Catro novidades de Urco Editora

 

       (En lembranza de Horacio Quiroga que finou tal día como hoxe hai        setenta e seis anos)

 

   Urco Editora é un selo editorial galego eloxiable e non por un so motivo. En primeiro lugar porque enche un oco de xeito sistemático ou monográfico dentro do sistema literario galego: a publicación de literatura fantástica, ciencia ficción e terror. Un oco non cuberto por outras editoriais que, dunha forma transversal ou no formato da literatura xuvenil, publicaban de cando en vez libros destes subxéneros. Outras razóns para gabar a aparición e a continuidade deste selo son o esforzo cooperativo, e a ética profesional  reflectida en criterios de edición como son o uso de licenzas “Creative Commons” para as traducións de textos sen dereitos, porque xa se atopan liberados dos mesmos. O traballo editorial baseado no emprego do software libre e o recoñecemento do labor de autores e colaboradores cos correspondentes pagamentos; práctica editorial non tan frecuente no mundo da edición galega.

   Son catro as coleccións nas que diversifica o seu traballo editorial Urco Editora: Gótica, Fantasía, Ciencia Ficción e Alcaián. Esta última destinada a publicar textos de escritores noveis capaces de continuar, no ronsel desa ricaz literatura galega, tanto oral como escrita, caracterizada por contar e transmitir lendas, mitos e elementos fantásticos.

   Dou conta hoxe de catro novidades de Urco Editora que acabo de recibir, baseándome nas correspondentes presentacións editoriais. Logo dunha lectura detida, emitirei nos vindeiros días e semanas o meu xuízo valorativo.

 

 

Apocalipe Z.

O comezo da fin

Manuel Loureiro

Tradución de Tomás González Ahola

Urco Editora, (Fóra de colección) Santiago de Compostela, 2013, 386 páxinas.

 

   Manuel Loureiro (Pontevedra, 1975), que escribe polo xeral en español, acadou con esta obra un grande éxito internacional, con centos de miles de lectores en todo o mundo, xa que a novela está traducida a diversos idiomas. A tradución inglesa de Apocalipse Z acadou o número un de vendas na categoría de narrativa de Horror por diante de Stephen King. En Estados Unidos superou a barreira dos douscentos mil exemplares vendidos, números que moi poucos escritores en español teñen logrado.

   Este bestseller e libro de culto en Internet inquire sobre as consecuencias que acontecerían se un día ao nos erguer descubrimos que a nosa civilización se está esfarelando, caendo en cachos. Iso éo que lle acontece ao protagonista de Apocalipse Z. O comezo da fin, un avogado que ve alterada a súa vida tranquila e rutineira en Pontevedra por un escuro incidente que acontecera nun afastado país do Cáucaso e que provoca unha pandemia de proporcións devastadoras que ameza con aniquilar toda a humanidade, A enfermidade vai devorando país tras pais, provocando o caos e achegándose tamén a Galicia. Novela pois de terror zombi que se completará coa publicacións das seguintes partes: Apocalipse Z. Os días escuros e Apocalipse Z. A ira dos xustos.

 

 

Contos de Amor, loucura e morte

Horacio Quiroga

Tradución de Rodrigo Vizcaino

Urco Editora (Colección Gótica), Santiago de Compostela, 2013, 294 páxinas.

 

   Horacio Quiroga naceu en Salto, Uruguai, o 31 de decembro de 1878 e finou de forma tráxica o 19 de febreiro de 1937, logo dunha existencia que é unha verdadeira aventura marcada  sempre pola traxedia que marcou a súa literatura. Está considerado como un dos mestres do conto en castelán e un dos creadores deste subxénero tal como hoxe se entende, xunto con Allan. Poe e Guy de Maupassant. Como escritor tivo una un importante éxito xa na súa vida e deixou unha profunda pegada na literatura latinoamericana. Autores como Borges e Cortázar débelle moito ao escritor uruguaio.

   O volume é unha colectánea que reúne dezaoito relatos breves, con tramas que, vistas cos nosos ollos europeos, semellan que tivesen acontecido nun mundo fantástico onde todo é, á vez exuberante, ameazante e abraiante. Porén, nas contornas amazónicas isto pode ser simplemente a vida cotiá.

   Relatos modernistas e realistas, antecedente do que décadas máis tarde sería coñecido como o “Realismo máxico”. A morte, omnipresente na obra de Horacio Quiroga, a intensa relación coa natureza,  a deshumanización do ser humano e a humanización da flora e a da fauna caracterizan esta escolma de pequenas alfaias narrativas do pasado século, verdadeiras parábolas tráxicas da vida do seu autor. Nos relatos de Horacio Quiroga, o misterio está case que sempre presente, se ben mergullado en situacións cotiás. O autor amalgama a tolemia e o amor de forma constante para levar indefectiblemente á morte. Contos ateigados dunha gran violencia implícita, cargados de tensión que soamente se libera co desenlace final.

 

 

Contos do Ciclo do Soño

H. P. Lovecraft

Tradución de Tomás González Ahola

Urco Editora (Colección Gótica), Santiago de Compostela, 2013, 233 páxinas.

