A novela de Vilagarcía

O xardineiro dos ingleses

Marcos Calveiro

Editorial Galaxia, Vigo, 2017, 440 páxinas.

 

Marcos Calveiro, vilagarcián de nacemento que se deu a coñecer como narrador con pezas xuvenís e infantís, frecuenta asemade, e con éxito, a  narrativa para adultos (Festina lente, Setteccento e Fontán), con personaxes convertidos en dramatis personae ou que partillan trazos da chamada novela histórica. Mais con O xardineiro dos ingleses achéganos unha novela rica e complexa que ben pode ser lida como a novela de Vilagarcía, xa que na vila arousá está integramente ambientada a trama  desta peza narrativa e arousáns ou das súas contornas son os principais personaxes.Marcos Calveiro amosa neste longo relato a súa pericia e acuidade á hora de ganduxar unha trama na que se mesturan acontecementos de carácter histórico, algún cadro costumista, as pegadas que a vila deixou na nenez do autor, personaxes reais e outros inventados, moitas voces narrativas, realidade e ficción porque, como se di na mesma novela, as portas que pecha a historia ábrense coa ficción.

Cunha mestura oportuna de pasado e presente, a novela desprégase desde un incipit no que o narrador Modesto Filgueira,  profana un camposanto de Rubiáns, o British Naval Cementery, onde eran enterrados os mariñeiros británicos. Nese cemiterio atopa unha tumba anónima, a número 1. Desentrañar o misterio dese sartego e abranger as vidas de Delia Cores e a do seu fillo Edelmiro, o coidador dese camposanto durante cerca de setenta anos, é o propósito da novela. “Analizalas, explicalas, despexalas e resolvelas coma se fosen ecuacións”, contextualizadas así mesmo nun longo período de tempo que comprende boa parte do século XX. E faino desenvolvendo varias tramas nas que se dá conta da presenza das armadas inglesa a alemá na Arousa Bay pouco antes da Gran Guerra; a relación de James e Fritz, mariñeiro inglés o primeiro e alemán o segundo, con Delia Cores, unha moza da contorna; as liortas dos servizos de espionaxe das dúas potencias navais durante a contenda na que volven aparecer os dous mariñeiros, así como Delia que, como froito da paixón amorosa con James, ficará preñada e da que nacerá Edelmiro. Por último dous longos capítulos nos que a trama se focaliza no “tempo dos vencidos”, na infamia e na barbarie fascista, na morte que arrasou Vilagarcía, cebándose nos máis humildes. Entremedias, moitas referencias a personaxes e a acontecementos reais relacionados coa vila, como a Compañía de Ferrocarril dos Trulock, a estadía de Sorolla intentando pintar a moza grávida, a presenza de Lorca e La Barraca que representan entremeses cervantinos en A Peixería. E sobre todo, moitos episodios de altruísmo, camaradería, enfrontamentos, aldraxes e vinganzas.

 

Marcos Calveiro

Son elas e eles, os de abaixo, os máis humildes, as ducias de figurantes anónimas, a Vilagarcía doente, os verdadeiros protagonista da vida e do romance de M. Calveiro. As dúas Vilagarcías, a dos acomodados e madamas e a dos humildes, a das lavandeiras do río Con e a dos analfabetos que se preguntan que fixeron para seren as vítimas da barbarie fascista, dunha xustiza que nunca existiu e que, por iso mesmo, deu lugar a unha vinganza teimosa e inexorable.Marcos Calveiro retrata sobre todo a historia deses perdedores nunha novela comprometida con realidade, tomando partido polos inmolados e as vítimas. É entón cando o estilo dunha prosa coidada e sinxela rebenta  en bríos épicos para nos achegar a epopea das mulleres insignificantes, afoutas na súa desgraza. Novela cunha arquitectura moi rica: lineal e ao mesmo tempo circular, con varias historias que non coliden e se xuntan dalgún xeito no peche da peza e da que non están ausentes algunhas digresións metaliterarias

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo, o día 25 de xaneiro de 2018)

Na procura da cerna de si mesma

As entrañas horas

Emma Couceiro

Ediciós do Castro, O Castro, Sada ( A Coruña), 60 páxinas.

(Libros de fondo)

 

Emma Couceiro (Cospeito, Lugo) é unha poeta dos anos 90, promesa e realidade consolidada con dous poemarios publicados ao final da década: Humidosas (1977) e As entrañas horas (1998). No ano 2003 deu ao prelo o seu último libro: Cito. Desde entón, o silencio. As circunstancias da vida e o feito de que en Galicia resulta imposible vivir da escrita e menos da poesía, explican que nestes anos Emma Couceiro non teña publicado ningún outro libro de seu. Mais na poesía de Emma Couceiro reloce unha notabilísima calidade. Alguén ten escrito que Emma Couceiro é a mellor aínda que teña deixado de escribir.

