Philip Roth*

O pasado día 6 de xuño Philip Roth foi elixido  Premio Príncipe de Asturias 2012 das Letras. Unha inestimable nova, sen dúbida, para os amantes da narrativa de calidade. Porque Philip Roth (Newark,1933), coñecido nomeadamente pola súa “Triloxía americana” da que forman parte as novelas American Pastoral, coa que ademais obtivo o Premio Pulitzer , I Married a Communist e The Human Stain) é un dos grandes narradores norteamericanos vivos. Así o considera Harold Bloom que o inclúe nunha nómina da que forman parte Thomas Pynchon, Don DeLillo e Cormac MacCarthy, á que eu modestamente engadiría o nome de E.L. Doctorow.

Porén, en España a novela que o empoleirou no altar da fama foi Portnoy’s Complaint, traducida por Seix Barral no ano 2007 co título El mal de Portnoy. Que eu saiba, ningunha das novelas de Roth están vertidas á lingua de noso. Outra mostra da valoración coa que Philip Roth é lido en todo o mundo, foi o resultado dunha enquisa realizada en 2006 por  The New York Times Book Review: un cento de escritores, críticos, editores e estudosos da literatura escolleron os mellores vinte  e dous libros e entre eles, seis novelas de Roth. No ensaio que acompañaba á enquisa, o crítico A. O. Scott afirmaba:”Se tivésemos buscado o mellor escritor dos últimos vinte e cinco anos, el (Roth) sería o gañador”.

Philip Roth soubo reflectir como ninguén os problemas da asimilación e da identidade dos xudeus nos EE.UU. e rastrea asemade a natureza das pulsións sexuais e da autocomprensión, temas cos que nos agasalla botando man das súas armas predilectas: o monólogo interior, o humor sutil e unha sorte de enerxía histérica, vencellada por veces cos seus heroes e co mesmo narrador, como acontece en El mal de Portnoy.

O personaxe que con máis asiduidade aparece nas novelas de Philip Roth é Nathan Zuckerman, un alter ego se cadra de Roth, que pescuda os problemas do narrador, así como certas trazas traxicómicas da asimilación dos xudeus non EE.UU. Como xa quedou dito, as editoras galegas semellan ter ignorado a obra narrativa de Philip Roth. Xa que logo, se queremos ler algunha das obras mestras do novo Premio Príncipe de Asturias das Letras, teremos que acudir ás traducións en castelán publicadas por Seix Barral. Mondadori e Alfaguara. Unha verdadeira mágoa!

* Texto publicado no xornal El Correo Gallego o día 23 de xuño de 2012. Para ver o orixinal, pinchar aquí

Un barco solitario entre a néboa

Ecos da néboa

Ricardo Martínez-Conde

Limiar de Anxo Tarrío Varela

Ilustración da cuberta: Ánxela Pérez Meilán

Editorial Trifolium, A Coruña, 2012, 61 páxinas.

 

 

Achégome a estes aforismos de Ricardo Martínez-Conde que a Editorial Trifolium vén de editar na colección “Literae”, co convencemento de que ao subxénero aforístico se lle pode aplicar aquilo que  Andrés Neuman escribira verbo do minirrelato: xoga a súa saúde e quizais a súa resurrección en dúas liñas, na parquidade e na excepcionalidade. Cada aforismo, en efecto, debe de ser un estado puro de excepcionalidade. A súa parquidade verbal, o seu laconismo na expresión verbal, encerran porén unha completa visión do mundo.

En efecto, en pouco máis de medio cento de páxinas, Ricardo Martínez-Conde (Aldariz, 1951), posiblemente o primeiro escritor que na literatura  galega se enfrontou cun libro de Haikus, achéganos unha manchea de aforismos, sentenzas breves -moitas delas concentradas nunha soa liña-, non xustificadas nin razoadas, mais posuidoras dun contido máis profundo do que se percibe a primeira vista, ou do que nunha sinxela lectura inxenua captamos ou pensamos que quere dicir.

O aforismo -e nos de Martínez-Conde atopamos  mostras abondas- suxire, insinúa o que se quere dicir.

