Pintora nun mundo de homes. Un amplo e documentado fresco

Aníbal e a Pintora

Xabier Paz

Edicións Xerais, Vigo, 2017, 370 páxinas.

 

Agasállanos, unha vez máis, Xabier Paz cunha novela histórica porque os personaxes históricos, pensa o escritor, son coma un molde onde se poden verter todos os problemas do ser humano. Unha novela, Aníbal e a Pintora, que é o segundo chanzo da triloxía de narrativa histórica italiana que comezara con Renacer,  que prosegue coa recuperación da biografía novelada da pintora Artemisia Gentisleschi e que rematará con Galileo como figura na que se espella a Contrarreforma. A figura histórica de Artemisia é o renglón sobre o que arestora escribe Xabier Paz. Achéganos a figura desta muller contando as arelas dun personaxe inventado, Aníbal Moreda, alter ego do autor, que, aguilloado pola reprodución dun óleo, Susanna e i vecchioni, que Artemisia pintara con dezasete anos, decide investigar o que hai de verdade ou falsidade na vida desta pintora do século XVII. Artemisia Gentileschi foi unha pintora nacida en Roma que acadou o privilexio de entrar nas Academias de Pintores de Florencia e Roma; recibir a insólita encarga para o seu tempo de pintar dentro dun templo, vencendo o sentir da Igrexa que consideraba impúdicas as pinturas feitas por mulleres. Foi ademais suxeito dunha intensa vida novelesca na que, por veces, foi vítima e noutras ocasións, unha muller fornecida dun apaixonante carácter.

Se algo salienta a novela de Xabier Paz é que Artemisia foi unha muller que se sostivo coa pintura nun mundo de homes: vítima dun pai que foi para ela un lastre  e un represor, da violación do seu profesor de perspectiva que a converte a seguir en amante durante meses tras a falsa promesa de matrimonio. Sofre o tormento da sibilla para probar diante do tribunal papal a verdade da súa denuncia; casada polo pai cun home banal e floreiro, consentidor dos amores da muller cun rico mecenas. Dependente sempre de comitentes e valedores, exercerá a súa arte en Roma, Florencia, Venecia, Nápoles e Londres. En feliz relación, malia que durante moito tempo fora analfabeta, con Galieo, Cristofano Allori, Michelangelo Buonarroti o Novo…, pintou ata a extenuación sobre todo corpos femininos xa que os seus comitentes querían ver corpos de mulleres espidas e imaxinadas por outra muller. Serán mulleres violadas ou sedutoras  como ela mesma, abrindo un camiño vedado para as mulleres. De intensa vida sentimental, pinta seres femininos non plácidos, senón transidos dunha emoción transcendente e dotados de corpos explícitos e fartos.

 

Xabier Paz

Con todo, o mellor da peza de X. Paz e o que a converte nunha moi notable novela, é o gran fresco, amplamente documentado, da Italia barroca, co Gran Teatro Contrarreformista herdado do turbillón de Trento. Unha Roma tardorrenacentista, ateigada de festas públicas, tamén de execucións como as de Giordano  Bruno e Beatrice Cenci; o esplendor cultural e artístico da Florencia dos Médici; o Nápoles dos untori e da peste. Non teñen menor relevo no desenvolvemento do relato as frecuentes écfrases, ese exercicio literario no que o autor describe os cadros de Artemisia e doutros pintores. Así como as planas puntuadas pola forza intelectual e artística da Italia tardorrenacentista con Galileo, por exemplo, explicando as teorías do movemento. Artemisia coma Galileo esforzarase en escorrentar as propias sombras, aínda que os dous violenten as súas conciencias en lances decisivos das súas vidas. En non poucas secuencias subliña o autor a carraxe feminista de Artemisia: séntese fachendosa de ser muller que se fixo a si mesma e non pode evitar a xenreira  contra  a herdanza de Trento e da súa época cando le nun libro piadoso escrito polo cardeal Belarmino que o home é máis nobre ca muller que se atopa comprendida no mesmo. Un caudaloso coñecemento das técnicas pictóricas e unha prosa rutilante e poderosa visten esta segunda incursión de Xabier Paz nos territorios históricos e ficcionais da Italia postrrenacentista.

