Relatos con tempero. Entre a retranca e a acedume

Tempos de bebidas isotónicas e fast-food

Álex Alonso

Edicións Xerais, Vigo, 2016, 162 páxinas

 

Cun brazado de trinta e un relatos faise visible na narrativa galega Alex Alonso, logo de ter publicado outras narracións breves como Entremonías e Xénero imperfecto. En Tempos de bebidas isotónicas e fast-food agasállanos con historias mínimas, pero que superan o formato do microrrelato, se ben a súa sustancia érguese na mesma arquitectura compositiva: intensidade creadora, manexo da arte da compresión, da recompensa inmediata, e dominio das técnicas narrativas pertinentes coa ficción de formato breve. Alex Alonso compila neste volume varios relatos de temáticas e tonalidades diferentes, atravesados, porén, por un similar aire de familia: breves cadros, pequenas historias de carácter urbano, con diversidade de voces, tirados na súa meirande parte de noticias dos xornais  e que abalan entre o humor e a denuncia, entre a parodia e a retranca. Unha novela de historias que, no seu conxunto, espellan con realismo e fidelidade as “glorias” e infernos das sociedades actuais. Protagonizadas case que todas elas por persoas do común, que se moven todos os días polas rúas, ao noso lado.

No caleidocopio  que forman estes relatos, son máis abondosas as eivas e  as denuncias que as bondades e compracencias porque Alex Alonso non sublima as realidades dos nosos días, ateigada de estafas, trampas e enganos: a parella que se quere instalar no benestar da clase media e compra un piso novo e de súpeto todo entra en barrena. Unha dura alegación contra os desafiuzamentos, un signo dos tempos. A desesperación dos preferentistas, reflectida nas palabras e medos do director da sucursal bancaria, vítima tamén do engano dos xefazos; as consecuencias dun divorcio nun fillo que proxecta a súa furia contra a nai; o desespero de estar no paro que converte as persoas nunha especie de planta; os subornos na administración, no día de hoxe “o verdadeiro xogo de democracia”, ou a contabilidade en A, B ou C, en directo ou en diferido, dun partido político, camuflada nun brinquedo de palabras inintelixibles.

Álex Alonso

Noutros relatos agroma a violencia larvada ou claramente operante de certos comportamentos sociais:  a nai indignada que se vinga con carraxe do violador da súa filla; o cura pederasta que se excita coa confesión do rapaz; as posturas hipócritas diante do aborto practicado pola moza pobre; o escándalo de ter unha nena adoptada por unha parella de lesbianas, porque viven fóra do sistema. As reflexións dun torturador arxentino, especializado en martirizar mulleres, que se considera un necesario profesional da dor. Ou as humillacións e aldraxes dun funcionario que esixe unha tarde de sexo coa moza venezolana por terlle buscado un traballo de catro meses. Tampouco faltan relatos nos que se pon o acento no papel absorbente das novas tecnoloxías. Algúns deles describindo con humor as trampas de internet para dúas mulleres aprendices, de sesenta anos.Outros convidándonos a tomar conciencia das conversas parvas e intranscendentes das redes sociais e o conseguinte empobrecemento da linguaxe. Mais tamén advertindo do perigo inconsciente para moitos adolescentes das citas á cegas, xestionadas nun chat. O whatsapp que está a converter os seres humanos en robots idiotizados, ata o punto de que un relato ateigado de duro humor lémbranos que hoxe non whatsappear é unha actitude subversiva, antisistema para a policía.. Non falta algún relato escrito en castelán porque a voz narradora defende unha Galicia bilingüe e marca para  o hábitat do galego, esa lingua tan “riquiña”, o campo, a vida rural. Relatos, xa que logo, escritos con tempero e que realizan unha ben lograda radiografía do signo dos tempos.

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 23 de xuño de 2016)

Unha novela metaxenérica

A rotura das paisaxes

Xesús Constela

Edicións Xerais, Vigo, 2016, 300 páxinas

 

Por ser o reino da liberdade, pola súa natureza proteica, a novela admíteo todo. A única regra que cumpre universalmente é a de transgredilas todas. Aínda que de xeito minoritario, na narrativa galega actual, téñense producido algúns achegamentos a estes novos xeitos de narrar que erguen as súas ficcións para alén das pautas e arquitecturas canónicas de sempre. Novelas metaficcionais, metanovelas, xogos literarios que aglutinan poemas, prosas poéticas, diálogos parateatrais. Si que se pode narrar como hai vinte ou cincuenta anos, mais tamén é lexítimo facelo rachando xéneros. Unha singularísima proposta narrativa, paradigma desta formar de narrar, é a última novela de Xesús Constela, A rotura das paisaxes. Talvez o primeiro que é consciente da súa natureza metaxenérica foi o mesmo autor, pois que nun breve texto introdutorio  advirte ao lector que, ao xeito de Rayuela, o seu libro pretende ser moitos libros e, xa que logo, admite varias lecturas que o lector pode escoller segundo desexe.

