“Epistolario”: a escrita referencial de Díaz Castro

Epistolario
Xosé Mª Díaz Castro
Edición de Armando Requeixo
Editorial Galaxia, Vigo, 2014, 236 páxinas

Nos postremos días do ano Díaz Castro chegounos o último agasallo: a publicación das cartas de interese literario, mais tamén íntimo, que cruzou con interlocutores da cultura galega, relacionados en xeral coa literatura de noso, que publica Galaxia, en edición de Armando Requeixo, o grande animador deste ano desde o punto de vista da escrita, mais no só iso. Baixo a directa responsabilidade do editor, viron luz as máis importantes producións biobibliográficas do escritor nado en Guitiriz. Ficaba porén sen atender o eido da escrita epistolar, quizais a letra miúda da produción escrita de Díaz Castro: o carteo, as cartas enviadas ou recibidas a ou de interlocutores. E iso é o que con bo tino fai o editor: recoller e publicar aquelas cartas nas que Díaz Castro e os seus correspondentes trataron asuntos de natureza literaria e/ou biográfica relevantes (páxina 8). Fican fóra deste volume, xa que logo, outras misivas de caracter familiar, laboral ou administrativo.
A publicación recolle misivas cruzadas cunha manchea de interlocutores nun amplo furco temporal: primavera de 1936 ata 1989. Preto de cento e medio de textos epistolares, tanto de como a Díaz Castro, intercambiados con Carballo Calero, Díaz Jácome, Fanego Losada, Fernández del Riego, Manuel María, Celso Emilio Ferreiro, García-Sabell, González_Alegre Bálgoma, González Tosar, Iglesia Alvariño, Martínez-Risco, Méndez Ferrín, Isidoro Millán, Uxío Novoneira, Ramón Piñeiro, Claudio Rodríguez Fer, Luciano Rodríguez, Serrano Puente e Vales Villamarín.
Moi ampla a correspondencia intercambiada con Carballo Calero, Díaz Jácome, Fernández del Riego, González Tosar e Ramón Piñeiro. Interesantes desde unha ollada literaria certas misivas que son en realidade verdadeiras autopoéticas, como a enviada en 1969 a Méndez Ferrín. Algunhas son cartas só de ida, sen respostas, perdidas se cadra por diversas circunstancias.
Un epistolario diazcastriano de amplo espectro canto aos asuntos tratados que o editor, nun bo exercicio de síntese resume nas seguintes categorías: noticias da biopoética diazcastriana; envío de colaboracións; consideracións (socio) lingüísticas; edicións de Nimbos; recepción crítica do anterior poemario; nomeamento como correspondente da RAG; e finalmente, participación en eventos literarios.

Xosé Mª Díaz Castro

Misivas, pois logo, carentes de unicidade temática, que responden a circunstancias distintas e particulares dos remitentes ou do destinatario. Non entanto e malia a advertencia do editor de que este volume soamente recolle misivas nas que Díaz Castro ou os seus interlocutores tratan asuntos de natureza literaria, o epistolario de Xosé Mª Díaz Castro forma claramente parte do que algúns autores designan co nome de literatura referencial ou autobiográfica. Literatura íntima que un emisor envía a un receptor para darlle conta de informacións e xuízos sobre a súa creación literaria. Literatura referencial porque, á luz das ideas e informacións contidas nas cartas, podemos percibir con máis claridade en moitos casos as claves da escritura de Díaz Castro, mesmo chegando a revelar terreos agochados da personalidade do escritor. As cartas non son compatibles coa ficción; xa que logo, a vida fica inserida no papel e a escritura epistolar acaba sendo vida, ou ao menos unha escolla de vida que o emisor da carta quere transmitir ao destinatario. Velaquí pois o valor deste libro de literatura íntima, menor quizais, para termos unha máis cumprida visión da figura e da obra de Díaz Castro.

Cunqueiro, destinatario

Cadernos Ramón Piñeiro (XXVII): Cunqueiro, destinatario
Edición de Luís Cochón
Colaboración de Lorena Domínguez Mallo e Anastasio Iglesias Blanco
Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, Santiago de Compostela, 2014, 152 páxinas.

