A EFICACIA DA MICRO-LITERATURA

Escrita no ano 1998 como rección á consolidación en Francia do ultradereitista  Frente Nacional, Martin brun  (Mañana parda) na súa tradución ao castelán), é un exemplo senlleiro da eficacia da micro-literatura. Un libro de doce páxinas, vinte na súa versión ao español, que se le en menos de dez minutos, e que, porén, malia a súa brevidade, consegue transmitir con claridade unha resoante fábula antifascista. Para aqueles que non teñen fe na utilidade da literatura, a lectura desta mínima fábula pódese converter nun impactante  descubrimento  que os pode facer reconsiderar as súas opinións.

Franck Pavloff (Nimes, 1940) é o autor desta parábola antifascista, eficaz, mais moi afastada dos canons  habituais do discurso político. Un autor practicamente descoñecido, fillo dun anarquista búlgaro, brigadista na Guerra española, e dunha partisana francesa, dos que herdou a tendencia a loitar contra o conformismo. Publicou este pequeno libro en 1998 cunha aceptación discreta. O seu éxito inesperado abrollou de súpeto grazas á teima de dous ou tres xornalistas entusiastas e ao tremor e incrédula indignación que percorreu Francia en abril do 2002 cando Le Pén chegou a ser un posible vencedor nas eleccións francesas. Foi entón cando as breves páxinas de Franck Pavloff conquistaron un público moi amplo ata o punto de triplicar o número de exemplares nas sucesivas edicións, a tirada do Premio Goncourt. Ademais, para que acadase a máxima difusión, Pavloff renunciou os seus dereitos de autor, e El Aleph, o selo editor que o publicou en España, os beneficios comerciais que puidese obter coa súa venda.

Martin brun narra a historia dun réxime político que decide eliminar os gatos os cans que non sexan pardos. Na pequena parábola aparecen como espectadores mudos dous amigos que se adaptan á decisión do réxime  con tranquila indiferenza, privilexiando a propia tranquilidade e aprazando de forma indefinida o momento de se rebelaren. Sacrifican os seus gatos e cans e aceptan resignados as novas regulamentacións, convencidos de que a seguridade parda podía ter o seu lado positivo. Mais moi pronto libros e bibliotecas son depurados porque nos textos non aparece o adxectivo pardo. Asemade, os xornais son substituídos  polo diario “Noticias Pardas”. Chegará un momento no que os resignados amigos acabarán sendo detidos porque, con anterioridade, eles ou os seus familiares posuirán animais non pardos e agora iso é delito.No novo Estado Pardo todo o mundo pode facer o que queira sempre que pensamentos, accións e desexos sexan da mesma cor.

Unha parábola, xa que logo, contra a abulia cotiá, contra o cansazo que apaga as conciencias dos cidadáns. A literatura convértese entón no espello no que as persoas se ven reflectidas en nun motor que nos empurra a actuar..

Hai máis de oitenta anos Erich Fromm desde a psicoloxía intentou explicar as raíces do noso medo a sermos libres. Ser libre significa ser responsables dos nosos destinos. Unha responsabilidade moi pesada que angustia a moitas persoas que terminan delegando  nun home forte para que decida por eles. No seu texto, Pavloff explica cunha brevísima parábola a mesma crise de liberdade na civilización occidental contemporánea. A súa historia é moi sinxela, pero tan efectiva que os xornais franceses propugnaron no seu día que Martin brun debería ser distribuído gratuitamente xunto cos certificados electorais

O entroido nas letras galegas

MICRO ENSAIOS LITERARIOS

 

Non se acaba de entender a nimia presenza  dos temas do entroido nas letras galegas, malia a súa orientación ruralista, tradicional e duradeira ata as vésperas da literatura galega actual que, pola contra, amosa quizais un certo predominio das temáticas urbanas. Porén, é incontestable, por un lado, a existencia dunha importante literatura oral verbo do entroido; e, por outro, a relevancia das festas carnavalescas nesta terra poida que sexa superior á que ten noutras partes, nomeadamente en Castela. Así e todo, na literatura clásica española, atópanse vestixios e trazos abondos e temperás das Carnestolendas, principiando pola “Batalla de Don Carnal e Doña Cuaresma do Libro de Buen Amor.

As pegadas do entroido na literatura galega limítanse a alusións curtas e anecdóticas, xeralmente de esguello paisaxístico e con relacións a carnavais foráneos: (Marcial Valladares, Maxina ou a filla espúrea, 1880, Francisca Herrera, Martes de Antroido, 1925); breves descricións do ambiente carnavalesco aldeán (Eugenio Carré Aldao, Nos picoutos de Antoín); alguha peza teatral de ton conxuntural e mitineiro (Camilo Valdeorras, Progreso e andrómena de Antroido, 1978); un relato requintado dun entroido do Val do Ulla coas mascaradas enxebres de xenerais e correos de Neira Vilas (Memorias dun neno galego, 1961); algunha Cousa de Castelao con pinceladas  dun humor tenro e misericorde; o título do primeiro libro de Manuel Rivas, Libro do Entroido que tan só de xeito metafórico ten que ver coas carautas reais. Tamén, se ben moi afastado do entroido galego, a descrición que Víctor Freixanes fai do carnaval borgiano na Roma do século XVI en O enxoval da noiva.