 

   H. P. Lovecraft (Providence, EEUU, 1890-1937) está considerado como o grande innovador da narrativa de terror, á que aportou unha mitoloxía de seu (os mitos de Cthulhu). A súa obra  acostuma a ser valorada como o paradigma do “horror cósmico”, afastada das temáticas tradicionais do “terror sobrenatural” (fantasmas, satanismo), á vez que incorpora elementos de ciencia ficción.

   Urco Editora ofrécenos arestora o volume VII da “Biblioteca Lovecraft”,  coa versión galega dos “Contos do Ciclo do Soño”, que recolle as historias de H. P. Lovecraft comprendidas entre a súa etapa máis temperá na que predominan os “contos macabros”, inspirada por Poe e toda a tradición romántica norteamericana, e o  seu apoxeo como escritor que acada co “ciclo Cthulhu.

   Os contos do Ciclo do Soño soen ser relatos breves na súa meirande parte e nos mesmos xa se observa unha especial sensibilidade polo “terror cósmico” que culminará nos amentados mitos de Cthulhu. Paisaxes oníricas salpicadas de horrores inexplicables e un fermoso ton poético leva o lector a outro mundo, onde a única fronteira é a nosa imaxinación, ou eses medos  que asexan tras do mundo da vixilia.

 

 

Teoría do tempo imaxinario

Eduardo Santiago

Urco Editora (Colección Alcaián), Santiago de Compostela, 2013, 192 páxinas.

 

   O autor, Eduardo Santiago (O Casal,Pontevedra, 1964), deuse a coñecer no ámbito cultural, no ano 2012 en Vigo onde publicou a novela de ficción científica 2044. Mais xa con anterioridade, no ano 1982, un  traballo seu centrado na utopía, entendida no sentido clásico: como modelo alternativo afastado da realidade á que critica, foi seleccionado para participar na Segunda Conferencia das Nacións Unidas sobre a exploración e utilización do espazo extraterrestre con fins pacíficos. A teoría do tempo imaxinario é seu segundo chanzo no eido da ficción científica.

   Nunha breve sinopse, pódese dicir que  a novela  sitúanos no ano 2050. Mara, vive nunha cidade universitaria pechada e autosuficiente, o ECAS. Existe unha rede mundial de realidade virtual que fai posible que os seres humanos poidan viaxar a calquera parte do mundo en tempo real. Susana convida a Mara para probar un novo sistema de seguridade virtual no Smithsoniam, onde Mara coñece dous mozos que farán cambalear a súa apracible vida dun xeito insospeitado. Amor e desamor, desexo e paixón, ciencia a tecnoloxía… mestúranse nesta novela que descubre ata que punto os protagonistas poden saír da ficción e achegarse á realidade.

Túrbido terrexío cotián

 

O rei branco

György Dragomán

Tradución do húngaro de Jairo Dorado Cadilla

Rinoceronte Editora, Cangas do Morrazo, 2013, 228 páxinas.

 

   György Dragomán (Târgu Mures, Transilvania, 1973) naceu e medrou ao igual que a Premio Nobel Herta Müller en Romanía, formando parte dunha minoría represaliada polo réxime totalitario do “canducator” Ceausescu, antes de fuxir na súa adolescencia con toda a súa familia a Hungría, cuxo idioma adoptou de feito definitivo, ata o punto de ser considerado un escritor húngaro. No ano 2002 debutou coa súa primeira novela, Genesis undone. Mais foi coa súa segunda peza narrativa, A fehér király (O rei branco, na tradición ao galego) coa que acadou un grande éxito de público e crítica. Traducida a trinta idiomas, obtivo tamén o prestixioso premio Sandor Márai.

   Unha obra de gran madurez, aínda que poida conter algún defecto, que narra o paso crucial da infancia á adolescencia no peor dos escenarios imaxinables: un país totalitario que o lector de contado identificará coa Romanía dos anos 80, xa que se menciona a construción do Canal Danubio-Mar Negro -o Canal da Morte-, un proxecto megalómano do réxime de Ceausescu, en cuxas obras foron obrigados a traballar máis de vinte mil prisioneiros disidentes comunistas, “inimigos do pobo”. Un deses prisioneiros é o pai do protagonista narrador, Djata, un cativo de once anos que se queda só coa súa nai. O pai fora detido polos axentes de seguridade do réxime co conto de que soamente se ausentaría seis meses para realizar un traballo nun centro de investigación. Pero pasaron eses meses e os mesmos axentes lles comunican aos familiares que o pai estaba arrestado, cavando no Canal do Danubio por conspirar contra o Estado.

   E este neno, como digo no paso crucial á adolescencia, será testemuña-observador do horror, nunha loita pola supervivencia. Narrada desde o punto de vista do neno e sen ningunha concesión ao lirismo, o que presenciamos nas páxinas de O rei branco, é un arrepiante retrato, ganduxado cunha gran riqueza de detalles, da degradación da vida das persoas nos universos totalitarios, porque mesmo a xente común asume os roles de vítima e torturador. Desde a primeira páxina, o lector decátase de que Dragomán o mergulla na estrutura perversa dun estado totalitario e opresivo. Nese mundo, o cativo protagonista principal e narrador  en primeira persoa, intenta sobrevivir como pode tanto das crises  típicas da súa idade, como do túrbido terrexío cotián que provocan as estruturas de poder e da violencia do seu entorno: unha sociedade corrompida de deshumanizada por un longo período  do réxime ditatorial.