Unha vez máis o Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades pon na rúa, pero sobre todo nas mans dos lectores interesados na letra miúda da nosa historia literaria recente, un novo Caderno Ramón Piñeiro (Cadernos galegos de pensamento e cultura). Fai o número XXVIII e, como escribe o editor do mesmo, Luís Cochón, debe de ser lido como unha continuación natural do número XXIII, “na medida exacta na que o todo abraza á parte” (as cartas entre Álvaro Cunqueiro e Alberto Casal). Recóllense pois neste número sesenta e oito cartas que teñen a Cunqueiro como destinatario, con orixe en trinta e cinco remitentes, e espalladas nun furco temporal que vai desde o ano 1949 ata 1979. Escribiu a primeira Eduardo Blanco Amor e a última das publicadas, Dionisio Gamallo Fierros. Non entanto, a edición recolle unha misiva escritas por Josef Kostohryz, un correspondente de Praga, en xuño de 1982 e outra da súa viúva (K.H) en outubro de 1986, dirixidas ambas as dúas a César Cunqueiro González-Seco.

Álvaro Cunqueiro

Non foi o mindoniense un gran conservador de correspondencia. Así por exemplo, do carteo entre Cunqueiro e Del Riego, o primeiro conservou dez cartas contra as noventa e cinco que atesourou Del Riego.
Os remitentes que achegan misivas a este epistolario son, entre outros, Francisco Fernández Del Riego, Eduardo Blanco Amor, Emilio Álvarez Blázquez, Ricardo Carballo Calero, José María Castroviejo, Aquilino Iglesia Alvariño, Ramón Lugrís, Isidoro Millán, Ramón Otero Pedrayo, Manuel Prego de Oliver, Celso Emilio Ferreiro Sabino Torres, José Luís Varela… Chama a atención a que enceta o volume, escrita desde Milán por Salvatore Quasimodo o 12 de novembro de 1960, que foi motivada por un artigo no que Cunqueiro defende, desde a súa provincia distante, a Quasimodo, recente Premio Nobel, fronte ao sarcástico comentario de L’Osservatore Romano verbo da personalidade do galardoado.
Misivas carentes de unicidade temática, que responden a circunstancias distintas e particulares dos remitentes ou do destinatario. Saliento co editor, pola súa fermosura, a que Blanco Amor lle escribe a Cunqueiro en castelán, á beira do mar de Baiona, o 3 de xullo de 1949. A meirande parte deste epistolario está formado por cartas escritas en castelán, agás as de Carballo Calero, Plácido Castro, Del Riego, Celso Emilio Ferreiro, Aquilino Iglesia Alvariño, José Landeira, Ramón Lugrís e Otero Pedrayo.
A edición que respecta escrupulosamente os orixinais manuscritos ou mecanoescritos dun epistolario que se salvou das demoucas que Cunqueiro fixo dos seus papeis, “…para irse espindo das cousas que xa non son”, deita luz sobre moitos trazos vitais e literarios de Álvaro Cunqueiro, que son de grande utilidade para termos unha idea moito máis exacta e real da súa personalidade humana e literaria

Cartas ao faraute do Eo

 

Cartas a Fermín Penzol

Cadernos Ramón Piñeiro (XXVII)

Edición, introdución e notas de Luís Cochón

Centro Ramón Piñeiro para a investigación en Humanidades

Santiago de Compostela, 2013, 166 páxinas.

 

   Ve luz por estas datas o número XXVII dos Cadernos Ramón Piñeiro, baixo a dirección, esta vez, de Luís Alonso Girgado, Ramón López Vázquez e Xosé Luís Cochón Touriño. E co mesmo propósito das anteriores entregas: recoller determinadas achegas, practicamente descoñecidas, do noso patrimonio cultural ou histórico, espalladas en xornais, revistas, publicacións periódicas xa fenecidas, ou epistolarios como é o caso do presente volume.

   Esa vontade e propósito toma corpo nesta publicación, sen periodicidade predeterminada, cunha monografía que recolle como materia case que exclusiva, unha boa parte do legado que ocupan as cartas recibidas por Fermín Penzol. En edición de Luís Cochón, con limiar introdutorio e notas da súa autoría, este volume dos Cadernos Ramón Piñeiro ofrécenos  as cartas que Ramón Piñeiro, Ramón Cabanillas, Ben-Cho-Shey e Otero Pedrayo lle fixeron chegar ao bibliógrafo e mecenas da cultura galega, Fermín Penzol. Pechan e completan o volume unha carta de Otero Pedrayo, outra de Rodolfo Prada a Otero Pedrayo e dez cartas máis de Ramón Piñeiro a Isidoro Millán, que completan o epistolario entre ambos persoeiros publicado no ano 2009 no número XIII dos Cadernos   atopadas con posterioridade a esa data e que ilustran de xeito complementario as orixes da Editorial Galaxia e a xestación dalgún dos seus proxectos (a edición “non nata” do Onomástico etimolóxico do padre Sarmiento), temas recorrentes, sobre todo nas cartas de Ramón Piñeiro a Fermín Penzol.