Cumprirá agardar ata finais dos anos noventa e comezos do século actual para atopar o sabor e a sedución do entroido galego nalgunha as obras de Emilio Araúxo, Refírome a un dos relatos (“A noite do felo”) publicado no seu libro de relatos Tempos serodios (1996) e aos textos do poeta frncés Claude Royet-Journoud, un dos más sobranceiros poetas franceses actuais, representante do literalismo, que comenta e comparte o misterio das máscaras do libro de fotografías dobre os felos do val de Maceda do mesmo Emilio Araúxo Frases para un felo (2003). E non me quero esquecer dos versos antropolóxicos como os definiu Uxiu Novoneira, ou neolíticos en palabras do mesmo autor, Emilio Araúxo de Cinsa do vento. Libro da Ribeira Sacra: “Os felos” e sobre todo o longo poema “O convento” no que expón a súa teoría, se cadra no só poética, sobre a orixe dos felos e as súas carantoñas: “O Convento de San Adrián, / era a Santa Inquisición, / a primeira noite de casados / durmían os frades coa noiva, / chamábase a pata do felo…” (páxina 190).

O baleiro é semellante no discurso ensaístico e no terreo da investigación etnográfica e antropolóxica. Algún traballo de campo da man de membros da Xeración Nós (Cuevillas, Fraguas, Bouza Brey, Lorenzo e especialmente Risco), sen comparanza en calquera caso coa obra de Caro Baroja El Carnaval, verdadeiro punto de referencia da materia. E as acostumadas e concisas referencias das enciclopedias, como tal a de X. R. Mariño na Gran Enciclopedia Galega baixo do rótulo “Peliqueiro”.De modo e maneira, que cómpre agardar ata os anos noventa para atoparmos obras completas e sistemáticas sobre o entroido galego ou que profundan no seu significado.

Refírome aos libros de Federico Cocho, O Carnaval en Galicia, 1990,  de Xerardo Dasairas, O entroido en terra de Monterrei, 1990 e o capítulo “As máscaras do poder” da obra de Marcial Gondar, Crítica da razón galega (1993).

Aínda que polo seu carácter máis xeral e comprensivo a publicación de Federico Cocho non desbota unha certa análise do carnaval urbano, fino e elegante, de casino e desfile de carrozas – imitación dun carnaval de raigames italianas-, os tres autores focalizan as súas pescudas no estudo da máscara e do ritual do entroido rural, o da sátira, a enchenta e a inversión de papeis, tentando rastrexar as crenzas, significados e formas expresivas submersas e inherentes nas trangalladas e na transgresión dun entroido tradicional, hoxe esmorecido ou residuo fosil no medio dunha universalización colonizadora e depauperate.

Á hora de clarexar as concomitancias e sentidos agochados nas estruturas superficiais das trouladas galegas das festas da burla de febreiro, tanto Federico Cocho como Xerardo Dasairas insírense nas ringleiras máis amplas e nutridas daqueles intérpretes que se decatan pola entroidada como rito de inversión, que, herdeiro ou non das Saturnais romanas, vén ser un período igualador no que a volta á tortilla é total: invértense roles, status, xéneros e sexos, códigos de vida, e mesmo valores estéticos, tal como acontecía nas aloucadas festas dos tolos medievais, das que o entroido é tamén fillo.

 

Felos en Arnuide

Ao teatralizaren papeis alleos, os corredores da xoldra carnavalesca imprimíanlle as súas mascaradas o carácter subversivo do antipoder. Un tempo extraordinario no que a demencia úbrica dese animal dotado de sirazón desde as tebras da súa orixe primática, como Edgar Morin tamén definía o homo sapiens, irrompe masivamente en forma de desorde, barafunda, desmesura, parodia e crítica social. O home mitolóxico, o home louco-cordo acha, na viravolta do entroido, a transgresión e contradición da vida cotiá, a inversión total de valores.

Moi distinta é a lectura que fai Marcial Gondar. O entroido segue a ser a representación do exceso e desenfreo, a inversión da moderación cristiá, a rachadura de todas as sagradas barreiras que acoutan a vida humana: poder, casa, cama, sexo, parroquia, individualidade… Porén, todo sucede soamente en representación: “Facéndonos vivir o que non pode ser, no só porque sería insoportábel para a economía e a vida social, senón para a propia saúde… fórzannos a recoñecer a necesidade da moderación e a mesura, sobre todo naquelas cousas que parecen o ideal da felicidade.”

O poder, xa que logo, enmascara e mistifica no entroido os seus intereses, trocando o que semella o celme da subversión, nunha sutil e precisa escola de submisión. Parodiando algunhas das regras dos creadores das teorías de sistemas e das teorías de autómatas, poderíase concluír que, na absoluta abertura da entroidada, funciona á perfección o principio da orde desde a desorde e a orde desde o ruído.