Na tradición pois de Heráclito, Marco Aurelio, Pascal, Montaigne ou Nietsche, Ricardo Martínez Conde agasállanos con verdadeiras alfaias sapienciais, raianas cos proverbios, refráns, adaxios ou apotegmas, modos  de expresión da realidade que concordan coa idea de que o inacabado pode e debe ser considerado como unha obra de arte. Xa que en realidade ningunha obra de arte está nunca acabada. O inacabamento  esencial destas sentenzas de Ricardo Marínez-Conde e a súa principal virtude é a súa capacidade para funcionaren como un ser vivo, sempre en proceso de crecemento ou individuación.

Ricardo Martínez-Conde

Os aforismos de Martínez-Conde son, por outra banda resultado, non de apriorismos -velaquí a súa diferenzas dos axiomas- senón de experiencias concretas, tiradas de múltiples eidos da vida ou da nosa relación coa realidade. E abranguen temáticas moi diversas, en xeral, os grandes asuntos, temas e teimas que preocupan ao ser humano.

Un amplo e contextualizador limiar de Anxo Tarrío Varela, que define o autor destas sentenzas como escritor de “cerna densa”,  e unha fermosa ilustración na cuberta de Ánxela Pérez Meilán converten esta publicación nun meiró rebordante de sabedoría concentrada en formas microliterarias. Un barco solitario entre a néboa, como escribe Anxo Tarrío.

“Roxe de Sebes”, a proba do Courel

Roxe de Sebes

Ignacio Castro

Noitarenga, Santiago de Compostela, 2001, 140 páxinas.

Reedición: Fundación Luís Seoane, A Coruña, 2011, 118 páxinas.

 

Roxe de Sebes foi e segue a ser un libro singularísimo. Editado por primeira vez no ano 2001 por Emilio Araúxo en Noitarenga e reeditado o pasado ano pola Fundación Luis Seoane, dentro do proxecto “Cabañas para pensar”, é un libro de lectura minoritaria mais imprescindible para todas aquelas persoas que intentan atopar a outra dimensión de realidade, a dimensión profunda e xerminal do lugar, do silencio da serra nun mundo que non nos deixa escoitar co estrondo dos reactores e das marañas das vías de comunicación.

Ignacio Castro (Santiago de Compostela, 1952) é un pensador galego e crítico de arte, residente profesionalmente en Madrid, pero que nunca fai o xordo aos ecoares da cultura galega, na que irrompe de cando en vez con produtos lúcidos e arredados de tantas lambetadas ao uso dos padais snobs. Libros os de Ignacio Castro en galego ou en español, abeirados na nidia verticalidade do pensamento. Da súa autoría como escritor galego son Alén de fenda (1994), o libro que seguramente preparou no retiro da cabana do Culán  e que en tantas en tantas cousas se asemella á augación de natureza que enche estas páxinas. E antes de saír á rúa Roxe de  Sebes, editou, tamén en Noitarenga os debates que sobre Novoneyra se celebraron en 1999 no pazo de O Picón, baixo o título, Neste silencio. O pasado ano daba ao prelo Formas de indefinición en Axouxere Editora.

Roxe de Sebes alicérzase nos materiais conservados e froito dunha experiencia radical que o autor viviu entre os anos 1983 e 1989, para enchouparse na aprendizaxe interminable da montaña. A proba consentiu no voluntario desprendemento do mundo e no retiro na cabana de Culán en Roxe de Sebes, arriba da aldea de Mazales (Serra do Courel) durante mil días. Ignacio Castro pasou vencellado  a aquela paisaxe sete anos, divididos en sete períodos de dous a catro meses. O illamento foi absoluto. Case que nunca subía ata aquela serra ninguén. Raramente un cazador ou algún pastor que se achegaba a aqueles pastos altos, solitarios.

Que pescuda o pensador con estes mil días vividos alí onde as cousas e os seres  se xuntan nun emblema de todos os silencios? Inverter o camiño que propuxera Marx: volver da “acción” á “interpretación”. Se Santiago fora nos anos mozos do autor, o escenario do marxismo, Roxe de Sebes será o da filosofía. Ou dito con palabras que o autor dirixe a  D.G.S. (Domingo García Sabell): atopar a identidade do singular do universal, o movemento e a quietude, o pensamento e a existencia, materiais cos que, lentamente e no illamento de cristal dunhas montañas, se pretende construír o mundo.