   Rotulo este comentario coa palabra “faraute”, un medievalismo de orixe provenzal, como atinadamente aclara Luís Cochón, tirado do encabezamento da carta número sete que lle dirixe Cabanillas a Fermín Penzol (“Sr. D. Fermín Fernández Lavandera Penzol, no encastelado Castropol faraute do Eo”). “Faraute” significa heraldo, mensaxeiro, mais Cabanillas efectúa un desprazamento do lugar á persoa e o “faraute” é sen dúbida o propio Fermín Penzol que, como secretario xeral da Irmandade, “exerce na causa como activista orgánico no cimo do penedo” (páxina 11).

Fermín Penzol e a súa dona Blanca Jiménez Alonso

   Son, como anota o autor do Limiar, cartas previstas e previsibles: “Unha especie de parte nunha España cuarteleira”. Novas de amigos ou coñecidos, proxectos editoriais, referencias aos froitos outonizos que Otero Pedrayo agarda darlle á Universidade de Sant-Yago, na misiva seguramente máis refulxente  desde o punto de vista literario deste epistolario.

   Con bo tino transcribe o editor as cartas tal como foron escritas, mantendo a ortografía, puntuación e algún desleixo menor. Numerosas notas no rodapé dan noticia erudita de persoas, títulos ou circunstancias referidas aos textos deste epistolario que deita luz, máis unha vez, non só de vivencias e afectos, senón sobre todo de importantes fitos da nosa historia cultural e literaria de épocas recentes que, deste xeito, pode ser reconstruída a partir dos mesmos testemuños dos seus protagonistas.

Saiban cantos estas cartas viren…

Cadernos Ramón Piñeiro (XXIII): Saiban cantos estas cartas viren Álvaro Cunqueiro e Alberto Casal (1955-1961)

Edita: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, Santiago de Compostela, 1012, 195 páxinas.

 

Acaba de ver luz este novo volume dos Cadernos Ramón Piñeiro, o terceiro deste ano que fai o número XXIII desde que no ano 2003 o Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades sacaba á rúa  esta nova colección destinada a recoller certas partes descoñecidas do noso patrimonio cultural: bibliografías, homografías e epistolarios sobre todo.  Tal acontece coa correspondencia que intercambiaron Álvaro Cunqueiro e Alberto Casal. O volume, que abre as súas páxinas cunha carta con glosa e escollo de Blanco Amor a Álvaro Cunqueiro datada no ano 1949, está contextualizado por unha Introdución de Luís Cochón e un prólogo de César Cunqueiro González Seco. O seu corpo central reproduce unha parte moi significativa da correspondencia nun período temporal de sete anos ( 1955-1961 entre  o escritor mindoniense e o notario vigués.

Segundo testemuña César Cunqueiro,  a relación de amizade entre Álvaro Cunqueiro e Alberto Casal naceu nos primeiros anos da década dos cincuenta. Co paso do tempo xurdiría entre eles unha intimidade fraternal, xustamente reflectida neste epistolario. O notario e xurista vigués Alberto Casal e Álvaro Cunqueiro mantiveron en efecto unha longa relación de amizade. Foron dous amigos que formaron parte do que Méndez Ferrín chamou “o cenáculo vigués”. Estas cartas, como digo dan testemuño desa fonda relación entre ambos. Alberto Casal, “protector das artes e das letras”, coa súa xenerosidade e intelixencia foi para Cunqueiro, para a “soidade cunqueiriana”, un báculo providencial inestimable . Asemade, a presenza  de Cunqueiro na vida persoal e familiar do notario e o feito de ser este testemuña activa do nacemento e desenvolvemento da obra literaria cunqueiriana foi o pagamento co que Cunqueiro correspondeu ao xeneroso apoio durante trinta anos.