En calquera caso, a expresión e o resultado dunha desorde sapiencial e orixinaria que no momento actual, coa aceleración de tantos procesos, mutacións e estratexias propias da “era do baleiro” (Lipovetsky), ten os días contados; e o enterro do entroido poida que, de vez, sexa non o último senón o derradeiro, desaloxado por un carnaval depurado dos elementos brutáns das mascaradas “de los paletos de la aldea”, aprendido e imposto vía televisión, no alude imparable do proceso de urbanización da vida.

 

Pantallas do entroido de Xinzo de Limia

Fragmentos

 “Era unha noite escura coma o mel, ai amigo, aquilo deu que falar, metía medo a brincadeira que houbo alí, nunha voda sempre hai troula, pois non ten comparanza, se cho conta a Clara tenche que contar, neno vai chamar por ela, avía, corre piollo, me cago na orde, que brincadeira aquela, Ó Agustín queríano moito, mira, andaba arando alí nunha leira e entón chegou un rapazón, era de Arnuide, e díxolle: Agustín se te queres vestir de felo agora á tarde podes vir busca-lo traxe porque despois lévancho outros, era ese irmán doVilas, aquel Xosé María, non sei que foi máis del, ben, pois faloulle así: oíches, dixo o meu irmán que se te queres vestir de felo que veñas polo traxe, e el acenoulle: berra pouco ho que me está aquí o pai, o pai a menor ansia que tiña era que lle andasen os fillos de felos, ó tío Amadeo non lle gustaba que se vestisen de felos, estivera e Cuba moitos anos traballando na xoiería Johnson da habana e despois daquel clima civilizado víanos así como salvaxes, entón o Agustín marchou zoando polo traxe e acabou de xantar e xa liscou para Arnuide á procura do traxe, veuse vestir a Calvelo, mais foino buscar alá…”

 (Emilio Araúxo, “A noite do felo”, en Tempos serodios, páxinas 147-148

 

…..

 

OS FELOS

 “Vestíanse  de felos,

vestidos de mala morte,

con calquera fandelo vello,

e cun rabo perongado,

e cunha perica dunha ovella,

e corrían detrás dos rapaces

cunha caxata,

corrían deica o inferno,

coas chocas tocando,

puñan unhas chocas na cintura,

e ían trunculuntrún,

culuntrún, culuntrún”

 (Emilio Araúxo, Cinsa do vento. Libro da Ribeira Sacra,, páxina 138)

 …..

 “Miro esa carantoña (Os felos do Val de Maceda) e ese movemento o ombreiro e sinto unha especie de forza teimosa que quere saír do «personaxe», do cadro…Unha soidade que se coñece e se acepta.

Esta carantoña é tan fermosa! O movemento forte – e curiosamente «impedido» á vez”

 …..

 “O mércores día 20 de nadal, vou pensar neste felo, na forza testuda que contén o seu camiñar, coa mirada baixa, cara á fin e o comezo: acabo de saber que se me outorga, ese día, un premio”

 (Claude Royet-Journoud, Frases para un felo, páxinas 24, 36)

Metacrítica literaria

                              MICRO ENSAIOS LITERARIOS

Coñecemos con exactitude o que significa literatura? Velaquí a pregunta esencial que formula Roberto Calasso, o novelista e ensaísta italiano, director así mesmo desde 1999 de Adelphi Edizioni, un dos máis prestixiosos selos editoriais de Italia, nun ensaio polémico, ateigado de estímulos e incitacións (La letteratura e gli dei, 2001). A capacidade de Calasso para perforar os xéneros é indubidable e poderosa, á vez que doadas as narracións que nos ofreceu das mitoloxías europeas e hindú en Le nozze di Cadamo e Armonia (1988) e K (2002).
No ensaio de referencia, o escritor italiano realiza metacrítica literaria, con reflexións de grande alcance, apelando á fórmula de explicación do humano en base a referentes divinos.
Calasso parte da premisa de que os deuses son hóspedes fuxidíos da literatura. Atravésana coas estelas dos seus nomes, mais con frecuencia tamén a abandonan. Non foi ata o comezo do século XIX cando a literatura adquiriu algunhas das connotacións que hoxe nos resultan familiares e recoñecibles: un saber que atopa o fundamento en si mesma e que, xa que logo, pode definirse como “literatura absoluta”. Un coñecemento que se identifica coa procura do absoluto, e é en si mesmo “ab-soluto”, é dicir, liberado de calquera vencello de funcionalidade e obediencia ou pertenza ao corpo social.

