A pulsión da morte nos xogos de ficción

 

O derradeiro libro de Emma Olsen

Berta Dávila

Editorial Galaxia, Vigo 2013, 120 páxinas.

   A de Berta Dávila é unha das voces emerxentes da literatura galega. Unha voz xa consolidada, malia a xuventude da autora, tanto no xénero lírico como na narrativa. E a novela coa que nos agasallou nas ultimas semanas, O derradeiro libro de Emma Olsen, unha peza breve que atesoura porén unha gran madurez tanto no plano diexético como no técnico, sen que falte esa airexa posmoderna metaliteraria sobre o proceso de escrita da propia novela. Novela gañadora do premio de Narrativa Breve Repsol do año 2013; un orixinal  que mais de un xurado quixera atopar nas súas deliberacións.

   Unha novela de vías de tren que se cruzan, así define Berta Dávila a súa novela. Esas vías non son as que aparecen reproducidas na fotografía da cuberta e que nos traslada sen dubida a ese Faith, a derradeira estación da liña de ferrocarril abandonada en Dakota  do Sur, un  lugar detido no tempo, senón as dos personaxes que poboan este pequeno libro e interveñen na historia, dun xeito especial as vidas de Emma e da súa amiga, a desacougante Clarissa, os grandes piares, as heroínas desta ficción.

   O derraderio libro de Emma Olsen gravita sobre os derradeiros momentos da vida de Emma, a protagonista principal. Escritora famosa, doente dun cancro terminal, regresa a Faith nunha sorte de volta ás orixes para pechar un circulo que ficou inconcluso hai máis de vinte anos: recuperar a Emma adolescente, que tiña un mundo por diante -porque a marcha de Faith foi para moitos unha fuxida-, e sobre todo para contar a historia silenciada moito tempo, o gran segredo que marcou para sempre a existencia da protagonista. Xa que logo, Emma Olsen dedica os derradeiros alentos de vida a saldar a débeda con aqueles cos que tivo vencellos de amizade, amor o rexeitamento e sobre todo con Clarissa que é a vertixe, un ser que ama os limites, as fronteiras que non se poden superar.  E o que lle aconteceu coa amiga cando as dúas eran adolescentes, habería de ser o derradeiro que escribise, o que lle permitiría morrer tranquila.

   Emma escribe ao chamado da morte (“a morte e a que chama por min para contalo”, páxina 15). Endalí  que na novela hai unha teima polos xeitos de matarse, un catalogo de formas de morrer porque matarse era a única

Berta Dávila

maneira de fuxir que as meniñas de oito anos podían procurar por elas mesmas. Desde esa ollada, a novela e unha interesante reflexión existencial sobre o sentido atávico da culpa e sobre a morte como pulsión inevitable, como atracción fatal que se nos presenta a través dun  xogo literario no que os diversos personaxes teñen vida a través da voz da protagonista, en nun xogo de ficción no que adquiren protagonismo o editor norteamericano o tradutor galego, así como as múltiples referencias intertextuais ou paratextuais aos libros apócrifos de Emma Olsen.

   Berta Dávila presenta e desenvolve de xeito eficaz un material narrativo moi denso e complexo: é apropiada nun texto confesional a elección da voz narradora que fala en primeira persoa, coñecedora  da súa situación limite; tamén o son as frecuentes analepses para recuperar o pasado, o acaído goberno da intriga cun bo alimento da mesma (“Ainda non chegou o momento de contar o que ocorreu aquel día…” páxina 40). Personaxes ben delineados, nomeadamente os de Emma e Clarissa, verdadeiros esteos desta novela curta mais de ricaz e fonda sustancia. Poucas páxinas escritas, pero suficientes para achegarnos os restos dun naufraxio e deitar un pouco de luz sobre as vítimas (páxina 116).

Unha infancia ateigada de historias

 

 

Paisaxes de pan

Ánxela Gracián

Edición artesanal, Colección Bourel, Ribeira, 2013, 47 páxinas.

   Desde os cumes do Andes preto daquelas serras nas que o cundor, cundor que cantaba Avilés de Taramancos, esfollaba margaridas, gorento este pequeno mais fermoso galano editorial e poético que chega as miñas mans grazas á xenerosidade da súa autora, Ánxela Gracián. Unha verdadeira alfaia editorial elaborada por medios artesanais en Ribeira, en edición limitada  e única, que forma parte  da Colección Bourel.