   Desde a desaparición do pai, a vida convértese nun verdadeiro inferno para o neno e a súa nai, a puta xudía, segundo o avó do cativo, o camarada ex secretario do partido que a acusa de ter a culpa da desgraza familiar pois segue teimuda en descoñecer o “marabilloso” pais no que ten a sorte de vivir. Pero este país, como acabo de dicir, é sinónimo do inferno: o medo e a violencia son algo cotián. Os nenos teñen tanto terror  en iren a escola que á mantenta buscan romper un nocello, e como se de xoguetes se tratase, aprenden a fabricar bombas. Entre os adultos no rexe ningunha lei, non existe o sentido da piedade: o adestrador de fútbol emprega unha máquina con balón xiratorio capaz de rebentar a cabeza dos rapaces; fainos adestrar nun céspede contaminado pola radioactividade de Chernobil que traen as nubes. Porén, o autor  foxe   dos desenvolvementos simplistas e maniqueos nos que o estado sería o vitimario e os cidadáns as súas vítimas. Na ficción de Dragomán, o círculo vicioso da violencia é universal, un mal transversal, como o poder segundo a concepción de Foucault.. Esta cultura tensa aparece suavizada polo narrador en algunhas ocasións, sobre todo debido á estratexia narrativa. Endalí que a nai non lle conta ao fillo os motivos reais da desaparición do pai.; o neno descubre o sexo nunha sala de cine secreta; o amor na pel dunha compañeira de curso; a épica no vórtice dunha  batalla nunha leira de millo cos rapaces doutro barrio.

   Un dos máis salientables méritos da novela é que o autor sabe evitar o sentimentalismo e a sensiblería melodramática, malia a carga argumental que se prestaba a caer neses defectos. Esquívaos porque escribiu O rei branco ao xeito dunha comedia, por veces brutal, por veces grotesca,  paródica e caricaturesca, con grandes doses de humor. A poética da aspereza tinxe a novela, composta por dezaoito capítulos ou secuencias que funcionan como unha sucesión de cadros, aparentemente desconexos e independentes. Con todo o autor tivo a suficiente habelencia para que o lector atope de contado a fía condutora que lle da unidade e permite velas como fotogramas que retratan unha vida.

Cyörgy Dragomán

   Estilo discursivo, con frases longas, escasa adxectivación, sintaxe  moi elemental, redundancias, mais todo iso é enteiramente coherente coa forma de falar do narrador: un neno de apenas once anos que fala como lle corresponde a súa idade: unha fala elemental, torpe e repetitiva. Se algún pero se lle pode achacar a O rei branco, este está na construción dos personaxes demasiado planos e sen nos amosar o desenvolvemento da personalidade dos protagonistas. Nada podo dicir sobre os defectos ou virtudes da tradución do húngaro ao galego. Confío porén no bo facer dos tradutores profesionais de Rinoceronte Editora e constato o emprego dun galego xenuíno, moi noso.  

James Joyce fala galego

 

Ulises

James Joyce

Tradución de María Alonso Seisdedos, Eva Almazán

Xavier Queipo e Antón Vialle

Introdución de Víctor Freixanes

Editorial Galaxia, Vigo, 2013, 1001 páxinas

 

   Hai tan só unhas datas mantiña nesta bitácora que o sistema literario galego conta con non moitas mais si con algunhas das grandes obras clásicas da literatura universal vertidas a nosa lingua. Salientaba cinco: A divina comedia, A Cartuxa de Parma, Os noivos, os Sonetos de Shakespeare e o Fausto na tradución de Lois Tobío. Descoñecía, cando isto escribín, que Editorial Galaxia estaba a piques de sacar dos seus prelos a tradución completa ao galego de Ulises de James Joyce na súa colección Clásicos Universais que acolle as obras fundacionais da tradición literaria contemporánea.

   Porque Ulises  é para moitos críticos e estudosos a mellor novela en lingua inglesa do século XX, e seguramente a más discutida, obxecto de controversias, e a máis influinte da modernidade literaria. Ese libro que nunha primeira ollada semella caótico e desestruturado,  do que o seu mesmo autor afirmou que introducira no texto tantos enigmas  e quebracabezas que os críticos estarían ocupados durante séculos discutindo sobre o mesmo, é sen dúbida o cume da revolución que a narrativa europea experimentou nas primeiras décadas do século XX. Escritores como Marcel Proust, Franz Kafka ou Virginia Woolf son protagonistas senlleiros dese período, xa que ampliaron dun xeito radical as posibilidades da novela contemporánea. A reconstrución minuciosa dunha vida, o absurdo como resposta á deshumanización da sociedade, a atencións ás máis insignificantes sensacións, o mergullo na vida interior e a súa representación caótica comezaron, grazas a eles, a ter cabida  na novela contemporánea. Mais se o interese do lector é elixir unha soa obra e un so autor emblemático que interprete de forma rigorosa e cabal a ruptura coa novela decimonónica, esa sería sen dúbida o Ulises e James Joyce o autor escollido. E porén, segundo José María Valverde, un dos tradutores da novela ao español, o Dublín de Joyce é equiparable ao Londres de Dickens ou ao París de Balzac.

