de González Millán e doutros autores e autoras.

Sobre os autores e autoras escolmados/as,  supoño que o antólogo procurou a máxima representatividade  e intentou publicar una escolma dos autores e autoras imprescindibles da literatura galega contemporánea. Non boto en falta nin a Carlos Casares, Méndez Ferrín, Carballo Calero , M. X. Queizán ou Fernández del Riego porque xa apareceron no primeiro volume, en 2010. Mais teño para min que tanto ou bastante máis mérito e representatividade que algúns e algunhas dos autores e autoras escolmados, teñen  Xosé Vazquez Pintor, Anxo Angueira, Luis Rei Núñez, Xosé Ramón Pena, Ramón Caride, Gonzalo Navaza, ou Jaureguizar no eido da narrativa sobre todo, aínda que algúns deles son tamén poeta e ensaístas; Pilar Pallarés , Lupe Gómez, Medos Romero, Manuel Forcadela, Marta Dacosta, Helena de Carlos, e Estevo Creus entre outros e outras no da poesía. Chama a atención que no eido do ensaio Jonathan Dunne escolme a Marcial Gondar, Justo Beramendi e Andrés Torres Queiruga, deixando fóra a Francisco Sampedro ao que, porén, alude  no limiar e que na miña particular estima é o máis xenuíno representante do pensamento filosófico do sistema  literario galego. Pero o que semella incrible é que descoñeza a Xesús Alonso Montero que enche e segue enchendo cos seus traballos, investigacións e ensaios  os últimos corenta anos do pasado século e o que levamos deste.

Jonathan Dunne

Mantén o antólogo que m-Talá de Chus Pato é o poemario máis significativo da poesía galega de finais de século. Malia a miña alta valoración deste poemario de Chus Pato e en xeral de toda a súa obra poética, noemadamente pola súa coraxe e forza transgresora e deconstructiva da tradicional poesía galega, seméllame unha afirmación arriscada e moi discutible.

Unha antoloxía pois baixo o palio de certas lecturas e pareceres alleos nunha determinada dirección, o que relativiza o seu valor, aínda que se converta no grande escaparate da literatura galega fóra das nosas fronteiras. Máis precisamente por iso o editor e antólogo debería ter actuado con maior autonomía e rigor.

Novelistas novelados

   A literatura, que o aproveita todo, non podía deixar de estender os seus tentáculos e extraer materia narrativa dos seus propios mananciais. Non se trata en puridade dun trazo dos discursos posmodernos, porque desde sempre ten habido escritores que escribiron e escriben biografías doutros escritores. Pero nos últimos decenios do pasado século e no que levamos do presente, a narrativa é cada vez más metanarrativa  e un dos fenómenos máis explotados é o feito de que os novelistas novelan os seus propios colegas. A invisibilidade  do autor, ese oficiante da inspiración, das letras e das tramas, está a ser dinamitada polo ecléctico experimentalismo da era posmoderna que fai que os lindes entre realidade e ficción teñan practicamente desaparecido. Fican lonxe os tempos nos que Jane Austen asinaba as súas obras desde o anonimato de “By a lady”.

   Como ten sinalado M.T.Vilariño Picos, cando un escritor novela escritores, estes convértense en personaxes protagónicos da novela. Polo xeral, a narración verbo dese personaxe escritor centra o seu interese no seu mundo interior, na súa percepción da existencia, deixando de lado os trazos máis externos. Porén esta tendencia da ficción contemporánea pode ramificarse en dúas grandes liñas. Unha delas sería a novelación dun escritor ficticio. Tal sería o caso dalgunhas das novelas de Paul Auster (La noche del oráculo), El animal moribundo de Philip Roth, Ravelstein de Saul Bellow ou a  máis recente Mr. Gwyn de Alessandro Baricco. Polo que toca á literatura galega,  a tendencia faise obsesivamente presente na narrativa de X. C. Caneiro. O gran personaxe que atravesa moitos dos seus exercicios literarios é un escritor ficticio en Estado Permanente de Fracaso. Tamén Xabier López nos achegaba en O caderno á figura dun escritorciño galego que refacía, setenta anos despois, a viaxe que nos anos trinta Vicente Risco realizara a Centroeuropa.

   Secasí, o fenómeno vai moito máis alá, porque estamos a ollar a inclinación de moitos escritores que procuran inspiración en escritores reais, converténdoos en personaxes das súas novelas, ben sexa como actantes secundarios, ben como figuras principais. Hai exemplos na narrativa dos últimos anos do pasado século: El maestro de Petersburgo de J. M. Coetzee está protagonizada  por Dostoyevsky; o relato Tres rosas amarillas de R. Carver ten a Chejov como principal actor. En Las horas de Michael Cunnighan aparece Virginia Woolf recuperándose dunha crise de tolemia. Mais é nos últimos anos cando a transformación de escritores reais e protagonistas novelescos se consolida dun xeito que semella imparable. Menciono soamente algún dos casos máis notorios. H. James, defensor da ficción pura, irrompe no ano 2004 como “dramatis personae” en tres novelas do mercado anglosaxón. O Premio Goncourt do ano 2003 foi para unha novela (La amante de Brecht) de J. P. Amette que pivota verbo dun Bertolt Brecht maduro ao que unha amante espía logo do seu regreso a Berlín. J. Barnes escribe un dos seus mellores relatos (The lemon table) sobre un episodio amoroso de Turgueniev. Unha última mostra: a novela Limónov, traducida hai unha semanas ao castelán, que recolle  a biografía novelada  do poeta, novelista e vagabundo, convertido por E. Carrère en carne de novela.