(Texto publicado o día 27 se abril de 2017 no xornal Faro de Vigo)

Literatura necesaria. A barbarie en letra miúda

Os tres de nunca

Nacho Taibo

Edicións Xerais, Vigo, 2017, 565 páxinas.

 

Non é a primeira vez nin seguramente será a derradeira na que unha novela recupera as pavorosos atrocidades que tiveron lugar durante a Guerra Civil española. O que os xuíces teñen prohibido, fano de xeito loable historiadores e narradores. Un tipo de literatura necesaria na nosa escrita, xa que axuda a esgazar o manto de desmemoria, permitindo que saian á luz, nunha mestura de historia e ficción, moitas cousas dun arrepiante pasado franquista. Faino arestora Nacho Taibo, un narrador experimentado, nunha novela monumental -tamén excesiva, na miña estima-, con tres protagonistas en contrapunto coma Os dous de sempre de Castelao, homenaxeado xa no título e nalgunhas alusións que percorren as páxinas do libro. Son eles: o Milorde, o Bocoi e o Patacón, tres amigos durante os tempos da República, pero que, coa chegada do alzamento militar e a toma de A Coruña polas camadas fascistas e o ministerio do terror, seguirán camiños  diverxentes ata o final da Segunda Guerra Mundial.

Son, eles e as súas parellas, personaxes de ficción. Personaxes de nunca, advirte o narrador. Mesturadas coas súas historias, as dun inmenso elenco de actantes secundarios que entran e saen da narración. Moitos deles son recreacións de persoas reais que viviron en A Coruña nesas datas, e coas súas historias dan lugar a unha manchea de capítulos, algúns de dificultosa relación coa trama principal. A acción narrativa desenvólvese ao comezo na cidade de A Coruña, un espazo que exerce un especial protagonismo; a Coruña republicana e a do poder franquista nos primeiros días e meses da rebelión militar. Na cidade herculina amigaran durante os tempos da República os tres protagonistas dispares: O Milorde é un fidalguiño que domina idiomas, detesta a súa clase e que, ante tanta barbarie que ve na cidade, emprega a morfina como remedio. Ao remate da Guerra española trasládase a Londres para traballar para os servizos de intelixencia británicos. O Bocoi era un galeguista acomodaticio, miserable e ruín  que ficha polos departamentos do terror e fai o seu traballo: sinalar “rojos” e nos “paseos” dispararlles sen resentimentos. Ao rematar a Guerra atopámolo dirixindo un campo de concentración, deses que “nunca existiron”. Do Patacón sabemos que é un anarquista que, logo de tres simulacros de fusilamento, foxe e incorpórase aos distintos frontes republicanos e, ao remate da contenda, andará por Europa alleo a toda épica e, domeado polos seus medos, achégase ao final da Segunda Guerra Mundial coma un covarde.

 

Nacho Taibo

As repetidas secuencias que, ao meu parecer, máis tiran do lector, son aquelas nas que a narración reproduce con letra gorda e miúda o exterminio asasino que a tiranía dos ganadores fan na cidade coruñesa e na súa bisbarra. Negras mans á caza do home: xuízos sumarísimos sen a menor garantía, xuíces sectarios, cans de presa que obedecen coma ovellas as directrices que preconizan a supresión do que foi fiel á legalidade ou que pensan de forma distinta. E os “paseos” nos que os falanxistas e a Garda Civil fusilaba de xeito caprichoso e tiraban os mortos nos foxos.

Novela memorialista, erguida en base a unha arquitectura fragmentaria, entrecruzada por compoñentes fantásticos ou marabillosos simbolizados nos canzorros ou nos procedementos de sacramentación. Coa participación de moitos personaxes secundarios que penetran na narración coas súas historias, moitas delas prescindibles, que fan que a novela decaia por momentos e perda o vigor que acada o longo relato de Nacho Taibo cando recupera a inmensidade da dor dunha cidade que soporta nas súas carnes as aberracións asasinas da represión, nun tempo de vómitos de sangue, mais no que non estivo ausente a forza moral duns poucos.