A incomunicación foi tal que, á parte do perigo metal daquel tremendo silencio das serras, calquera enfermidade ou accidente podería ser mortal. É certamente a proba de lume do Courel. Mais a experiencia foi fecunda e valiosa, pois logo daquela vivencia radical de unidade, o pensamento acadou a capacidade de desdobrarse, de ser dous, sen deixar de ser un.

Na soidade da montaña acadou Ignacio Castro un sexto sentido verbo da realidade natural, verbo da troita e do cervo, que nunca tivera antes. A mesma inflexible castidade que alí ten que vivir, unha sorte de adroxinia ascética que o liberaba dos impulsos da relación sexual, permítelle revivir todos os personaxes que un fora no pasado, reconquistar o sentido da comunidade desde cero: “eu era interiormente tamén todas as mulleres que coñecera”. En resumo, a experiencia asemellouse ao traballo dun místico para adaptarse ao mundo, para poder aceptar a infamia de vivir neste mundo, acompañado polo cristal da montaña.

Ignacio Castro

Roxe de Sebes é un libro humilde pero marabillosamente luminoso do que moi pouco se ten falado e coido que tamén moi pouco  se falará no futuro. Porque os rebumbios do noso mundo son a súa antítese . Pero a súa lectura debería converterse  no báculo laico para nos atopar a nós mesmos. Dividido estruturalmente en catro grandes partes; “O caderno de intres”: unha manchea de haicus  ou breves frases descritivas ateigadas de musicalidade e lirismo ao estilo de Novoneyra (“Abeluria, xanzá, tollemerendas: flores de montaña, beleza escondida do mundo”); “As cartas dende  a cabana”: cartas que van nunha soa dirección, sen resposta. Todas, agás unha, dirixidas á familia, e ás que lles chama “traballo”, como se fose un labor calquera de supervivencia; “Mil días”, é dicir, a crónica e a reflexión filosófica verbo desta amalgama coa natureza que nos fai baixar de toda vaidade ao escoitarmos o canto das pedras. Finalmente unha IV parte, “Clima e acción: unha poética e ontoloxía do lugar. O sitio, o lugar é tematizado como algo propio do pensamento fronte ao esquecemento actual de toda experiencia directa, do sosego, dos sitios hoxe abandonados e cubertos de po.

As “noveliñas” de López Abente

A narrativa mariña

Gonzalo López Abente

Edición e introdución de Suso Sambade Soneira

Edicións Xerais, Vigo, 2012, 246 páxinas.

 

 

Gonzalo López Abente (Muxía, 1878-1963) ilustre membro das Irmandades da Fala, Presidente en 1936 da Asociación de Escritores de Galicia, académico numerario da RAG e depurado en 1937, é coñecido sobre todo pola súa obra lírica (Escumas da  Ribeira, s.d., Alento da raza, s. d., D’Outono, 1924, Nemancos, 1924, Centileos nas ondas, 1928 e os poemarios póstumos, Decrúa, 1966 e Monza de frores bravas para a nosa Señora da Barca, 1971). De menor valor foi considerada a súa obra narrativa e a súa única incursión no xénero dramático (María Rosa, 1928).

A Biblioteca das Letras Galegas de Edicións Xerais, co patrocinio da Fundación Gonzalo López Abente, permítenos arestora gorentar e valorar  na súa xusta medida as catro noveliñas curtas, hoxe imposibles de atopar, xa que despois da primeira edición, nunca foron reeditadas, agás O novo xuez (edición fascímil en Galaxia, 1971). A edición de Suso Sambade Soneira, precedida dun amplo e clarificador estudo introdutorio, pon nas nosas mans o que el chama  a “restauración” destes textos breves nos que López Abente se achega á temática das vilas e da vida mariñeira. Podemos gorentar, xa que logo, en primeiro lugar, O diputado por Beiramar, que significou o comezo da carreira narrativa de López Abente. Editada na Imprenta Nova (A Coruña, 1919), a noveliña ten a súa orixe nun certame de narrativa, convocado en 1918 por A Nosa Terra e do que foi ganadora porque -así reza a opinión escrita do xurado- “o estilo cristaíño axéitase a unha visión moderna do arte de novelare”. Esta novela curta reflicte a vida de “cunero” e o ambiente político nos tempos da Restauración, no que a corrupción imperaba seguramente aínda máis que arestora. A novela vai dirixida sobre todo á aristocracia rural nun intento de atraer a fidalguía á causa galeguista, á responsabilidade dun verdadeiro e auténtico servizo a Galicia e ao seu idioma. Un claro precedente do drama A man da Santiña de Ramón Cabanillas e dalgunha novela de Otero Pedrayo.