                                                      Na opinión de Roberto Calasso o olimpo da literatura absoluta dá comezo en 1798 coa revista Athenaeum, na que de forma anónima escribían Schlegel e Novalis. E péchase cen anos despois, en 1898, co pasamento de Mallarmé. Neste ser que se basta a si mesmo, ser soamente autorreferencial, é a linguaxe mesma a que fala, amosándose como indomable, e ofrecéndosenos na plenitude do seu caracter temerario. Porén, nas súas interpretacións, Calasso sae dos lindes deste século máxico con pescudas para atrás, cara a un pasado poboado de ninfas, gobernado polos mestres venecianos ou pola poesía védica e na que tamén impera a potencia hostil do cristianismo.
Entremedias, o século XX, o século da prosa, con dous autores que sobrancean por encima dos demais: Marcel Proust e Franz Kafka. Roberto Calasso opina que nos atopamos nunha época ambigua na que o pulo literario é débil e a percepción do que acontece baixo o nome do sagrado ou do divino, é caótica e cega. Falta pois na escrita actual a sustancia da que se alimentaron as grandes obras literarias desde a antigüidade grecolatina: a presenza dos deuses que configuran unha escrita na que se fai presente a parodia e resoa a deserción, a nostalxia ou o divino

Micro ollada á crítica literaria galega

 

 

 

MICRO ENSAIOS LITERARIOS

      Verbo da crítica literaria galega, recunco nas ideas e teimas de hai ben de anos, arestora sen dúbida recruadas. En xeral, os que escribimos sobre libros practicamos un xénero de opinión cunha finalidade pragmática de orientación do lector. O crítico literario debería empregar bases de delineación literaria, cuxa finalidade é a emisión dun xuízo orientativo profundo  que ilustre o lector das bondades ou maldades dun determinado produto literario. E nesta tarefa coido que estamos á par do que se fai fóra das nosas fronteiras.

   A actual secura de suplementos culturais obriga os comentaristas de libros a botar man doutras ferramentas asentadas na Rede, bitácoras de información literaria -“nichos para minorías” segundo unha recente apreciación- nas que o lector pode atopar, non a lectura obxectiva, senón interpretacións variadas e  diverxentes das obras literarias.

   Subscribo o que hai poucos meses manifestaba o narrador Fernando Aramburu: “merece agradecemento o crítico que fai apetecible as obras valiosas (…), humanizando xenerosamente os seus textos críticos pola vía de expor unha parte da súa condición de lector sensible”. E isto é o que, ao meu ver, pretendemos facer os comentaristas de libros galegos: desde a nosa subxectividade, con fortuna ou en baluto, con logros, feblezas ou “buenismo” lector, con fobias e filias  ou desde a neutralidade, deitamos luz sobre o libro galego. Unha das poucas vías que aínda nos quedan para loitar contra a súa invisibilidade, ao menos dentro do gremio, entre creadores e editores.

 (Texto publicado no semanario Sermos Galiza o día 10 de abril de 2014)

                                        

Literatura esponsorizada

 

   MICRO ENSAIOS LITERARIOS

   No texto do Premio Nadal 2014, La vida era eso de Carmen Amoraga,  a principal protagonista fai en varias ocasións as súas compras en Mercadona, chama desde un terminal Samsung e trae a colación  Gran Hermano. Todo iso faime lembrar certas estratexias publicitarias que, desde hai xa ben de tempo, se practican na literatura, en certa literatura: a esponsorización  da mesma. Non é o caso de Carmen Amoraga que escribe unha literatura enraizada na realidade e na realidade dos nosos días están presentes esas marcas ou programas televisivos.

   Mais existe a publicade nos libros e un caso rechamante é o da novela The Bulgari Connetion (2000) da escritora Fay Weldon, que é sen dúbida unha das novelistas inglesas máis perspicaces, orixinais e incitantes do momento e a súa novela, unha achega divertida ao mundo da cobiza, do amor, do desexo e do sexo. O reflexo satírico dun ambiente tórrido e caótico no que viven personaxes aos que unha determinada circunstancia lles fai dar un xiro de cento oitenta graos.

   Porén, esta trama argumental propia dun produto de literatura de consumo masivo, non chamaría a atención se non fose polas especiais  circunstancias que rodearon a xestación do libro.  A veterana autora escribiu esta novela esponsorizada pola coñecida firma de xoias Bulgari. A empresa, rachando cos seus padróns  tradicionais, pagoulle unha substanciosa cantidade de diñeiro para que a autora amentara ducias de veces a xoiería que a firma posúe en Sloane Street, en Londres. En efecto, unha das primeiras escenas da novela transcorre  nese lugar, entre “la decoración melocotón y crema” da xoiería que a casa italiana ten na capital británica. E Fay Welson, agradecida pola tallada pecuniaria, non só fixo iso, senón que mesmo titulou  a novela The Bulgari Connetion. Era a primeira esponsorización na industria do libro, ata entón un dos poucos territorios inmunes á publicidade.Todo o mundo afirmaba estar entusiasmado por esta forma de tirar rendibilidade da literatura. A escritora polo diñeiro recibido, editores, publicistas, vendedores executivos de mercado porque por fin lograban que os libros entren a formar parte da nova onda de “product placement”. Os lectores ficamos convertidos en consumidores coa única peculiaridade de que aos libros se lles concede máis atención que a calquera outro produto porque a relación con eles é moito máis persoal.

   Francesco Trapani, director da “Casa Bulgari” en cuxa maxín xurdiu a idea de esta nova maneira de colocar un produto (“product placement”), e Fay Weldon acababan de inaugurar a era da literatura patrocinada. Mais, ao menos de xeito encuberto e subliminal, a publicidade nos libros leva ducias de anos funcionando na literatura. Hai moreas de exemplos: Truman Capote (Breakfast at Tiffany’s), Tom Wolfe (The Bonfire of the Vanitie) ou o mesmo John Irving (The Fourth Hand). Nas páxinas das súas obras os protagonistas non se cansan de beber coca-cola, de engulir bolsas de C&A ou  vestir pezas de roupa Nike.