   Entre os trazos más importantes deste opus magnum cómpre salientar, sobre todo, a consagración do que o mesmo Joyce chamou “parole intérieure”, o monólogo interior -“stream of  consciouness, segundo as palabras de Willian James-, a expresión do pensamento de cada personaxe como se fose gravado en directo que se aprecia en todo o libro, pero nomeadamente no epílogo da novela, no coñecido monólogo de Molly Bloom que reproduce ese río do pensamento que flúe libre e sen barreiras, monologando sobre temas moi diversos e verbo dunha manche a de lilainas cotiás.

   Mais ese día na vida de Leopold Bloom, un odiseo contemporáneo con cornamenta que o 16 de xuño de 1904 percorre o seu Dublín natal e o doutros dous personaxes, a súa muller Molly e o mozo Stephen Dedalus, invertendo e subvertendo  de xeito antiheroico as materias típicas homéricas, acubilla moitas outras claves que converten a obra na máis influinte  do pasado século, segundo os analistas que a apoiaron. Entre os seus méritos: o simbolismo épico, a atmosfera naturalista, coa que o autor retrata a cidade de Dublín, a acuidade coa que fai xurdir algo fermoso desde as tebras da sordidez, facendo asemade que conflúan, colidan e, case como nun bucle, remitan unhas a outras ou se rexeiten, un mundo de acontecementos múltiples desde Homero aos procesos psíquicos ou á liturxia católica, como mantén Umberco Eco. Ou o papel protagónico da linguaxe, unha linguaxe

James Joyce (Foto: Gisele Freund)

neutral que fai posible que poidamos convivir internamente con seres mediocres. Ulises, como escribe  J. M. Valverde, escandalizou máis que polas pequenas obscenidades, porque nas ringleiras deste libro recoñecémonos todos como pobres seres, sempre parlantes por dentro ou por fóra.

   Desde hoxe Leopold Blom, Stephen Dedalus e Molly Bloom falan galego. Na lingua de noso podemos gorentar, xa en versión completa e o que puido ser noxo e angustia ficará na nosa mente como compaixón da linguaxe e música da fermosura.

   Unha obra de tanta ricaz complexidade, que cambiou as maneiras de entender o mundo (Víctor Freixanes, páxina 11), aconsellou aos responsables da editorial viguesa que a versión do Ulises ao galego correse da man dun equipo de catro persoas con perfís distintos e, por iso mesmo, complementarios: tradutores profesionais e un escritor que se atopa nas vangardas da actual narrativa galega. Xa que logo, María Alonso Seisdedos, Eva Almazán, Xavier Queipo e Antón Vialle son os responsables de que o galego conte desde arestora con este galano literario. Un clásico moderno, un título imprescindible, teño para min, para que os sistema literario galego poida considerarse culturalmente normalizado. É necesaria a incorporación das grandes obras da literatura  universal a unha lingua minoritaria como a nosa. Elas deben formar parte do noso patrimonio cultural. Son os mananciais de reserva onde, en intres de penuria ou de fartura, poderán beber os creadores galegos. Beizón pois á Editorial Galaxia e ao equipo de tradutores

García-Sabell e a fenomenoloxía

 

Domingo García-Sabell e a fenomenoloxía

Ramón López Vázquez

Centro Ramón Piñeiro, Santiago de Compostela, 2013, 375 páxinas.

 

   Domingo García-Sabell (Santiago, 1908 – A Coruña, 2003) foi e segue a ser unha das figuras máis controvertidas da cultura e da realidade galegas na segunda metade do pasado século. Ensaísta, crítico literario e médico humanista, compaxinou o seu labor cultural con cargos de notoria responsabilidade política: senador real durante o período constituinte, Presidente la Real Academia Galega (1977-1997), cargo vitalicio que compatibilizou  co de Delegado do Goberno en Galicia (1981-1996) e ao que renunciou debido ás presións de moitos escritores galegos que lle censuraron desempeñar simultaneamente ambos os dous cargos, sobre todo cando o Goberno central impugnou o Decreto do Goberno galego sobre o dereito e o deber dos galegos de coñecer e usar o galego. Galego universal para os seus partidarios, “o supremo doutor compostelán” (Otero Pedrayo); un home que sempre falou desde o poder, un gran dogmático que berra contra quen non profesa a transcendencia mistérica, a conxunción heideggeriana do irracionalismo e unha potencia ontolóxica; inimigo así mesmo do nacionalismo revolucionario que defende a liberacións dos pobos.

   Un personaxe ancorado entre augas tan contraditorias, ben merecía unha ampla monografía que procurase achegarnos unha visión, un relato sistémico dese lector e escritor a mancheas e multimillonario en cargos variados, tamén en críticas e loanzas. Ese ensaio que analiza polo miúdo a personalidade e o pensamento de García-Sabell chéganos arestora da man de Ramón López Vázquez, o profesor de filosofía compostelán que prosegue coa súa aposta por rescatar os nomes esquecidos da historia do pensamento galego, como tal, o do krausista galego Juan Sieiro González ou o do intelectual nado en Vilardebós, Eloy Luís André.