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 13 de abril de 2017)

Bruídos contra o desacougo distópico

Últimos bruídos

Marga Tojo

Ilustración da capa: Loi Fernández

Edicións Positivas, Santiago de Compostela, 2016, 43 páxinas.

 

Marga Tojo debuta na literatura cunha peza literaria que non acostuma ser o xénero máis doado, mais si o máis natural, porque, como afirma a autora, ela tamén escribiu versos desde nena. Cativouna desde sempre o poder das palabras, “as primeiras cousas que se secuestran nos contextos da opresión”, pero tamén posuidoras da capacidade de destapar realidades silenciadas. É a particular poética desta escritora primeiriza, “unha poeta moi namorada do xornalismo” como ela mesma confesa. Cumpriría engadir que o que é difícil reside na capacidade de vivir, ata as derradeiras consecuencias, a vida do poema, facer materia de memoria a experiencia da vida. Só así a poesía é capaz de arrincarlle algo a morte, como, xa hai moitos anos, o expresa Andrè Mauraux.

A autora, filóloga de formación, exerceu o xornalismo a pulso en Galicia Hoxe e noutros medios.E tamén foi vítima da crise desencadeada desde as cúpulas das grandes ou pequenas empresas de comunicación. Mais iso permitiulle retomar as súas orixes: esa posibilidade de facer fermosura coas palabras, aínda que coas mesmas se fale de escenarios distópicos, porque hoxe o mundo é o grande teatro das distopías, como nolo fai penetrar con palabra potente Marga Tojo, nese seu primeiro poema “Mapa”, salferido de amor -tamén da súa expresión a través do sexo cun ciborg, un ser asexuado-, e de todos os berros da dor e da opresión no mundo de arestora: o son rouco do abafo dos que foron exterminados, despois de camiñaren durante semanas, o militarismo patriarcal ao que lle urxen as guerras, a sociedade deshumanizada, alienada no “consumo como comportamento afectivo, ou o dogma, o monoteísmo do traballo remunerado -escravizante- como imperativo moral

O segundo poema, “A Guerra dos Dous Meses” reflicte outra historia de amor cun morto vivente, alguén que podrece: “…un ente rosmante / que consume esforzos alleos” (páxina 24), a claudicación de todos os soños. E como contexto obrigado desta relación cunha persoa das que “tiran a vida abaixo”, a choiva, o arroiar en Santiago, e o compango brutal de millóns de cidadáns forzados ao suicidio, deportados e tantas mulleres violadas.

“Os días comúns” o terceiro poema, é unha breve historia, tinguida igualmente pola distopía, co inquérito de que se aquilo que se traizoa cando se vive, non será  a única felicidade posible (páxina 31).

No último poema , “Derradeiras horas de Renata M.”, a voz poética diríxese a unha muller á que van asasinar. Fala a persoa que convive con Renata M., e, hora tras hora, amósanos a barbarie que rodea á muller ata que acaban de matala.

 

Marga Tojo

Un libro duro, áspero, que tradea non só os sentimentos, senón tamén as conciencias. Escrito non con palabras sabedeiras ou larpeiras, senón arrequentado cunha lingua que soa coma o torbón; e teselado pola presenza dos personaxes femininos que son os que poñen o quiñón dos afectos, as que apostan pola vida.; un pequeno antídoto fronte os ouveos, berros e mentiras que pretender facernos pacíficos e silentes cidadáns as versións oficiais. Outro chanzo é Santiago de Compostela: escenario da distopía e do contraste, afirma a autora.

Poemas e versos enteiramente narrativos. Marga Tojo transgride á mantenta os xéneros literarios e agasállanos cunha escrita cimentada na superación do contexto tradicional de poesía.

Un libro relevante que espella sen enganos nin eufemismos a experiencia deste mundo de hoxe ben presente nos versos de Últimos bruídos, e que semella un pavoroso adianto dunha utopía negativa.