Como afirma Luís Cochón, nas cartas cruzadas entre os dous amigos está presente case que toda  a obra de Cunqueiro, “o pasado, o presente e ata o futuro das obras non nacidas”. O volume recolle esta correspondencia, aínda que cun certo desequilibrio: corenta e dúas cartas de Cunqueiro fronte a soamente dezaseis de Alberto Casal, descompensación explicable pola dilixente custodia das primeiras por parte de A. Casal, mentres que a correspondencia recibida por Cunqueiro debe a súa supervivencia non a dilixente conservación por parte do escritor senón aos vaivéns do azar.

Alberto Casal na casa dos Anxos. Foto de Noelia Souto

Poñen cabo ao caderno tres contos da autoría de Álvaro Cunqueiro, recollidos do libro Jordán escondido y otros cuentos (Madrid, 2007) que contén seis contos escritos polos dous amigos co gallo do nacemento dos seus fillos a partir de 1966.

Oportuna pois a publicación deste volume que deita luz sobre unha fonda relación de amizade, do vivir diario coas súas angueiras, alegrías e preocupacións de dous amigos durante uns anos que fuxiron como “un vuelo de pájaros en un cómaro” (páxina 81). E dá noticia sobre todo do proceso de creación dunha das máis importantes obras da nosa literatura, composta por un escritor de “bolsa pobre”, mais de abondosa e ricaz imaxinación.

Máis literatura do eu de Neira Vilas

Cadernos Ramón  Piñeiro (XXII): Correspondencia de Xosé Neira Vilas con Valentín Paz Andrade e Celso Emilio Ferreiro.

Edita: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, Santiago de Compostela 2012, 169 páxinas.

 

 

Hai agora por volta dun ano que Xosé Neira Vilas publicaba o seu segundo libro de memorias (Penúltimo dietario, Xerais, 2011), no que daba conta das actividades e encontros que el e a súa parella Anisia Miranda tiveron desde xaneiro de 1993 ata outubro de 2009. Libro memorialístico  que o autor xustificaba como una forma de amor a súa terra. Non toda a crítica acolleu aquelas memorias de forma positiva. Páxinas que non teñen ningún interese para o lector, que se escriben cando non se ten nada que dicir, chegou a escribirse. Desde esta mesma bitácora opinei que  a meirande parte das anotación do dietario de Neira Vilas eran prescindibles, porque nada lle engadían a historia social da nosa literatura.

Xosé Neira Vilas

Chégame arestora a última entrega de Neira Vilas -cómpre non esquecer que é un clásico da literatura galega contemporánea- á chamada “literatura do eu”, a través das páxinas dun novo volume dos Cadernos Ramón Piñeiro. A publicación que dirixen Luís alonso Girgado e Ramón López Vázquez, recupera parte da correspondencia do escritor con Valentín Paz Andrade e Celso Emilio Ferreiro. Non é a primeira vez que o autor de Esperando o leiteiro fai pública o seu epistolario con Paz Andrade, Celso Emilio Ferreiro e outros persoeiros e amigos (Cartas de vellos amigos, Galaxia, 2010), mais a novidade desta nova edición é que non soamente inclúe esas cartas remitidas polos dous amigos, senón tamén as misivas que Neira Vilas lles enviou, co que se completa para o lector interesado o diálogo en ambas direccións. Neira Vilas, confésao el mesmo exercía o oficio ou o lecer de escribir cartas moito máis do que os seus correspondentes lle escribían a el. E xustifica esta publicación porque unha carta é literatura, é historia, abarca moitas cousas. Nefeuto, na súa correspondencia con Paz Andrade e Celso Emilio Ferreiro fanse referencias a acontecementos da política, da historia e da literatura galega na segunda metade do pasado século, ademais de permitir que nos acheguemos ás vivencias e afectos das tres persoas, amigos entre si, malia térense visto en moi poucas ocasións.

Publicación, xa que logo oportuna, non pola súa carga de vivencias e afectos, nin tampouco pola actualidade mediática no ano 2012 de Paz Andrade e Celso Emilio Ferreiro, senón porque esta correspondencia é narrativa referencial ou autorreferencial, que traduce vivencias, testemuños de amizade, pero tamén novas, proxectos, ideas, inquedanzas que son historia, no dicir de Neira Vilas. Un corpus epistolar, pois,  que supera o anecdótico e que permitirá enriquecer, non só as biografías dos tres persoeiros, senón sobre todo esa futura historia social da literatura galega, se algún día chega a escribirse.