   O propósito desta extensa monografía que asina Ramón López Vázquez, non é chorar nin desprezar, senón entender e comprender, esmiuzar nun relato sistémico, como xa quedou anotado, centrado en clarexar o sentido que a expresión ser-no-mundo terá na vida e na obra de Domingo García Sabell.

   O volume, logo dunha ampla Introdución, estrutúrase en dúas partes. A primeira analiza de xeito reflexivo a obra teórica do doutor compostelán, tomando como punto de partida a biografía de García-Sabell, dando por suposto o dictum existencialista de que o primeiro e orixinario é existir; a seguir, a análise do seu talante, a fenomenoloxía como horizonte hermenéutico pois a descrición fenomenolóxica é a ferramenta preferida por García-Sabell; estudo así mesmo do europeísmo do intelectual compostelán con Heidegger como “o compás para discriminar a cultura europea que convén imitar en Galicia” (páxina 149).

  

Ramón López Vázquez

A segunda parte do volume pretende ser un mapa iconográfico desde a ollada de Domingo García-Sabell. O “homo gallaicus”, constituído  sobre todo polos labradores e mariñeiros, e a súa par a presenza de Europa en Galicia; a arte galega, centrando a análise en figuras como Luís Seoane e na pintura como a forma que de xeito máis fiel asumiu as pautas do pensamento fenomenolóxico. Un percorrido pola lectura que García-Sabell fixo de autores e obras (Otero Pedrayo, Rosalía, Cunqueiro, Manuel Antonio) pon cabo a esta obra, sen dúbida miscelánea, aínda que suturada polo “cemento unitivo” da filosofía.

   Un libro seguramente polémico, malia que o autor quere fuxir á mantenta de censuras e loanzas, mais que non contentará e nunca lerán os que no acreditan no misterio nin na transcendencia e os que en Domingo García-Sabell albiscan unicamente bagatelas heideggerianas, poperianas e integrismo neoliberal.

Para alén do cotián. Da esencia soterrada da literatura

 

Presenza dunha Ausencia

Sobre Maurice Blanchot

Anxo A. Rei Ballesteros

Axóuxere Editora, Rianxo (A Coruña), 2013, 129 páxinas

 

   A ensaística segue a ter unha mirrada presenza no sistema literario galego. Os libros de ensaio onde os autores se arriscan co pensamento e propoñen enunciados e respostas singulares para o noso tempo, alicerzados na ilustración crítica. Porén, libros como esta achega póstuma de Anxo Rei Ballesteros, ese autor maldito e solitario, pero dono dun persoalísimo discurso narrativo, contribúen a minguar un oco importante na literatura de noso.

   O texto dun escritor que abala entre a narración e a filosofía, foi atopado entre os papeis que Rei Ballesteros deixou amoreados no seu estudo. A pequena editorial de Rianxo conseguiu darlle forma definitiva a este “pequeno (humilde e imperceptible) fito no despegue da ensaística galega”.

Anxo A. Rei Ballesteros

   Mais o pensamento radical de Rei Ballesteros tamén se interroga verbo da literatura. Inquéritos sen resposta doada pola súa radicalidade, porque ante  a morte, esa “amizade subreticia”, como en Blanchot, a literatura é una palabra vacua. Meditación profunda, afastada das insípidas lambetadas, mais na que hai un intenso tributo á filosofía, á literatura e que abre portas “para alén do cotián”

 

(Texto publicado o día 12 de decembro de 2013 no suplemento Correo das Culturas, páxina VII do xornal Faro de Vigo)

A música das esferas”, un ensaio xenuino

 

A música das esferas

Xenealoxía da orde do mundo

Carlos Lema

Euseino? Editores, Vigo, 2013, 276 páxinas.

 

   Nas miñas mans, un libro de ensaio, unha publicación xenuína do xénero ensaístico do que tan deficitaria é a cultura galega. Segue a ser verdade o que Ramiro Fonte escribía en xaneiro do ano 1994: “No contexto da literatura galega…os momentos de maior esplendor literario acostuman coincidir con aqueles nos que os escritores souberon desdobrarse en pensadores.” E de pensadores é do que é deficitaria a ensaística galega. Una salientable excepción é este libro de Carlos Lema: un libro de investigación, froito do afervoamento indagador do escritor e editor, pero que non se contenta con iso, con rebaixar, estruturar ou clarificar o que outros dixeron, senón que se arrisca con verdadeira esencia do ensaio: pensar, propoñer enunciados singulares e clarificadores, alicerzados na ilustración crítica. Por iso mesmo, esta monografía non é, abofé, ningunha lambetada. Ten máis de croio duro, como nestas datas lembraba Armando Requeixo, en cita oportuna de Xosé María Díaz Castro, que de peperetada ensaística.

   Carlos Lema, que nos últimos tempos esta a ser un dos poucos ensaístas galegos que se arrisca de veras coa tarefa de pensar, deita arestora o seu pulo investigador verbo dun tema que desde sempre preocupou ao “homo sapiens sapiens”: a xenealoxía da orde no mundo, subtítulo de A música das esferas, rótulo que fai indubidable referencia á teoría pitagórica da harmonía das esferas, baseada na crenza pitagórica de que o universo está gobernado segundo proporcións numéricas harmoniosas, e que o movemento dos corpos celestes rexese  por proporcións musicais. E digo crenza porque a astronomía pitagórica era moito máis especulativa que esteada en razón científicas.