Fay Weldon

   O único preocupante deste novo fenómeno é a posibilidade de que se cumpra a profecía de Orwell: chegará un día no que os meigos da publicidade conseguirán a chave dos nosos soños. En efecto, quizais non está lonxe a data na que os grandes poderes publicitarios teñan o control da literatura como xa o teñen do fútbol e outros deportes. O acordo de Fay Weldon e a casa Bulgari é o primeiro paso cara a ese futuro estarrecedor.. Diante de todo isto só queda un consolo: que a literatura, como escribe Empar Moliner, teña tan mala fama como a televisión, é dicir, que ninguén poida vivir sen ela.

A privatización da censura

 

MICRO ENSAIOS LITERARIOS

Salman Rushdie

   A novela e a literatura en xeral non só fenecen polo esgotamento dos escritores no seu labor creativo, senón tamén pola “tumba da ficción”. Estas palabras remiten ao título dun ensaio  publicado hai anos por Anagrama, da autoría de Christian Salmon, o intelectual que  coordinou ata 2003 o Parlamento Internacional de Escritores, fundado no seu día xunto con Salman Rushdie, Wole Soyinka, Jacques Derrida, Éduard Glissant, Antonio Tabucchi e outros moitos escritores de todo o mundo, co propósito  defender os autores ameazados.

   O libro de Christian Salmon, La tumba de la ficción, é unha fermosa reflexión verbo da ficción e dos seus poderes agochados que fan que, desde que o mundo é mundo, resulte inaturable para os censores. Aparentemente todo empezou o día 14 de febreiro de 1989 cando o imán Jomeini  promulgaba unha “fatwa”  na que cominaba  a todos os musulmáns do mundo  “a executar rapidamente onde queira que o atopen a Salman Rushdie e os seus editores”. Naquel intre, quizais sen nos decatar, a censura e as fogueiras inquisitoriais deixaron de ter fronteiras. Salman Rushdie logrou sobrevivir, loitando á vez contra un arrepiante terrorismo de estado e contra outra “fatwa” moito máis sutil, promulgada non por mullahs integristas, senón por políticos, nalgún caso mesmo progresistas, eclesiásticos ilustrados  e incluso por escritores como John Le Carré que se deu présa en solidarizarse, non co escritor ameazado, senón cos “musulmáns inxustamente inxuriados nas súas conviccións relixiosas”.

   Nas últimas décadas, como explicaba o mesmo Salman Rushdie en 1993, o asasinato de escritores é unha nova forma de terrorismo internacional, á par da toma de reféns. Nunca a creatividade  literaria fora asoballada con tanta violencia como nos nosos días. A censura segue en pé. Unicamente trocou a súa face, as súas formas, os seus móbiles, os seus axentes. A censura na posmodernidade  esgazouse dos poderes públicos, mais está aí, agochada e ao mesmo tempo espallada por toda a armazón social.

   E non soamente persegue  as opinións políticas, relixiosas ou ideolóxicas, senón que acosa de xeito especial á ficción e intenta converter en delito calquera forma de práctica artística libre. Acontece a diario en moitos países:Irán, Exipto, Bangla Desh, Arxelia… Unha das primeiras fazañas que fixeron os talibáns, logo da súa entrada en Kabul na guerra contra os rusos, con apoio de quen os bombardeou ao longo da última década, foi queimar ducias de películas sen tan sequera visionalas con anterioridade, en autos de fe que foron retransmitidos polas televisións de todo o mundo. Entón ninguén dixo nada.

   Despois do derrubamento do muro de Berlín,  a censura xa non é unha prerrogativa dos estados totalitarios, senón que enchoupa a toda a sociedade e non só alí onde existe un compoñente de integrismo islámico, senón tamén en Europa e nos EE.UU, país no que existen verdadeiros grupos de presión que intentan impoñer aos artistas e aos creadores os seus criterios morais ou relixiosos. Obras como as de Steinbeck ou as de Richard Wright, lémbranolo  Christian Salmon, foron prohibidas nalgúns institutos baixo a presión das asociacións de pais de alumnos. E algo semellante acontece en Francia, país no que se expurgan as bibliotecas de certos libros en concellos gobernados pola extrema dereita.

   Todas as proteccións e ferrollos que formos erguendo desde o século das luces para protexer a creatividade, están a ser esnaquizados neste verdadeiro espazo cultural estandarizado, homoxeneizado baixo o asoballamento das grandes axencias mediáticas  transnacionais  que entenden o “espazo Shengen da cultura” como a tiranía do pensamento único.