Cadernos Ramón Piñeiro, número XXI

Cadernos Ramón Piñeiro (XXI): Correspondencia habida entre Xosé Mª Álvarez Blázquez  e Isidoro Millán González-Pardo.

Edita: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, Santiago de Compostela, 2012, 121 páxinas.

 

Acaba de ver luz un novo número dos Cadernos Ramón Piñeiro que edita o Centro do mesmo nome baixo a dirección de Luís Alonso Girgado  e Ramón López Vázquez. Alédame dar noticia, máis unha vez, da aparición deste número XXI, porque a publicación, aínda que non teña unha periodicidade predeterminada, achéganos cada ano varios números monográficos, coa finalidade de recoller distintas contribucións practicamente descoñecidas do noso patrimonio cultural, espalladas en revistas, xornais, publicacións periódicas xa fenecidas, ou mesmo en arquivos familiares como acontece no número que comento.

Isidoro Millán

Con efecto, este número XXI dos Cadernos Ramón Piñeiro recolle un epistolario, a correspondencia cruzada entre Isidoro Millán e Xosé María Álvarez Blázquez, desde agosto de 1961 ata xuño de 1984. Cartas que, como atinadamente  e nun rexistro poético, escribe no prólogo Xosé María Álvarez Cáccamo, “traen noticia saudosa de vida en labaradas que prenden na memoria e alentan o rumbo imaxinario do regreso, da duración sen morte” (páxina 11).

Correspondencia, conversas de máis de vinte anos entre dous amigos, que dá comezo con tres cartas en castelán (as do ano 1961) e prosegue cun amplo epistolario na lingua de noso a partires de xaneiro de 1966. Novas familiares, pescudas e achados no eido da nosa literatura nos séculos escuros, hipóteses etimolóxicas, orixe de topónimos e antropónimos, proxectos editoriais e moitos outros quefaceres e angueiras intelectuais enchen esta correspondencia. Non están ausentes, porén, asuntos polémicos como a presentación da baixa de Isidoro Millán como académico numerario da RAG, en carta dirixida ao daquela presidente da institución, Domingo García Sabell, descontento o primeiro coa configuración da Academia e para “decrarar a vacante… e dispor incontinente doutra praza de Numerario que se proviste, en xente aliada e segura, ao voso mellor gosto e poder de votos” (páxina 74).

Xosé María Álvarez Blázquez

Intercalado entre as cartas VIII e IX, os editores inclúen  o primeiro fascículo dun folletín por entregas, publicado en Pontevedra no ano 1849, que leva o título de EL CARNAVAL, obra dun “neófito escritor”, o avogado e escritor festivo e rexoubeiro, pontevedrés da Moureira, Xosé Ramón Franco Méndez. Álvarez Blázquez fai relación na súa correspondencia desde opúsculo e verbo do mesmo escribe dous “Parrafeos” e un “Comento”. Prosa galega do noso Pre-Rexurdimento, cuxos fragmentos en galego analiza Rosario Álvarez nun documentado estudo co que se pecha este número que rescata para todos nós un epistolario moi suxestivo e esclarecedor  e pequenas alfaias ata o de agora descoñecidas, pero que forman parte das nosas letras.

Os Cadernos Ramón Piñeiro

Cadernos Ramón Piñeiro (XVII): Bibliografía e hemerografía de Ramón Piñeiro.

Cadernos Ramón Piñeiro (XVIII): Cartas de Ramón Cabanillas a Isidoro Millán en modo de antífona.

Cadernos Ramón Piñeiro (XIX): Homenaxe a Fernando Pérez-Barreiro Nolla

Edita: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades.

Santiago de Compostela, 2011.

 

Foi no ano 2003 cando o Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades sacaba á rúa o primeiro volume dunha nova colección: os Cadernos Ramón Piñeiro. Recollía aquel primeiro número da nova colección dous breves ensaios sobre a obra de Ramón Piñeiro. Desde entonces, con perseveranza e unha certa irregularidade temporal, dezanove volumes, tres deles neste ano 2011, levan recollidas certas partes descoñecidas do noso patrimonio cultural, sobre todo o legado epistolar entre figuras sobranceiras das nosas letras no pasado século. Dirixen con acerto a colección os profesores Luís Alonso Girgado e Ramón López Vázquez.