   Son asemade de tipo especulativo as primeiras ideas, constructos ou conxecturas dos primixenios  modelos cosmogónicos, xurdidos nas primeiras civilizacións logo dun proceso de adaptación ao réxime sedentario (India, Mesopotamia, Exipto, Pobos nórdicos…), mais como acertadamente escribe Carlos Lema antes de Homero “poida que soamente se compuxesen  teogonías”. Foi en Tracia onde, a partir da idea de xenealoxía aplicada ao mito, se establece no mundo unha primeira idea de orde.

   Expresar por medio da  xenealoxía dese Todo ordenado, desde a antigüidade grega ata a modernidade, é o propósito desde libro. Xa que logo, unha mirada atrás que se detén en primeiro lugar no pensamento grego que engade algo novo á concepción da orde no mundo: é unha orde que non depende do azar, nin dos astros, nin da vontade dos deuses, senón que dimana do cumprimento dun λόγος, unha razón ou lei natural cuxo orixe é froito dunha νοϋς. En dentro do pensamento grego, en primeiro lugar, no pitagorismo, en Platón (un mundo concibido como cosmos cun τέλος), na redefinición neoplatónica asimilada polo cristianismo, da man sobre todo de Agostiño de Hipona, que cristianiza o platonismo pondo o inteligible do lado de Deus e deixando “o inconsistente sensible e mundano afastado desa consistencia” (páxina 138).Así pois, a orde do mundo é unha perfección froito da subordinación do creado ao Creador.

  Sen se  deter en Tomás de Aquino para quen a orde do mundo é unha “via” para a demostracións da existencia de Deus, o ensaio achéganos ao pensamento cartesiano e

Carlos Lema

á Filosofía da Idade Moderna, cunha clara secularización da orde (“o demiurgo acaba por ser o propio home, ou mellor, o ego da reflexión”, páxina 177). Unha inversión de crenzas na que o alén transcendente será substituído por un aquén inmanente, continuará na Revolución Francesa e a orde do mundo prosegue a ser establecida mediante leis universais e determinísticas.

   Un estimulante e profundo percorrido, exposto mediante una análise rigorosa, sobre un tema, a orde aplicada ao mundo, que  a racionalidade científica moderna traduce en leis. Con todo, e o que segue podería ser entendido como unha incitación para o ensaísta, cómpre non esquecer as reformulacións do pensamento complexo que postula, fronte ao paradigma da simplificación da ciencia clásica, o paradigma da complexidade, un de cuxos principios é o do papel imprescindible da desorganización. Como escribiu no seu día Heinz von Foerster, parodiando a coñecida frase de Schrödinger, o mundo, e sobre todo os sistemas autoorganizados non soamente se nutren de orde. No seu menú tamén se atopa o ruído  (“order from noise”). Se a “order from order” equivale á mecanicidade, “order from noise” é  a gran novidade da capacidade creativa, a auto-organización. Hoxe sabemos, fronte ao determinismo co que  a ciencia clásica definiu o mundo  que o “alea” está presente tanto a nivel macrofísico como microfísico.

   Este superficial apuntamento / insinuación non empece a investigación impecable de Carlos Lema que engade esta monografía ás poucas achegas serias e penetrantes que no sistema literario galego profundan na verdade novidosa do pensar.

 

  

Orixinal e innovador. Distópicos, postapocalípticos

 

O bosque é grande e profundo

Manuel Darriba

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 141 páxinas.

 

“Como dicía Stendahl, a literatura é poñer o espello á beira do camiño. Os temas máis recorrentes da miña obra son a idea de sociedade, incomunicación, do azar…”. Estas palabras coas que Manuel Darriba caracterizaba a súa literatura hai unha ducia de anos, delimitan non poucos aspectos, sobre todo técnicos da súa máis recente achega no eido narrativo: O bosque é grande e profundo, unha novela de relatos, incrustada de cheo nos mundos utópicos, apocalípticos e postapocalípticos.

   O xénero apocalíptico é un fenómeno literario propio das épocas de crise que olla nomeadamente ao futuro xa que tanto o presente como o pasado só ofrecen desconfianza. Endalí a relación entre as utopías -sobre todo as distópicas- e a apocalipse.As  sociedades distópicas son escenarios onde se desenvolve a historia máis negativa.

   Na infinidade a utopía e nos temas postapocalípticos insírese esta novela de dous relatos de M. Darriba. O primeiro deles achéganos a un misterioso viaxeiro que vén da Cidade fuxindo da noite e da guerra. Profunda  no bosque e o relato segue os seus andares nun espazo sen nome que semella  doutros tempos históricos e onde habitan seres humanos con oficios e relacións persoais de épocas pretéritas. No canto do fogar que procura, o viaxeiro atopa seres deshumanizados, ambientes desolados, un mundo frío.          A narración do segundo relato acércanos á Cidade onde observamos outra forma de supervivencia, esta vez apocalíptica: unha cativa e a súa profesora sobreviven aos estragos da guerra refuxiadas nun soto. Fóra, unha dantesca paisaxe bélica.