En xullo de 1922, a Editorial Céltiga dá ao prelo o libro do mes. Foi O novo xuez, que se converterá   no maior éxito editorial da narrativa de López Abente. Nun ambiente vilego que pode ser o de calquera das vilas da Costa da Morte, achéganos o autor unha historia de caciquismo, do “señorito” madrileño que chega a Galicia coa idea de que para un xuíz  as mozas galegas son presas fáciles. Como contrapunto, a vida solidaria das xentes do mar e un certo costumismo, como o do relato do día de Noiteboa nunha casa burguesa.

Gonzalo López Abente

Buserana, editada orixinariamente en 1925 na Editorial Lar de A Coruña, é a terceira das noveliñas recuperadas nesta edición. A trama está ambientada na casa reitoral de Moraime, reconstrúe  a vida rural da Costa da Morte e introdúcenos, sobre todo, nunha lenda galega: a da Furna da Buserana. Para Carvalho  Calero, Buserana é a noveliña máis conseguida do autor, opinión da que disente Sambade Soneira.

Fuxidos é a última peza breve que publicou López Abente. Localizada de novo nunha vila da Costa da Morte, probablemente Muxía, a trama novelesca describe a paisaxe, tanto humana como natural: a braveza do mar, dinamizado polo namoramento de dous dos personaxes, e polo desenlace inesperado no que a natureza indomable do mar (as “vagas do mar”) xoga un papel tráxico decisivo.

A edición que segue un camiño lingüístico intermedio, respecta os castelanismos e os dialectalismos característicos  da Costa da Morte, á vez que corrixe os hiperrenxebrismos, vulgarismos e arcaísmos. O escándalo, outra peza breve aínda que allea en boa medida á temática mariña, pecha como apéndice esta edición para completar a narrativa breve do escritor.

Mordaz aventura psíquica*

 

O forasteiro misterioso

Mark Twain

Tradución de Alejandro Tobar

Editorial Hugin e Munin, Santiago de Compostela, 2012, 148 páginas

 

 

 

Como pano de fondo da obra de Mark Twain cómpre ter en conta a grande expansión e popularidade da narrativa norteamericana, que acadou no século XIX a súa idade de ouro. Unha literatura xeralmente puritana, cuxo contrapunto  é sen dúbida o escritor nado xunto ao grande río, que se converteu no crítico máis radical daquela Norteamérica e en expansión, nomeadamente na novela As aventuras de Hucleberry Finn.

   O forasteiro misterioso publicada de forma póstuma, é en realidade a compilación de varios textos escritos polo autor, historias fragmentadas verbo dun neno que era visitado por un estraño ser sobrenatural.

Mark Twain

Inverno de 1590, ese insólito personaxe chega por sorpresa a unha aldea de Austria. Chámase Satanás e comeza a facer cousas prodixiosas, poñendo patas arriba á veciñanza, non só pola grandiosidade dos seus espectáculos, senón sobre todo pola súa teima en ridiculizar  a condición humana, moito máis salvaxe para el que o mundo animal.

Cunha profusión de imaxinación que vai máis alá da literatura fantástica, Mark Twain  mófase dos ritos relixiosos e da crueldade social, botando man dun humor agre e corrosivo, acadando no último capítulo un esmagante nihilismo. Xa que logo, unha aceda reflexión sobre a natureza humana erguida coas ferramentas da sátira e a través dunha aventura psíquica.

 

* Texto publicado o  día 14 de xuño no suplemento Faro da Cultura, páxina VII, do xornal Faro de Vigo.

Cadernos Ramón Piñeiro, número XXI

Cadernos Ramón Piñeiro (XXI): Correspondencia habida entre Xosé Mª Álvarez Blázquez  e Isidoro Millán González-Pardo.

Edita: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, Santiago de Compostela, 2012, 121 páxinas.