O “Fausto” de Lois Tobío

 

MICRO ENSAIOS LITERARIOS

   Nunha rigorosa e documentada investigación de Antón Figueroa publicada no último número de A Trabe de Ouro,-un número que dadas as actuais circunstancias espero que non sexa o derradeiro- verbo da filóloga, hispanista e  galeguista alemá  Margot Sponer, temos  a oportunidade de comprobar o que esta investigadora fixo pola lingua de noso. Non só é a autora dunha das primeiras teses de doutoramento sobre a lingua galega Altagalizische Urkunden (“Documentos do galego antigo”), senón que tamén recibiu na sección hispánica do “Romanisches Seminar” da Universidade de Berlín  a visitantes españois e galegos de notable importancia. Entre eles, a Vicente Risco e a Lois Tobío. Lois Tobío deixou o seguinte testemuño sobre Margot Sponer: “Era unha rapaza máis ben pequena e delgada, moi churrusqueira e graciosa e moi seria e competente no seu labor”.

   Teño para min que grazas a influencia de Margot Sponer e outros profesores alemáns como o investigador Ernet Gamillscheg, Lois Tobio (Viveiro, 1906–Madrid 2003) fíxose un experto na lingua alemá, ata o punto de que a el lle debe  a nosa lingua algunhas das traducións do alemán ao galego más significativas.

   Lois Tobío foi un daqueles mozos galeguistas que no outono de 1923 se xuntaron na Casa do Castro de Ortoño para asinar a acta fundacional dun agrupamento de investigadores de temas do pais. O caracter antipanteónico  e a arela de formar investigadores quedan reflectidos no nome co que acordaron identificar a institución: “Seminario de Estudos Galegos”. Lois Tobío encargouse de dirixir a sección de Ciencias Sociais, Xurídicas e Económicas e  a súa primeira tarefa foi estudar os aspectos fiscais dunha  futura autonomía galega e ir preparando o anteproxecto dun Estatuto Galego. A rebelión militar de 1936, fíxolle correr a mesma sorte de tantos galeguistas exiliados en terras de alén mar. No ano 1963 normalizouse a súa situación persoal e Lois Tobío reintégrase á carreira diplomática e ás angueiras e quefaceres do galeguismo do interior, distinguíndose como tradutor do francés, do inglés e nomeadamente do alemán.

  Lois Tobío mercara en Berlín no ano 1921 un exemplar do Fausto de Goethe e desde esas datas converteuse nun dos seus libros de cabeceira. A partir de 1976 decide traducilo ao galego. Foron vinte e dous anos da súa vida dedicados a esa tarefa. Anos de traballo minucioso, de rigor e fervor lingüístico. O resultado foi unha tradución colosal, á que ningunha outra se lle asemella nas linguas peninsulares. Dese modo, o Fausto de Goethe, unha das grandes obras da literatura universal, comezou a falar galego, un galego que se axustaba á normativa oficial daqueles anos, por se alguén tivese algunha reserva.

   O sistema literario galego conta non con moitas, mais si con algunhas das grandes obras clásicas da literatura universal vertidas á lingua de noso. Cinco son, na miña particular estima, as máis salientables: A divina comedia, traducida por Dario Xohán Cabana,editada con primor polo Goberno galego e que recibiu, como debe de ser, dúas axudas á tradución da Conselleiría de Cultura, baixo dous conselleiros de distinto cariz político, ao menos naqueles anos: Alexandrino Fernández Barreiro e Alfredo Conde. A Cartuxa de Parma de Stendhal, en versión de Germán Palacios; Os noivos de Manzoni que podemos gorentar grazas a excelente tradución de Xavier Rodríguez Baixeras. Ambas as dúas subvencionadas pola Administración galega, feito que era de xustiza. A modélica edición de os Sonetos de Shakespeare que no ano 2011 traduciu ao galego Ramón Gutiérrez Izquierdo e que tamén recibiu unha axuda da Consellería de Cultura e Turismo. A quinta é o Fausto, traducida por Lois Tobío e editada en febreiro de 1997. Mais o Fausto incorporábase á nosa lingua e convertíase xa que logo nun elemento normalizador, ser ter recibido ningunha axuda económica dos cartos públicos, porque alguén, nun acto 

Lois Tobío

de discrecionalidade   pitoña, por non empregar outros cualificativos, non o considerou de interese prioritario. Negóuselle un recoñecemento económico a un galeguista histórico e non se fixo o que se debería ter feito, nese caso concreto, para contribuír a que o galego se converta  nunha lingua moderna da cultura. O inxente traballo tradutor de Lois Tobío, memoria discreta do galeguismo, recibiría porén o Premio de Tradución Plácido Castro.

   A anécdota axúdanos, así mesmo, a comprender a política de certas casas editoras, a súa fuxida das grandes obras literarias, patrimonio da humanidade, pero que non se lerán en ningún centro de ensino, e a súa decantación pola obra secundaria, de lectura doada e facilmente vendible.