   Ánxela Gracián, coñecida nos eidos da literatura infantil e xuvenil e no da tradución, fai así o seu debut no xénero lírico con estas páxinas artesanais dedicadas a todas as mulleres de Castroverde que amasaron e amasan o pan, levedado coas palabras transmisoras dos coñecementos ancestrais da nosa tribo, “nos seus cantos, rezos, conxuros, discursos, contos ou relatos”.  O vivido e o soñado verbalizado pola Avoa Anuncia, a grande contadora da familia, e o Avó Guillerme, regalados á meniña, “aínda feto por nacer”, en forma de palabras, a pequena novela da vida de diario xunto coa mantenza do pan de centeo. Eis as fías destes poemas de recuperación da infancia, das paisaxes vitais, das secretas sustancias que xa desde a infancia conforman o eu lírico (“o que todo nós somos e podemos levar canda nós / porque é tan pequeno / que cabe dentro dunha fardela”).

  

Ánxela Gracián

Deste xeito, o pan, “a bola cocida” en cada fornada, non só e mantenza para levar á boca. Convertese tamén en palabra que atesoura esas “pontes vivas”, transmisoras dos herdos ancestrais, a memoria familiar e a memoria tribal nas que as mulleres – fiadoras das brañas, espigadoras dos trigais, apañadoras do centeo – son o verdadeiro alicerce e esteo da vida comunal.

   E á par dese pan centeo que leva na súa cortiza o ADN dos habitantes de ese vilar de nove casas e conxura todas as fames, os versos que lle dan vida ás  grandes mentiras mellor contadas: a dese xigantón que é o Home do Saco, que polo día ten medo das nenas valentes, pero pérdeo polas noites e aínda hoxe segue a conxurar todos os medos; ou a da Muller da Gadaña, muller de pedra que se esvaece no ar pero que un día virá buscarnos para levarnos con ela.

   Remata o poemario coas homenaxes, homenaxe humilde a Wislawa Szymborska; coas despedidas que son asemade recuperacións de experiencias vitais da infancia, como tal as da nena que xogaba co carriño de nabo tallado polo Avó Guillerme.  E a confirmación de pertenza á matria da infancia do último poema que amalgama na súa fermosa brevidade as inmensas e millentas evocacións de unha infancia ateigadas de historias.

O espello máxico de Jane Austen

 

Orgullo e prexuízo

Jane Austen

Introdución de Carlos J. Gómez Blanco

Tradución de José Díaz Lage

Sotelo Blanco, Santiago de Compostela, 527 páxinas.

(LIBROS DE FONDO)

 

 

   O propósito máis notorio da escrita de Jane Austen foi reflectir a sociedade do seu tempo nunha sorte de espello máxico de xeito que se puidesen observar sen ningún tipo de maquillaxes todos os seus defectos, horrores e calamidades. Ou como lemos no título da súa obra máis coñecida e  vertida ao galego na colección “As Letras das Mulleres” de Sotelo Blanco, opor o orgullo ao prexuízo, rachando así cos esquemas da sociedade por ela coñecida, que agachaba o verdadeiro sentido da vida. Toda a súa obra amosa un forte fondo moral e permite descubrir a psicoloxía máis profunda e matizada dos seus personaxes e en especial, os trazos da burguesía na época finisecular do XVIII, nunha Inglaterra moi conservadora e tradicional. Neste ambiente, a meta primordial de toda muller é acadar un bo matrimonio, casar ben, é dicir: atopar un marido con boa posición social e económica. Será o tema central da meirande parte da produción ficcional de Jane Austen. Pero alimenta de maneira especial a Orgullo e prexuízo, unha novela que pertence á primeira etapa da escritora, xunto con A abadía de Northanger e Sentido e sensibilidade. Son as ficcións nas que a escritora, afastada da convulsa situación política da época, reflicte con alto grao de sutil ironía os costumes da pequena burguesía rural da Inglaterra daqueles momentos.

   As liñas limiares de Orgullo e prexuízo introdúcennos de cheo no núcleo temático da novela: “É unha verdade universalmente aceptada que un home solteiro en posesión dunha boa fortuna debe de estar á procura dunha esposa. Por pouco que se coñezan os sentimentos ou as opinións de tal home ao chegar a unha veciñanza, esta verdade está tan establecida nas mentes das familias dos arredores que se lle considera propiedade dunha ou outra das súas fillas”. Un home desas características fixa  a súa residencia en Hertfordshire. Mr. Bingley, solteiro, rico e agradable, que de contado fará as delicias de todas as nais con fillas casadeiras. Na súa compaña vén Mr. Darcy, igualmente rico e solteiro pero en absoluto encantador, que gaña a pulso o desagrado das mesmas nais.