 

Acaba de ver luz un novo número dos Cadernos Ramón Piñeiro que edita o Centro do mesmo nome baixo a dirección de Luís Alonso Girgado  e Ramón López Vázquez. Alédame dar noticia, máis unha vez, da aparición deste número XXI, porque a publicación, aínda que non teña unha periodicidade predeterminada, achéganos cada ano varios números monográficos, coa finalidade de recoller distintas contribucións practicamente descoñecidas do noso patrimonio cultural, espalladas en revistas, xornais, publicacións periódicas xa fenecidas, ou mesmo en arquivos familiares como acontece no número que comento.

Isidoro Millán

Con efecto, este número XXI dos Cadernos Ramón Piñeiro recolle un epistolario, a correspondencia cruzada entre Isidoro Millán e Xosé María Álvarez Blázquez, desde agosto de 1961 ata xuño de 1984. Cartas que, como atinadamente  e nun rexistro poético, escribe no prólogo Xosé María Álvarez Cáccamo, “traen noticia saudosa de vida en labaradas que prenden na memoria e alentan o rumbo imaxinario do regreso, da duración sen morte” (páxina 11).

Correspondencia, conversas de máis de vinte anos entre dous amigos, que dá comezo con tres cartas en castelán (as do ano 1961) e prosegue cun amplo epistolario na lingua de noso a partires de xaneiro de 1966. Novas familiares, pescudas e achados no eido da nosa literatura nos séculos escuros, hipóteses etimolóxicas, orixe de topónimos e antropónimos, proxectos editoriais e moitos outros quefaceres e angueiras intelectuais enchen esta correspondencia. Non están ausentes, porén, asuntos polémicos como a presentación da baixa de Isidoro Millán como académico numerario da RAG, en carta dirixida ao daquela presidente da institución, Domingo García Sabell, descontento o primeiro coa configuración da Academia e para “decrarar a vacante… e dispor incontinente doutra praza de Numerario que se proviste, en xente aliada e segura, ao voso mellor gosto e poder de votos” (páxina 74).

Xosé María Álvarez Blázquez

Intercalado entre as cartas VIII e IX, os editores inclúen  o primeiro fascículo dun folletín por entregas, publicado en Pontevedra no ano 1849, que leva o título de EL CARNAVAL, obra dun “neófito escritor”, o avogado e escritor festivo e rexoubeiro, pontevedrés da Moureira, Xosé Ramón Franco Méndez. Álvarez Blázquez fai relación na súa correspondencia desde opúsculo e verbo do mesmo escribe dous “Parrafeos” e un “Comento”. Prosa galega do noso Pre-Rexurdimento, cuxos fragmentos en galego analiza Rosario Álvarez nun documentado estudo co que se pecha este número que rescata para todos nós un epistolario moi suxestivo e esclarecedor  e pequenas alfaias ata o de agora descoñecidas, pero que forman parte das nosas letras.

“Aire negro”: amor e terror en formato longo

Aire negro

Agustín Fernández Paz

Edicións Xerais, colección Narrativa, Vigo, 2012, 198 páxinas.

 

¿Existe realmente, como cren as mentes populares, a Gran Besta, O Maligno, unha realidade abominable, que fica durmida debaixo de nós, nas furnas e nos infernos do noso submundo, pero que de cando en vez esperta e sae á superficie para estarrecernos e estender o espanto entre os seres humanos? ¿Ou, como mantiña Jung e a psiquiatría oficial, trátase unicamente dun arquetipo máis, dunha imaxe simbólica que perdura nos mitos de todas as culturas e que reflicte un dos moitos monstros interiores que aniñan no noso cerebro, ese arcano cerebro reptiliano que evolucionou ata chegar ao actual? Velaquí o inquérito crucial arredor do que se ergue Aire negro de Agustín Fernández Paz. Un asunto complexo que, como núcleo diexético, significaría unha verdadeira catástrofe, un naufraxio novelesco para calquera escritor que non tivese un dominio da arquitectura narrativa como o que posúe Agustín Fernández Paz, non como agasallo do Olimpo, senón como froito do traballo e das arelas incansables do escritor.