 

 

 

 

 

Cartógrafos de nós mesmos

 

MICRO ENSAIOS LITERARIOS

Gilles Deleuze

    Se cadra no está tan afastado de nós un futuro sen libros. E non me refiro a desaparición do actual soporte material. Un mundo sen libros debido á “tumba da ficción” da que fala Christian Salmon. Ao reflexionar sobre estas cousas, venme á cabeza Fahrenheit 451,  a obra mestra de Ray Bradbury, aquela utopía negativa á que lle puxo imaxes François Trufaut. Prohibir ou controlar a ficción converteuse en moeda de curso legal desde hai varios anos. O que Herman Broch escribía no ano 1934, ten arestora plena vixencia, porque nos nosos días estase apoderando da humanidade un especial e radical desprezo pola palabra: “Xamais, ao menos na historia de Europa occidental, ten recoñecido o mundo coa sinceridade coa que hoxe o fai, que a palabra carece de valor, que nin sequera merece a pena intentar unha comprensión mutua. O mutismo cae sobre o mundo como unha lousa”. Un mutismo ao que nos estamos acostumando sen nos decatar. Os propios autores convértense por veces nos mellores axentes para levar a cabo a demouca e asumen o control planetario dos pobos mediante a subxugación das formas de creación simbólica heterodoxas.

   Por iso cada vez existen menos obras de fabulación importantes, obras novas que ofrezan un cambio radical da sensibilidade, perspectivas novas para penetrar a esencia das cousas. A ficción representou sempre unha ameaza para o mundo e este intenta conxurala, vixiala, domesticala en formas millentas, mesmo por medios ilexítimos e inadmisibles para calquera que non olle o mundo con mentalidade imperialista. Quen nos garante que aqueles tribunais militares americanos que no seu día propuxo o presidente Bush e que se podían desprazar a calquera país do mundo para xulgaren en secreto terroristas, non axuizarán tamén o “terrorismo” da palabra, a aqueles que propoñen enunciados novos e novidosos para interpretar o mundo, enunciados que baten frontalmente contra o pensamento único?

   Mais na faldriqueira da nosa memoria histórica e na nosa propia creatividade como seres humanos, atopamos certos remedios contra esta teima de acabar coa ficción. Un deles é o que precisamente formula Gilles Deleuze: volvernos cartógrafos de nós mesmos, trazar liñas de converxencia, pontes, relacións entre artes e culturas, desenterrar culturas asfixiadas, linguas que están a desaparecer. Ser arquiveiros, no sentido que o entendía Foucault, é dicir; exercer a erudición sen esmorecemento. Confrontar fontes contraditorias, publicar documentos soterrados, historias esquecidas.

   Deixar en definitiva que o poder da palabra se exerza tal como o expresou hai anos o autor de Catro cartas, Xabier P. Docampo: organizar a cerimonia máxica da narración, da fabulación, na que se entrega a palabra para transmitila aos demais. Non esmorecer na teima de contar historias para construír a infinda arañeira de narradores que fan circular os relatos a través do tempo. Unha boa maneira de nos enfrontar á confraría dos que predican a obscenidade da literatura, da creación simbólica e andan á procura do control planetario da cultura.

Unha bala no arrinque da escrita de Burroughs

                      MICRO ENSAIOS LITERARIOS

William S. Burroughs

 

   Refire o narrador e ensaísta mexicano Juan Villoro que o día 6 de setembro de 1951, no medio da borraxeira etílica da que soamente saía cando se atopaba drogado, William Serwad Burroughs aceptou o desafío de Joan, a súa muller, e probou a súa puntería ao xeito de Guillermo Tell. Os amigos da parella xa estaban acostumados aos “xogos telepáticos” de ambos os dous e sabían que a patente homosexualidade de Burroughs e as maratonianas inxestións de drogas, impedían calquera contacto físico entre os dous. O feito foi que Joan puxo un vaso encol da súa cabeza e Burroughs apertou o gatillo desde tres metros. Foi un asasinato accidental e compartido que fixo que adición pola escrita penetrase  no corpo de Burroughs. A enteira obra literaria do escritor de San Luís (Misuri) é, en efecto, un exercicio sostido da estética devastadora daquela bala disparada en México.

   O inmenso suburbio, capital do delito, que era a cidade de México D.F nos anos 50 converteuse para o futuro autor de Almorzo espido nun inferno transitable, nun abismo a súa medida, para agachar a desagradable realidade. Todo isto vén a conto da edición de Queer, traducido ao español co título de Marica.

   Os inicios literarios de Burroughs teñen a súa orixe na sensación de catástrofe e de perda que lle supuxo a morte de Joan: “Todo me leva á atroz conclusión de que xamais chegaría a ser escritor sen a morte de Joan”, escribía o mesmo Burroughs en 1985. E xunto ao drama da pólvora, tamén as cartas de Jack Kerouac e de Allen Ginsberg sitúanse no arrinque literario de Burroughs. Porque o profeta do beat e iniciador da técnica “cut-up”, nacido en 1914  e máis vello e menos cobizoso que Ginsberg e Keruac, nunca pensou dedicarse á escrita. A  súa intención era contribuír co seu enxeño ás oufanías e alardes dos outros. “A miña novela son as cartas que che fago chegar” declaráballe Burroughs a Allen Ginsberg. Porén, en México redactaría a súa primeira novela, Yonqui (1953). As confesións dun drogadicto irremediable.

   Queer foi concebida como un apédice de Yonqui e apareceu publicada trinta anos despois, xunto coa correspondencia que lle serviría de alicerce para a súa obra seguramente máis coñecida, The Yague Letters, (1963) escrita a dúo con Allen Ginsberg.