   Non é allea a narrativa galega dos últimos tempos a esta tendencia: anacos de existencia de escritores e persoeiros das nosas artes cobran vida e son literaturizadas en O Señor Lugrís e a negra sombra de L. Rei Núñez. Algo semellante acontece na recente novela de X. R. Pena, Como en Alxeria. Malia non ser iso a idea-eixo do relato, algunhas das súas páxinas están inzadas de trasuntos de  persoas reais, como os membros  do Grupo Brais Pinto e de referencias a Ramón Piñeiro, mais ser irse nunca da mentira novelesca.

 

Juan Tallón, autor de "A pregunta perfecta" e "Fin de poema" de próxima aparición

Dentro do taller do escritor

 

   En xeral as novelas que ficcionan escritores acostuman ser metadiscursivas e soen mostrar desde dentro o taller do escritor, dedicando amplos espazos ou tirando instantánea do desenvolvemento do oficio do escritor desde dentro do seu obradoiro creativo. Daquela a escrita refírese enteiramente a si mesma constestando a tradición mimética da arte. E  a novela convértese no sentido máis riguroso na “casa da ficción”. Un exemplo notable deste ir máis alá, ata os lindes da ficción, é a obra do xornalista e escritor ourensán, Juan Tallón. No ano 2010 viu luz a súa novela A pregunta perfecta. O caso Aira-Bolaño). A crítica en xeral viu o exercicio de ficción de J. Tallón  como algo novidoso que mergulla o lector nun argumento: a procura dos vínculos secretos entre Aira e Bolaño, e nun diario que tematiza o acto da mesma escritura e as obsesións dun narrador  por narrar esa historia. Recentemente outra novela deste narrador, Fin de poema, obtivo o Premio Lueiro Rey. A novela, que ignora asemade as convencións canónicas, é unha ollada ficcional sobre fragmentos da vida de catro grandes poetas do século XX (Cesare Pavese, Alejandra Pizarnick, Anne Sexton e Ganriel Ferrater) no seu camiñar cara á destrución persoal e ao suicidio. E amósanos de novo o taller do escritor, por exemplo, o proceso de creación poética de Alejandra Pizarnick. Propostas narrativas, xa logo, que apostan pola novela como reino da liberdade, no seu carácter proteico e aberto.

 

(Texto publicado o día 31 de xaneiro de 2013, no suplemento Faro da Cultura, páxina IV do xornal Faro de Vigo)

O equipo Aspanitas en defensa das Burgas

 

O Capitán Aspanitas e o misterio das Burgas

Ramón Caride

Ilustracións de Jaime Asensi

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 93 páxinas.

 

 

   A historia da literatura infantil e xuvenil galega é, como escribiu un indiscutible mestre do xénero, a crónica dun agromar difícil (A. Fernández Paz, A literatura infantil e xuvenil en galego, páxina 9). A súa invisibilidade, sobre todo para a crítica, foi manifesta durante moito tempo e o seu recoñecemento social, pouco menos que nulo. Mais, afortunadamente o panorama ten cambiado nos últimos anos. Nos poucos medios impresos dos que dispón a crítica galega – “Faro da Cultura” é un dos poucos que aínda resisten- a literatura infantil e xuvenil non está esquecida  nin é marxinal a súa presenza, ao menos no medio citado. Ten así mesmo medrado o recoñecemento social dos autores e autoras que escriben libros que tamén poden ler os cativos. Nestas datas temos mostras evidentes de todo iso. Refírome ao ben merecido doutoramento honoris causa de Agustín Fernández Paz e á elección como membro numerario da RAG de Fina Casalderrey.

   Un dos escritores que máis teñen contribuído a que ese difícil  agromar sexa hoxe unha realidade, é Ramón Caride. Un poeta e narrador para adultos que escribe sabendo como se fan os relatos e as novelas e que non por iso crea subprodutos, contradicindo as recentes e moi polémicas opinións de Jaureguizar. A ampla e abondosa produción do escritor de Cea e Cambados -dezanove libros de literatura infanto-xuvenil- soe gustarlle os seus destinatarios naturais  pero tamén aos adultos que os len, porque os seus libros non conteñen febles historias para nenos que semellan subnormais.

   Unha mostra de canto estou a dicir é o desenvolvemento desta historia de O Capitán Aspanitas e o misterio das Burgas, un libro escrito, como todos os seus deste xénero, porque sinxelamente lle apeteceu. Un libro, con todo, especial dentro da súa traxectoria porque o escritor tivo que enfrontarse a un personaxe non inventado por el, senón polos membros da Asociación Aspanas, ambientado  a través dun roteiro urbano da cidade de Ourense e chamando a atención sobre un recurso ambiental e de lecer como é o termalismo, cada vez máis explotado e co perigo de ser estragado.

   Ambientada, como digo, na cidade de Ourense, a novela está protagonizada  por catro cativos, sendo o Capitán Aspanitas unha extensión deles, unha sorte de “superheroe corporativo”. Narrada en primeira persoa por Sabela, a más espelida do equipo e tamén un chisco resabida, cóntanos, nun relato lineal, uns fenómenos raros que están a acontecer na fonte das Burgas e en todas as termase pozas de auga quente de Ourense que forman parte dun plan de sabotaxe de todas as termas ourensáns. Detrás deste plan está unha banda de malfeitores encarapuchados.

Ramón Caride

   O roteiro pola  cidade de Ourense, polas súas rúas e prazas máis emblemáticas é un valor engadido desta publicación á que  a versatilidade e a experiencia como ilustrador gráfico de Jaime Asensi enriquecen cun estilo moi de seu, mais, sen dúbida, actual. Debuxos que corren parellos coa prosa sinxela e natural de Ramón Caride.