Aire negro foi editado orixinalmente no ano 2000, na colección “Fóra de Xogo” de Xerais, foi reeditado en numerosas ocasións, acadando asemade varios premios, entre eles o Premio de Literatura Protagonista Jove 2000, o IBBY Honour List 2002. O éxito acadado fixo que podamos ler arestora a novela na colección emblemática de Xerais.

A novela de Fernández Paz é un romance que fará xurdir no lector as dúbidas sobre se trata dunha historia de terror ou dunha historia de amor. Pertence claramente ao xénero de medo e amosa con perspicacia “o sentido morbosamente antinatural” que é así como definía o xénero Lovecraft. Unha peza de terror en formato longo, un dos poucos casos na literatura galega na que as ficcións de terror teñen case que sempre a forma de conto, como, por outra banda, aconsellaría o mesmo Alan Poe.

Unha excelente fabulación longa de medo e de misterio que xira, como xa ficou dito, verbo da Gran Besta, interpretada ben como mito galego, ben como arquetipo junguiano. O máis significativo e rechamante de Aire negro  é que, fronte á racionalidade da ciencia (o profesor de instituto, o médico psiquiatra), ao final acaba por imporse a  vella crenza galega do mal, encarnado na Gran Besta, no Demo Maior que fica durmido nos infernos e que esperta  de cando en vez, sendo sempre o factor desencadeante, o espertador, unha fermosa muller de pelo vermello.

Neste sentido podemos valorar Aire negro como unha novela de medo moi étnico, que fai esquecer as teorías dos psiquiatras. Os galegos estarrecemos, desde a noite dos tempos, por cousa dun medo real, que pouco ten que ver coas imaxes  simbólicas do inconsciente cultural da psique colectiva. E, en canto tal, o lector vai atopar nas súas páxinas, abismos, negruras, buracos negros, unha inmensa sombra negra que provoca insoportables sensacións de espanto, tebras espesas como o alcatrán, viscosidade, masa pastosa, aire frío e fétido coma un alento nauseabundo.Son as sensacións sensoriais que desprende a Gran Besta cando nos axexa.

Poren, Aire negro é moitas outras cousas. Certamente, unha historia de amor. “A auténtica cerna do relato é a historia de amor”, declarou o mesmo autor co gallo da primeira edición. Un eixo central, Laura Novo, e dous homes xirando ao seu redor. Así mesmo, unha viaxe interior, a penosa ascensión da protagonista polos ríos da memoria ata o corazón das tebras -.a Gran Besta-, que o autor moi oportunamente non deixa de asociar coa inquietante viaxe de Marlow, rendéndolle nesta intertextualidade unha homenaxe a Conrad.

Agustín Fernández Paz

Desde o punto de vista técnico, Aire negro conxuga arte e habilidade. As grandes preocupacións formais de sempre de Agustín Fernández Paz non son a frase brillante e requintada, senón a arquitectura do relato, na que é un verdadeiro mestre. O relato, xa que logo, flúe espontáneo, coa virtude da claridade como o seu principal ornato.

O autor métese na pel dun psiquiatra que lembra e narra os feitos estarrecedores acontecidos tres anos antes. Na metade da novela asistimos a un cambio da voz narrativa: son as páxinas na que Laura escribe remontando o río das brétemas  da súa memoria e perforando as tebras.O primitivo narrador recupera o protagonismo narrativo no remate do libro. Fernández Paz  gradúa co acerto a intensidade da traxedia e así mesmo ten a habilidade de Fole hora de adiantar convenientemente a sensación de terror.

O relato discorre, por outra banda, por canles clásicas e canónicas, cunha sensata e non pretensiosa nin esgotadora apelación ás teorías de Jung, unha merecida e oportuna  comparación e homenaxe a Joseph Conrad, nunha atmosfera de grande verosimilitude, acada, xaora,  en parte pola estratexia do autor de darlle acubillo nas páxinas do libro a personaxes e acontecementos do noso tempo. Se cadra, por todo iso, Aire negro goza dunha desusada e especial virtude: cando se empeza xa non se deixa ata o seu remate. Coma os antigos libros, os vellos romances ateigados de historia, de vida.

* Este texto, con algunhas modificacións, corresponde á recensión da primeira edición de Aire negro e foi publicado o día 29 de xuño do ano 2000, suplemento Revista das Letras do xornal O Correo Galego.