   A personalidade contraditoria de Burroughs non é merecedora dun xuízo moral condenatorio nin dunha glorificación como anxo estarrecedor que precisou dun asasinato como motor de arrinque da súa literatura. Como escritor, cómpre xulgalo unicamente polas súas obras: un baúl ateigado das máis tremendas experiencias existenciais, de heteróclita vitalidade. Tamén como experimentador da novidosa técnica de arquitecturas narrativas, como o cut-up (unha rachadura da linealidade da literatura), que teñen como finalidade descubrir de xeito azaroso o relato agachado da realidade. A relación polémica que Burroughs establece coa literatura, xorde con forza en Marica, o relato do deambular dun mozo ambiguo por locais sórdidos, no medio dunha fauna en estado de podremia. Se o lector quere meterse no particular mundo dun dos escritores menos edificantes do século XX e contemplar esa paisaxe alucinada que constitúe o seu universo narrativo, ten en Marica un pequeno atlas da maioría dos temas dun dos personaxes de maior carisma biográfico dos últimos tempos.

Trinta Premios Xerais, a loita polo lector

 

MICRO ENSAIOS LITERARIOS

   Unha vez máis e como cada ano  desde 1984, Edicións Xerais outorgou, o pasado día 8 do mes que andamos, os seus galardóns ás mellores pezas narrativas que a xuízo dos respectivos xurados optaban ao Premio Merlín de Literatura Infantil e ao Premio Xerais de Novela. E tamén unha vez máis abrolla espontánea a reflexión sobre a funcionalidade dos mesmos e, xaora, doutros moitos premios do noso sistema literario.

   A crecente universalización do fenómeno dos premios literarios dentro do sistema literario galego que tivo lugar nos últimos vinte ou trinta anos, premios que resisten malia a crise económica, obríganos a botar man dalgún criterio taxonómico ou variable xerarquizadora. A falta doutras máis académicas e actuais, empregarei os catro criterios que no seu día expuxera o finado Xoán González-Millán: a organización convocante, o tipo de traballo galardoado,  a tradición do certame e finalmente a dotación económica. Resulta evidente que se lle aplicamos estes catro criterios, o Premio Xerais de Novela sitúase no cume da xerarquía galardoística do noso sistema literario, á vez que goza dun gran recoñecemento social e mediático, por mor sobre todo do gran labor difusor das letras galegas que co gallo da súa organización (unha semana cultural cando era itinerante,  a festa da entrega na Illa de San Simón actualmente) realiza a entidade organizadora, Edicións Xerais de Galicia. Pódese afirmar algo semellante verbo do Premio Merlín.

   Coa institución do Premio Xerais de Novela en 1984, unha editorial galega proxectaba un premio literario anual, consciente de que en Galicia xa non se lía en galego por militancia, por esixencias da conciencia nacional, senón que escritores e editores víanse na obriga de loitar polo lector. Xa que logo, os premios literarios en xeral e os Premio Merlín e Xerais en particular atopan aquí a súa funcionalidade. Son como plumas que locen os escritores, cal aves faisaniformes, para lle servir de engado ao lector.

   O Premio Xerais convértese así nunha das principais determinacións sociais que diría P. Bourdieu, dos narradores galegos. O Xerais supuxo a recuperación de narradores maduros ou xa consagrados para o grande público, pero, sobre todo, descubriu novo narradores (Lois Xosé Pereira, Francisco X. Fernández Naval, Xosé Ramón Pena, Xosé Carlos Caneiro, Manuel Seixas, Inma López Silva, Rexina Vega, Iolanda Zúñiga, Manuel Lorenzo e María Lorenzo entre outros e outras). Porén, aínda non destapou a grande novela galega, que pedía Torrente Ballester, porque seguramente non a hai nin a haberá durante moitos anos. Ou poida que xa estea feita e publicada á marxe dos premios.

   Os trinta anos do Xerais amósannos que a convocatoria do Premio non é unha forma ritual de gañar o ceo da galeguidade por parte da entidade convocante. Galeguidade abondo demostrada ao longo trinta e catro anos da súa existencia. Con todo, a funcionalidade do premio, a efectividade dese plus de publicidade que o galardón lle engade a unha novela, segue a ser un  interrogante  ao que eu non ousaría responder de maneira absolutamente afirmativa. O Premio Xerais de Novela aporta, non necesariamente calidade, senón publicidade inmediata a certas obras. Unha publicidade loable e lexitima sen ningún xénero de dúbidas e moitos máis arestora coa crise que está sufrindo o sector. Porén, para que este e outros premios literarios deixen de ser unha servidume necesaria, deberían apostar e promocionar moito máis a calidade que o consumo. Feito que afortunadamente, polo que escoitei o pasado sábado, seguramente acontecerá con novela de Xabier López López, gañadora este ano. Daquela, prometo aplaudir ata que me ardan as mans cada vez que o Xerais e outros premios queden desertos, como aconteceu na convocatoria do ano 1993. Esa sería de verdade a grande forza do Xerais e do sistema de galardóns  da nosa literatura.