Sexa como for, Xesús Constela volve sorprendernos cunha proposta arriscada, moderna e resolta atinadamente, como aconteceu en As humanas proporcións,  a novela do seu debut no formato longo. A rotura das paisaxes está habitada por un bo brazado de relatos. Con eles, con prosas poéticas, con poemas, fotografías e algo que semella ser un proxecto de curtametraxe, e a novela de dous camiñantes, ergue Xesús Constela unha proposta tan ousadas como interesante, na que todo forma parte do desenvolvemento argumental que podemos etiquetar como narrativa “intraliteraria” e poliédrica.

No escenario dunha praia, dous camiñantes de idade incerta deambulan e conversan entre eles. No seu parrafeo, falan da desaparición da paisaxe, de paisaxes cargadas de silencio, de soidade, de lugares habitados pola lama e a tristura. E acontécenlles sucesos extraordinarios, como o don de linguas. Un temporal obrígaos a gorecerse nunha caseta de madeira na que atopan un cartafol con folios escritos: “Paisaxes de vinganza”. Coa música de fondo do temporal, comezan a lelos. Son relatos que abalan entre a imaxinación desbordada e o desatino. Mais tamén no drama dos desempregados de longa duración, o mundo da xente do común que vive a crise. Outros, como o dun pianista que conta historias e deixa tras de si un regueiro de mortes; ou tamén o das plantas caladas, confabuladas coa terra para mataren os que as coidan, entre outros. A última lectura, “Fast food” seméllalles a transcrición dunha conversa que tiveran quince días antes na mesma praia.

 

Xesús Constela

Outro cartafol que atopan entre os refugallos permitiranos acompañalos na lectura doutra historia, “De terra combusta”, tan extravagante como as anteriores, pero que conforma unha verdadeira micronovela. Aínda atoparán outro cartafol con “Carne”, un proxecto de curtametraxe que se desenvolve nun cemiterio de coches que conversan entre eles. Seguirán aparecendo cartafois, agora asinados por Xesús Constela, con poemas e fotografías metidas entre as planas.

Son estes cartafois que alguén deixou ciscados á beira do mar, os que provocan os inquéritos e dúbidas dos camiñantes verbo se están a vivir dentro dun libro, e en nós como lectores, en personaxes metidos nunha caste de enigma e misterio que o desenlace non desvela. Novela potente, pouco plácida para lectores afeitos a larpeiradas narrativas. Autorreferencial por veces, fragmentaria, con ducias de historias, mais non carente dun claro fío condutor. Un modelo narrativo case que infinito como quería Borges: infinitas historias, infinitamente ramificadas. Con novidades como a eliminación do narrador. E un estilo de prosa acrisolado que nos fai lembrar os feitizos do primeiro libro do autor.

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 16 de xuño de 2016)

Bitácora de ausencias

Montserrat Villar González

Montserrat Villar González é unha de tantos fillos e fillas de Galicia que non existen para o que, en puridade, está considerado como literatura galega. Esta poeta e tradutora escribe extramuros, tamén “en tránsito”, na diáspora da vella Helmántica, levando porén no corazón esa música mortal que nos rodriga á terra. Poeta non galega, malia ter algún dos seus poemarios traducido á lingua de noso. É certo que a verdadeira biografía dun escritor atópase nos seus escritos, mais estes non abrollan da nada, senón dun ser de carne e óso que o é desde a nenez. Unha nenez, no caso de Montserrat Villar nutrida polas paisaxes e  rumores que xera e apadriña o vello Miño.

A última achega da súa xa ampla  obra poética é Bitácora de ausencias, un poemario no que o logos sonoro dos seus poemas executa esa augusta función da poiesis e do poeta. Faino na primeira parte, “Las cenizas del silencio”, con versos de gran tensión creativa, congruente cos momentos nos que unha pavorosa realidade irrompeu nos ollos e na alma da poeta: a visita aos campos de exterminio de Auchwitz-Birkenau. Soamente catro poemas, mais habitados por unha inmensa potencia expresiva, para facernos presente o arrepío, a dor e a morte. A poeta, quitándolle a razón ao dictum de Adorno, non pode deixar de escribir, como mantivo Paul Celan. Reescribe, xa que logo, Montserrat Villar a irracional monstruosidade do campo de exterminio, e nos seus versos esfragámonos co espanto, nomeadamente no poema “Cóncavo silencio”, un paradigma do horror que fai amolecer a nosa pel. Versos porén, entreverados de vida e de soños que permiten suavizar o silencio que afoga a voz dos masacrados.