   

Jane Austen

 A partir de aquí, dentro da familia Bennet, unha nai e cinco fillas en idade de merecer, comeza un verdadeiro rebumbio arredor do matrimonio, pois a única meta real das súas vidas é conseguir un marido cunha boa posición social e económica. Nada importa a súa educación, moralidade nin tampouco o xermolar do amor. Unha manchea de enredos, reticencias e intrigas familiares centradas na posición social e económica dos personaxes masculinos, serán os vimbios cos que  Jane Austen constrúa esta comedia de costumes e, á vez, exposición crítica da situación da muller de clase media e alta no sistema patriarcal de comezos do século XIX.

   A voz narrativa da escritora denuncia esta situación con mestría, elegancia e copiosas pinceladas de sutil ironía que en moitos casos chega á caricaturización, cousa que fai diminuír a profundidade e a verosemellanza da novela, outorgándolle en contrapartida un grande sentido cómico que aínda nos fai sorrir, malia o paso do tempo. Orgullo e prexuízo evidencia unha escritora aínda moi nova, cunha visión bastante divertida da vida, pero cunha inmensa capacidade perceptiva ao servizo da escrita. Todo isto fai desta “alta comedia” un dos grandes títulos da literatura universal e un piar importante dentro da literatura feminista e progresista.

Modernos peripatéticos. Amor e misoxinia en Dolorida

 

 

Dióxenes en Dolorida

Ignacio Vidal Portabales

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 293 páxinas.

 Talvez foi a secreta admiración polo filósofo cínico, Dióxenes de Sínope o que motivou a Ignacio Vidal Portabales, un profesor de Dereito, inédito no eido literario, a escribir esta novela verbo dun Dióxenes moderno rodeado de discípulos que sen falsos moralismos viven no contexto do mundo de hoxe, ateigado de seres expulsados do amor, que procuran a autoestima en comportamentos de autoterapia, que, aos ollos do lectores, poden ser vistos como tolemias.

   A novela, outra pirueta ao vello tema do amor e do desamor, presenta, en efecto, un peculiar Dióxenes dos nosos días. Submiso como un can a súa muller que o ameaza con botalo do piso, adiántase e instálase nu tonel na vila de Dolorida. Xúntanselle axiña tres discípulos coa mesma orfandade afectiva do seu gurú, e os catro participan en diversas anécdotas, expoñen ideas peregrinas e, sobre todo, latrican cun claro ton misóxino, e por veces sexista, contra as súas respectivas parellas e contra as mulleres en xeral. Na segunda parte do texto, a focalización narrativa trasládase a un prostíbulo e entra en xogo a figura dun alucinado porteiro, e xunto coas mulleres do bordel e  algúns veciños de Dolorida achégannos o seu punto de vista sobre Dióxenes e a súa panda. Un desenlace final no que de novo reloce o amor, pon cabo á novela.

  

Ignacio Vidal Portabales

O lector atopará nesta novela a filosofía animal de Dióxenes, ateigada de ocorrencias evidencialistas e, sobre todo, unha manchea de consideracións misóxinas, derivadas de supostos comportamentos femininos enteiramente triviais. Mais son tan extremadas as súas meditacións misóxinas que, ao meu ver, o que o autor persegue con elas é un eficaz efecto paródico que consiga o resultado contrario. Unha sorte de cinismo paranoico que subliña de xeito humorístico e corrosivo o que a sociedade agacha:o machismo subxacente de moitos homes que acreditan, só de portas para fora, na igualdade xenérica.

   Acerta o autor na escolla da estrutura da novela: os cadernos de Dolorida que nos achegan puntos de vista complementarios. Tamén no rexistro lingüístico co emprego da lingua da rúa. A pexa que lle poño a este debut narrativo, é a enchente de escenas e ocorrencias, moitas delas tópicas e aburridas, que non empecen, porén, as verbalizacións dos fracasos sentimentais e a visión lúcido / paranoica que do mundo teñen estes modernos peripatéticos caninos.

(Texto publicado o día 8 de xaneiro de 2014, no suplemento Faro da Cultura, páxina VI, do xornal Faro de Vigo)

O Leviatán

 

El Leviatan

Joseph Roth

Tradución de Miguel Sáenz

Acantilado, Barcelona, 2013, 73 páxinas.