O primeiro dos números monográficos publicado neste ano, o XVII, recolle a bibliografía e a hemerografía actualizadas de Ramón Piñeiro. Complétase así o traballo compilado no terceiro volume destes cadernos, publicado no ano 2003. Aquela “contribución” á produción escrita de Ramón Piñeiro era necesario poñela ao día polo feito da designación do pensador de Láncara para o Día  das Letras Galegas do ano 2009. En efecto, unha manchea de textos e reedicións das obras de Piñeiro foron publicados ao longo dese ano. Analizaban a súa figura e a súa obra nas súas distintas dimensións. Esta nova edición, corrixida e aumentada daquel Caderno III modifica de forma significativa a bibliografía pasiva de R. Piñeiro. Un equipo formado por Luís Alonso Girgado, Alexandra Cillero Prieto, Élida Abal Santoruum, María Cuquejo Enríquez, Teresa Monteagudo Cabaleiro e Montserrat Vázquez Riveiro responsabilizáronse desta compilación bibliográfica completa e, ao mesmo tempo, selectiva do ideólogo galego.

En edición, introdución e notas de Luís Cochón, o número XVIII dos Cadernos publica a correspondencia dirixida por Ramón Cabanillas a Isidoro Millán. Francisco Fernández Rei, coñecedor como poucos da vida e da obra do seu conterráneo Cabanillas, escribe un   necesario e preciso limiar contextualizador destas vinte e nove cartas de Cabanillas a Isidoro Millán que “a parte dunha constante manifestación de afecto  a un mozo lingüista, constitúen un excelente documento sobre a xeira final do Cabanillas novamente entregado á causa do galeguismo” (páxina 8). O volume recolle non só a correspondencia epistolar de Cabanillas ao humanista Isidoro Millán, fillo, senón tamén outras cartas a diversas persoas próximas a Cabanillas por razóns familiares ou por motivos intelectuais (Elisa González Pardo, Isidoro Millán Mariño, Francisco Fernández del Riego, Filgueira Valverde…). E así mesmo, un epílogo no que Isidoro Millán matina e pondera a posibilidade da creación dunha institución (“Seminarium Linguae Gallaecae Investigandae”), que tería como obxectivo a investigación da nosa lingua e a creación dun Gran Dicionario Galego.

A través desta correspondencia podemos percibir o proceso creativo de Ramón Cabanillas nos anos da posguerra, os proxectos que non pasaron diso e a decadencia física dunha persoa optimista e retranqueira mesmo nos seus derradeiros anos. Material imprescindible, xa que logo, para o cabal coñecemento dun home e dunha época da literatura galega ateigada de brétemas.

O avogado, escritor, xornalista e políglota Fernando Pérez-Barreiro Nolla (Ferrol, 1931-Lancaster 2010) é unha figura  descoñecida case que de todo entre nós, malia o seu intenso labor cultural e os premios e distincións -o último o Premio Castelao da Xunta de Galicia no ano 2009- dos que se fixo merecedor. Velaí pois a oportunidade deste volume que recupera o seu epistolario con Ramón Piñeiro, unha pequena pero significativa parte do seu pensamento (Apartado IV. Selección de textos) e os testemuños de persoas a el moi achegadas: a súa muller Teresa Barro, os amigos X.L. Franco Grande, Eduard Punset (ambos compartiron traballo nos servizos exteriores da BBC), Camiño Noia, Francisco Fernández Naval e Xulio Ríos, entre outros.

Os editores, Luís Alonso Girgado, Nicolás Vidal e Alexandra Cilleiro Prieto agasállanos cunha crono-bio-bibliografía imprescindible para achegármonos á andaina vital e intelectual dunha figura tan afastada dos dogmas e, á vez, tan próxima ao mellor da cultura europea, como de Fernando Pérez-Barreiro Nolla afirma X.L Franco Grande.

Diría por último que todos estes volumes e outras publicacións editadas pola Xunta de Galicia  ou por organismos e institucións oficiais non deben ficar amoreados nos sotos dos edificios institucionais, senón espallados entre as bibliotecas e centros de ensino do noso país, xa que son libros que pertencen a toda a cidadanía galega.