Velaquí as razón da miña volta á poesía da poeta de Cospeito, en concreto á do seu libro As entrañas horas (1998), un poemario ganador en 1997 do Premio Eusebio Lorenzo Baleirón na súa décima edición: o engado dos seus poemas e un certo pesar, mala conciencia porque eu tamén me pregunto por que a deixamos pasar, por que non lle pedimos máis, por que non  a obrigamos a seguir enmeigándonos con seus versos.

As entrañas horas apareceu publicado na colección que leva o nome do poeta de Dodro -o poeta fenecido do Concello que se extasía nas brañas lendarias de Laiño-, en Ediciós do Castro, outra desaparición que non deberiamos ter consentido. Autora: Emma Couceiro, unha das nosas poetas novas naqueles anos e nas que alenta con máis profundidade e brío a respiración lírica, a quen entón eu vía como unha inestimable compaña para saír do século, malia que o seu nome e a súa obra no foron recollidos na antoloxía que leva a denominación finisecular. No seu día, ao ler esta proposta de Emma Couceiro, pensei que a función poética non era algo pequeno, aínda que fermoso (“Small is beautiful”). Agora, ao poder lela en letra impresa, non só me confirmo na anterior sensación, senón que son quen de descubrir as máxicas forzas propias da poesía, que a poesía é forte (Michel Deguy). Os clásicos galegos dixeron o mesmo acudindo a amavías verbais igualmente refulxentes: o grande milagre do mundo.

Onde están as verbas vigorosas que lle dan o significado de forza e enerxía a este libro ata o punto de que o poema deixa de ser, na súa escrita, unha cousa pequena? Dito de forma analítica, que non é seguramente a mellor maneira de abeirarse un ao porto feiticeiro do poema, As entrañas horas é un poemario de xinea  claramente existencial, no que a poeta anda á procura de si mesma, do eu lírico, da cerna de si mesma, a través de varias vías e itinerarios (“marcas anteriores a un embigo lunar”). A vía, en primeiro lugar do propio corpo, das entrañas viscerais e dos líquidos. A perspectiva feminina tan clara igualmente no primeiro libro de Emma Couceiro (As humidosas), co que a poeta dialoga neste.

A súa par, outro camiño: a rota das raíces, os cimentos, a súa historia, a terra sacra, a aldea de pantanos e lendas moi vellas. O corpo íntimo e inseparable, atrapado na raiceira, desandando as veas ata os piares que resisten o tempo: como a pedra, a casa, o forno granítico entre as hedras.

A poeta séntese herdeira de todo isto, da súa terra, mesmo dos vestidos dos seres queridos, e camiña cara a atrás recollendo “traxes de voda secos nos armarios”. Vivir pois coa humidade e coa pedra dentro. Mais tamén con vontade de cambio, porque en comparación co anterior poemario, en As entrañas horas o eu poético exprésase cunha nova tonalidade, máis íntima e asemade, talvez, máis dura e comprometida.

Ademais de todo isto, percibo nos versos de Emma Couceiro: outras alfaias, algunhas moi ousadas: unha rotura coa linguaxe que se amosa na modificación do léxico, na procura de novas palabras para  definir paixóns, nas audacias imaxinativas, na teimosa e consciente fidelidade a certos castelanismos (“estos”, entre outros). É así como a poeta fai renacer o poema sen demagoxias, sen mentiras, con moita naturalidade e, ao mesmo tempo con forza e radicalidade, alicerzándoo na singularidade: “Destruír a historia para conservar as historias. Emma Couceiro, como todas as poetas que desde Xohana Torres se oufanan co berro “Eu tamén navegar”, marca a feminidade dunha forma moi forte e fermosa.

 

Emma Couceiro

E por último sutura o pensamento ou unha certa concepción da existencia coa beleza, como fixeron os poetas da “idade dos poetas” (Celan, Hölderlin…). Como mostra este gromo de ouro: “Que bonito ir até o fondo na na / que bonito non ser nada / que se dormes non hai nada / na na nada / e ademais / teño os pés tan fríos…”

En decembro de 1997, nun acto emotivo que o Concello de Dodro repite todos o anos convocando os veciños co arrebato da poesía, e na memoria de Eusebio Lorenzo Baleirón, Emma Couceiro recibía e agradecía o  Premio cun texto primorosos no que a poeta facía a mellor esexese da súa obra. Tiradas do mesmo estas liñas que se brindan a todas e a todos aqueles dispostos a iniciarse nos deleites das palabras meigas: “Destrucción do tempo, memoria, espazo, historia, para a reconstrución. Un eu no centro da nada, un corpo. E entrañar, adentrar, afondar no corpo. Ser un corpo, percorrelo, asumilo e posuílo. As raíces do corpo. A patria que é a terra e o corpo atrapado nas raíces…A historia que se proclama, a que se constrúe coa palabra. E nacerse.”