A segunda e terceira parte están nutridas por poesía para sobrevivir, para amarrarse á vida. A poeta dirixe agora a rabia e a carraxe do seu brado cara ao propio eu. A voz poética explora a dimensión existencial, a finitude e o dó con final previsto entre a vida e a morte. Versos, poemas que conforman un persoalísimo magma lírico, un caderno de bitácora ateigado de operacións de linguaxe e pensamento. E aínda que a poeta non desdeña os agasallos fonocéntricos, non se sente cativa dos versos encarcerados na métrica e na rima. Versos libres os seus, mais non privados de forma, escritos sen palabras vanas, pero rebordantes de tensión, forza e emotividade.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego o día 29 de maio de 2016. Para ver o orixinal, premer aquí)

Desde a alma melancólica

O castelo branco

Orhan Pamuk

Tradución de Bartuğ Aykan e Eva Almazán

Editorial Galaxia, Vigo, 226 páxinas

(Libros de fondo)

No ano 2007, Editorial Galaxia, proseguindo coa súa política editorial tendente a normalizar as relacións entre os campos literarios galegos e os das restantes literaturas do mundo, puxo  nas mans dos lectores a tradución de O castelo branco do turco Orhan Pamuk. Non se trata, no presente caso dunha novidade editorial, senón dun texto do ano 1985, un clásico da literatura turca que, desde hai máis de dez anos, temos a posibilidade de gorentar na lingua de noso nunha versión directa do turco, quizais por cousa dese plus promocional que supuxo a concesión de Premio Novel no ano 2006 a seu autor.

O castelo branco  é a terceira novela de Pamuk e significou para o escritor o comezo do éxito mundial que remataría co outorgamento do Novel de Literatura. En O castelo branco atopamos ante todo a un escritor que esculca as pegadas, encontros e desencontros, de Oriente e Occidente e viceversa. A trama argumental da novela achéganos á historia de dous homes: un veneciano e un turco, cuxas vidas se entrecruzan. O primeiro, un  científico italiano, é capturado polos piratas do Mediterráneo. Levado a Turquía, pasará uns anos baixo o poder do sultán que finalmente o regalará como escravo a un sabio turco que, cobizoso de coñecer os avances de Occidente, pronto ficará seducido polos coñecementos da súa nova adquisición.

O escravo italiano, nunca citado polo seu nome, representa a modernidade occidental. O seu amo móvese máis pola fe que pola lóxica. Case sen se decataren, ambos viven xuntos en Istambul vinte e cinco anos. Sentan cada día arredor dunha mesa, como quería o italiano e non no chan como suxería o turco, a compartir coñecementos. Este diálogo intercultural dá bos resultados: fabrican espectaculares fogos artificiais, controlan a peste bubónica e interpretan os soños do sultán que os nomea asesores seus.

Mais este delongada convivencia tamén carrexa as súas trampas: chega un intre no que comezan a confundir as súas identidades. Ao final do libro, cada un toma o rumbo do outro e nin sequera se sabe cal dos dous conta a historia en primeira persoa. É esta, na miña estima, a verdadeira idea-eixo que latexa na novela: a historia de dous homes que trocan o seu lugar na vida. Por riba dun relato de aventuras, coloreado con tons exóticos, paira o motivo central do dobre, do sosias, do intercambio de roles, tema moi reiterado no panorama da literatura universal. Un xogo de identidades que é intencional.

Pamuk deixa claro no seu texto o fácil que resulta influenciar a o outro, malia tratarse de dúas persoas provenientes de mundos tan distintos. Pero se iso lle acontece aos seres humanos, coas culturas pasa algo parecido, especialmente coa turca que terma do espírito de Europa e á vez síntese culpable polo mesmo. Unha tensión que lembra a de dous irmáns competitivos e que Pamuk experimentou na súa infancia e adolescencia. Xunto a esta idea central, flúe polas páxinas da novela un mangado de posicións ideolóxicas, explícitas ou agachadas. Entre elas cómpre salientar o respecto polas diferenzas, pero sen esquecer a identificación do autor coa liberdade e a tolerancia. Na novela prodúcese unha manifesta superación da paixón polas identidades nacionais exclusivas, que son o maior atranco contra a paz.

 

Orhan Pamuk

Pamuk bota man da estrutura narrativa propia da novela occidental, pero non perde os trazos tradicionais da escrita oriental. O ambiente máxico, ateigado de lendas co que está ganduxada a obra, acércanos a esa “alma melancólica da súa cidade natal” da que falou no seu día a Academia sueca. Todo isto complétase cunha prosa eficaz, moi natural, sen lirismos innecesarios, capaz de acompañar a evolucións psicolóxica de dous personaxes que se desenvolven chegando a adoptar cada un a perspectiva do outro, vendo a través da súa mirada.