   Dúas historias brutais, ateigadas de profundas cargas simbólicas. Dous relatos concisos, lacónicos, espidos de

Manuel Darriba

calquera artificio. Parágrafos curtos, tallantes, oracións asindéticas. Como xa se sinalou, M. Darriba pon o espello á beira do camiño e observa, reflectindo trazos, accións e diálogos dos seus personaxes, cunha radical economía de recursos lingüísticos. Semella que o seu interese é reproducir estes dous ambientes hostís e, deste xeito, xorde nítida a relación do ser humano co medio, neste caso coa desolación e a devastación por el mesmo provocadas. Un fecundo aproveitamento, xa que logo, da técnica obxectivista e do recurso ao minimalismo que converten esta novela breve nunha obra orixinal e innovadora.

(Texto publicado o día 5 de decembro de 2013 no suplemento Faro da Cultura do xornal Faro de Vigo)

Náufragos do mar e da vida

 

Acordes náufragos

Antón Riveiro Coello

Editorial Galaxia, Vigo, 2013, 138 páxinas.

 

   Nove relatos, escritos en diferentes épocas da súa vida e espallados en diversas publicacións, recollidos neste pequeno volume que está suturado polo feito de que todos eles coinciden no tema fantástico, na traxedia dos naufraxios no mar ou en terra e tamén no tema amoroso. Así presenta Antón Riveiro Coello esta súa escolma de relatos que Galaxia publica baixo o título de Acordes náufragos.

   O tempo non pasa en van e tampouco as aprendizaxes. Transcorreron  dezaseis anos desde aquela historia de Chicho Antela, o personaxe limiao que en Cuba traballou duro na ceifa e pastoreou putas, pero á que, na miña estima, lle faltaba alma. Nese intervalo, Antón Riveiro Coello converteuse nun excelente contador de historias, sobre todo en formato longo, como o acreditan títulos como As rulas de Bakunin (ano 2000) ou Laura no deserto (ano 2011), entre outros. Mais tamén nas pequenas creacións literarias A. Riveriro Coello demostra que domina o oficio das distancias medianas ou curtas, porque os seus relatos sobordan vida e sobre todo tensión narrativa.

   O relato que enceta a escolma, “A canción de Sálvora”, sen dúbida o de máis extensión e entidade, é unha mestura do fantástico e marabilloso co amor e ingredientes históricos. O relato alicérzase nunha perfecta confusión de soño e realidade. Os veciños de Sálvora teñen versións diferentes sobre a desaparición do mariñeiro Xoán, mais en realidade, el que loitou contra as ondas na recuperación dos corpos afogados do afundimento do vapor Santa Isabel, fora na procura da muller amada /soñada, Nereida Fersen. Un relato pois sobre a forza, a densidade dos soños. Soños pasionais, soños tráxicos e maléficos, ateigados de pesadelos, que, porén, se converten en ventureiros e desaugan nas marabillas dun amor náufrago.  

   A arquitectura compositiva de Acordes náufragos érguese ademais sobre outros oito contos de desigual extensión, algún deles mesmo despregado nas distancias curtas, e tinguidos case que todos eles por eses acordes máxicos e románticos ao que nos remite o título. Así, o segundo relato, “Pirrula ou un punto no ceo” que nos achega á historia de Pirrula, nome de paporroibo, moza enmeigada que levita cos sorrisos . O seu tocar o acordeón de xeito engaiolante  e a  súa fermosura, unha chamada ao pecado, fan que un portugués se namore dela. No desenlace, o amor convértese en cobiza e o sorriso elevador de Pirrula muda nunha gargallada e nun puntiño no ceo. “O caderno de Alicia”, a terceira historia deste volume, preséntanos o personaxe de Alicia, unha rapaza aprendiz de escritora que soña que conquista o branco do papel dos cadernos que lle regalara Valle Inclán. Namorada dun rapaz ferrapento, personaxe do escritor, consigue corrixir o seu pasado e tamén o futuro ao que a pluma de don Ramón o tiña predestinado. Un relato, xa que logo, que cuestiona a independencia dos personaxes literarios con relacións aos seus creadores.

   Na seguinte historia Riveiro Coello explora as súas habilidades no microrrelato, nun “testículo” que diría Cortazar. Un relato elaborado con minuciosa ourivería, de recompensa inmediata, no que un vello limiao segue remando na súa barca lañada, entre as brétemas do delirio,  por aquel noso mar interior que fora a lagoa, hoxe desecada e malbaratada. “O nome no espello”, un relato que o autor nos achega en varias secuencias, aproxima o lector á historia dun ser aluado, aos seus soños imposibles, capaces, con todo, de recrear coa súa sombra insurrecta e delirante o mito de Ícaro. “O náufrago irlandés” enchoupa a escrita nas mesmas coordenadas de fantasía e realidade: a historia desvariada dun náufrago irlandés que o mar trae ata Rianxo, onde abrollan hipóteses lendarias sobre a súa orixe, ata  que un día desaparece amarrado a un anaco de madeira branca. No relato “As memorias do río”, o escritor retoma o tema mítico limiao, a lenda milenaria do río do esquecemento, ese “río que apaña memorias” (páxina 117)  e a súa meilagreira ou maléfica ponte de pedra para quen a cruza. “Triste ledicia”, outra historia moi breve, é ao meu

Antón Riveiro Coello

ver, o de menos sustancia diexética: unha historia que se centra na forza compulsiva da ledicia que mata á avoa do protagonista nun ataque de risa. Pon cabo a escolma o relato “Branca Manigua, outro conto co protagonismo feroz das augas da treboada e do mar, incapaces, porén, de rachar os amores eternos e tráxicos da santeira cubana e o seu home, que amenizaba coa súa música os agoiros que profetizaba a súa muller.