A NOVELA DO BISPO GONZALO ARIAS

San Gonzalo

Álvaro Cunqueiro

Edición e tradución de Teresa Monteagudo

Ir Indo Edicións, Vigo, 121 páxinas

(Libros de fondo)

 

En tradución de Teresa Monteagudo, Ir Indo Edicións rescatou para o lectorado galego un texto de Álvaro Cunqueiro, sen dúbida un texto menor, pero que se converte en importante por estar escrito por esa figura singularísima da nosa literatura. En efecto, San Gonzalo pertence á taleiga sen fondo de textos  de Cunqueiro aínda sen recompilar; textos escritos ou reescritos en castelán, e publicados  nesa lingua cos que o creador mindoniense sobrevivía á fame dos anos anos duros da posguerra. Asinado por Álvaro Labrada, un dos moitos pseudónimos que empregou Cunqueiro ao longo da súa vida, San Gonzalo apareceu publicado en castelán no ano 1945, editado pola Editora Nacional. Traducido no ano 2000 ao galego, significa a recuperación dun texto cunqueirán hoxe en día de non doada localización.

San Gonzalo é a historia /novela de Gonzalo Arias. Corren os tempos do latín místico, do século de ferro. A sede episcopal de Britonia, unha sede medio trashumante e que perderá o seu nome para tomar o dos monxes dumienses, fica vacante porque Rosendo deixa a súa cadeira para ir de abade a Celanova. Para substituílo, o pobo elixe a Gonzalo Arias, un fradiño de vinte anos que vira a Nosa Señora das Mazás na horta do mosteiro de Lourenzá, e escoitaba os violíns da corte celestial. Gonzalo será un bispo de comida sinxela e parva, amante do Ermo, a Tebaida de Ortigueira onde aprende a predicarlle aos peixes da ría, aos paxaros e animais da fraga, a vencer ao Demo máis de cen veces. E cando a onda viquinga, vermello e loito na súa divisa, escurece as costas lucenses e as xentes lle pregan a Deus aquel “a furore normandorum, libera nos domine”, a celeste e anxelical artillería afunde as naos dos guerreiros de Odín, respondendo ás oracións do bispo Gonzalo Arias desde a Agrela. A seguir, Gonzalo faise peregrino a Compostela, romeiro a Roma e palmeiro a Terra Santa, vivindo as fábulas da palmeiría a través dos camiños sombrizos ou desérticos e poirentos do ano mil, e entrando por veces en contacto coa materia de Bretaña ao atravesar a “douce France”, onde aínda resoa o eco do olifante de Roldán.

De Gonzalo fícanos a memoria dos seus sete milagres, a batalla naval contra os normandos, o baptisterio de San Martiño e un zapato branco con espigas de ouro bordadas, e que Álvaro Cunqueiro confesa ter collido e que agora ule a neftalina. Do intento biográfico do marabilloso fabulador mindoniense, o que fica é a novela dun santo e dun heroe popular do ano mil.

A potencia fabuladora de Cunqueiro que deixa as súas pegadas mesmo nun texto insignificante, reescribe, como xa dixen, a vida dun santo medieval nunha novela de corte marabilloso, na que páxinas e máis páxinas escritas desde o seu particular universo e querenzas narrativas, xúntase ao núcleo diexético orixinal, mesturando, coma sempre en Cunqueiro, o real e o lendario.

 

Álvaro Cunqueiro

Deste xeito, o que ao final reloce é toda a capacidade fantasiadora de Cunqueiro nunha mesturanza de fabulación e erudición, neste caso grazas sobre todo a una verdadeira enchente de textos litúrxicos e citas en latín. Por medio de trazos rápidos e seguros, a palabra de Cunqueiro recrea con grande vivacidade as idas, as vidas e os feitos milagreiros do bispo Gonzalo. Iso si, aconchegados polos rechouchíos  do xílgaro, do tordo malvís, dos arrolos da rula e o canto matinal e translúcido da laverca, xuntamente co aletear dos anxos de douradas ás e as visións de Nosa Señora das Mazás.

A tradutora foi quen de transplantar con propiedade á lingua de noso o léxico ricaz e moi variado que Cunqueiro emprega en castelán. E a versión non soamente se amosa atenta aos trazos lingüísticos, senón tamén aos xiros semánticos. Porén, unha nota de edición, ao meu entender responsabilidade da tradutora, pode sementar a confusión na mente dos lectores, ao dar fe da súa intención de conservar as voces típicas do léxico cunqueirán, alterando pola contra outros aspectos para acomodarse ás normas que entonces rexían da RAG / ILGA. Como se a edición estivese feita desde un orixinal galego que non existe en ningures.