   Relatos, xa que logo, que abalan entre o fantástico-marabilloso e a realidade, alicerzados algúns deles en acontecementos históricos. Ganduxados cunha lingua, á vez popular e exquisita, moi saborosa, porque está ateigada de imaxes e texturas de gran potencia, que cobran vida na imaxinación do escritor que con semellante acuidade sabe transmitirnos os naufraxios do mar e aqueloutros da vida, igualmente procelosos.

Unha voz literaria pra contar a represión stalinista

 

Un día na vida de Iván Denísovich

Aleksandr Solzhenitsyn

Tradución de Martin Andor

Rinoceronte Editora, Cangas do Morrazo, 2013, 166 páxinas.

    Hai dúas liñas na narrativa soviética do pasado século que tiveron unha vida difícil a partir da revolución e durante o réxime stalinista sobre todo. Unha delas é a do humor satírico verbo da vida cotiá do pobo ruso. Na outra lina, moito máis radical, atópanse os disidentes políticos propiamente ditos. O caso máis rechamante é o de Aleksandr Isáyvich Solzhenitsyn (1918-2008). Profesor de física, participou na Segunda Guerra Mundial e, malia ser condecorado, foi condenado, por criticar a Stalin e por actividades antisoviéticas, a once anos  nos campos de traballos forzados e outros de confinamentos ou ao desterro, ata 1957, ano no que se lle permitiu volver ao ensino. Desde entón loitou contra a represión stalinista e converteuse no máis destacado disidente da Unión Soviética. En 1962, tras unha espera de tres anos e co autorización persoal de Nikita Kruschev, aparece publicado Odin den Ivana Denísovicha, arestora traducido finalmente ao galego por Martin Andor para Rinoceronte Editora.

   Unha  novela tremendamente  verosimil  xa que xorde da experiencia persoal do autor. Causou unha grande impresión ao descubrir de xeito sinxelo e tanxible a desesperante cotianidade  dun tempo e dun lugar no que a brutalidade está á orde do día. Solzhnitsyn publicou posteriormente relatos breves e novelas de formato longo como A casa da matrona, Pabellón de cancro, Agosto do catorce ou ensaios como Arquipélago Gulag. Premio Nobel de Literatura en 1970, adoptou no exilio a cidadanía norteamericana e desde Estados Unidos incitou o seu novo país a atacar ao da súa orixe.

   A novela narra, polo miúdo, un día “case feliz” do protagonista Iván Denísovich Shúkhov, un zenk (interno nun campo penal). Un día, desde a diana á retrata, como os tres mil seiscentos cincuenta da súa condena. O día da condena de  Shíkhov que Solzhenitsyn  decide narrar, é un día como outro calquera, que dá comezo ás cinco da mañá e remata ás dez da noite, tras incontables rexistros dos prisioneiros, co frío siberiano -menos de 27º C marca o termómetro esa mañá e só cando acadaba os 41º C  non os mandaban a traballar-, enfrontándose á enfermidade, ao traballo, ao cansazo, á fame, ás absurdas normas do campo. Iván é expelido, ten experiencia, sabe como moverse, non descoñece a marxe que  ten un interno para que o día transcorra  sen ningunha sombra, case feliz. Asemade, ten claros os lindes que non ousará traspasar: a deslealdade, a corrupción, a mendicidade.

   A grande virtude da novela de Aleksandar Solzhenistsyn consiste sobre todo na súa capacidade de dotar de entidade literaria as espantosas condicións de vida e as vexacións que describirá máis tarde en Arquipélago Gulag. Inmortalizou así o escritor ruso en forma de novela o drama da represión stalinista sobre millóns de seres humanos; perennidade  que o lector pode estender a todas as formas de represión e de asoballamento da dignidade humana en campos de castigo, arma preferida das  ditaduras de todos os tempos e mesmo de gobernos de certos estados que alardean  de seren democráticos.

   O  autor procura a verosemellanza   e para iso emprega un narrador en terceira persoa que describe a xornada do protagonista fuxindo das valoracións. Con todo, os distintos personaxes cuxos diálogos son reproducidos, dan fe das absurdas e crueis condicións nas que se vive no campo. Xa que logo, Solzhenitsyn  é fiel ás propostas do realismo socialista de ofrecer unha imaxe fiel da realidade. Endalí que, consonte con ese compromiso persoal, a novela revela sen valoralos, como xa se sinalou, aspectos estarrecedores do sistema de represión cos disidentes. Un estilo directo, coloquial, vivo e próximo ao lector, que de contado sente empatía polo que está lendo, e unha estrutura lineal permiten que esta obra acadase unha gran difusión, converténdose mesmo nun bestseller , un verdadeiro “pedestal”, como acostumaba dicir o propio narrador. Desde agora tamén a podemos gorentar en galego grazas a Rinoceronte Editora.

Aleksandr Solzhenitsyn