  O Leviatán é unha pequena obra mestra escrita por Joseph Roth ao ano seguinte da chegada de Hitler ao poder. Joseph Roth é un autor esencial da literatura alemá, sobre todo no período de entreguerras. Xudeu rural, desterrado tanto da súa terra como da súa lingua, a súa vida foi un exemplo paradigmáticio dun demorado suicidio provocado polo alcohol. Unha consumación da desventura na que se convertera a súa vida. Non entanto e malia estar mergullado en tanta turbulencia existencial, foi capaz de escribir excelentes obras de ficción, entre elas A marcha de Radetzky, sen dúbida a máis coñecida. Os libros de Roth arderán na fogueira despois de que Hitler acadase o poder. Mais da pira incendiaria nazi renacen con forza a figura e o prestixio deste grande escritor.

   Esta nouvelle, ganduxada con fina ourivería literaria, traslada o lector á pequena cidade de Progrody onde vive Nissen Piczenik, xudeu  artesán e comerciante de corais, polos que sente unha tenrura case que familiar. Porén, consonte coas tradicións xudaicas, cría que os corais son animais mariños, gobernados no fondo primitivo das augas polo Leviatán, mais con acendidos desexos de emerxer á superficie para seren traballados polos ourives e así adornar as fermosas labregas. Un día, turrado pola nostalxia do mar, viaxa a Odesa e aparece na súa vida Jenö Lakatos que abrira un bazar de corais moito máis baratos que os de Piczenik, corais artificiais feitos de celuloide.

  

Joseph Roth

E o diaño mételle na testa a idea de mercarlle algúns e mesturalos cos auténticos. Deste xeito, traizóase a si mesmo e, como consecuencia, o destino deixa de favorecelo, aínda que o seus tráxico final paradoxicamente supón unha realización das súas arelas: ver realizado o desexo nostálxico de fundirse  con aquilo ao que considera que pertence.

   Josph Roth escribiu esta breve fábula, que arestora edita Acantilado, cun      estilo sinxelo e directo, fermosamente pulcro. Unha historia perfectamente rematada que transmite con extraordinaria eficacia o ton dunha parábola talmúdica. Un breve e sutil apólogo que bota man de personaxes arquetípicos para explorar a complexidade do ser humano e postular a necesidade da autenticidade e a integridade persoal. A prosa de J. Roth ten a capacidade de comunicar por medio de insinuantes imaxes, unha verdadeira lección moral, na que o tráxico castigo por afastarse da propia autenticidade é asemade a consumación do máis íntimo devezo: afundirse nas augas mariñas

(Texto publicado o día 12 de xaneiro de 2014, no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. Para ver el orixinal pinchar aquí)

“Legado nos ósos”, prosegue o thriller do Baztán

 

Legado nos ósos

Dolores Redondo

Tradución de Ramón Nicolás Rodríguez

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 554 páxinas.

    Edicións Xerais acaba de sacar dos seus prelos Legado nos ósos, o segundo volume da Triloxía do Baztán. E como acontecera co primeiro, foi publicado simultaneamente en todas as linguas peninsulares e será editado de contado noutros idiomas. Como dixen ao comentar o primeiro volume da Triloxía, O gardián  invisible, estamos diante dun fenómeno propio dos nosos días: a “fabricación”  dun best seller, orixinado a través dunha operación de marketing ben programada, que elixe dous subxéneros específicos moi atractivos para o lectorado: o detectivesco e a narrativa con saibo mitolóxico, con intensas doses de supersticións.

   E coa mesma intención coa que inquiría cando se publicou o primeiro volume, reitero a pregunta verbo da calidade desta segunda entrega. ¿Pertence ao subcampo da gran produción, que goza de escasa autonomía, déixase levar polo beneficio económico e posúe exiguo valor simbólico; literatura marxinal de doada e gratificante lectura, pero nada máis? ¿Ou, pola contra, ao da produción restrinxida, unha peza de posible consumo masivo, mais non orfa de calidade?

   Respondo, e sen ningún reparo, manteño que o libro está tan ben escrito como o anterior, coas mesmas virtudes, fraquezas e concesións ao comercial da primeira serie da Triloxía. Un best seller ben artellado, cunha trama perfectamente encadeada que fai que  a intriga avance ao mesmo ritmo que corren as abondosas páxinas do volume; con todos os ingredientes e fórmulas propias do xénero negro-detectivesco que son capaces de impresionar o lector.

   O personaxe principal da novela, a heroína, volve ser, Amaia Salazar, unha inspectora aínda moza da Policía Foral; asisada e sagaz, mais cun pasado túrbido e axitado. Desde as primeiras liñas do libro, sabemos que acaba de ser nai, e nesa situación debe enfrontar unha nova e estraña cadea de horrores: homes, aparentemente sen nada en común, que asasinan as súas parellas sentimentais  ou a mulleres por eles cobizadas, que se suicidan deixando a palabra “Tarttalo” como última nota. A novela, xa que logo, mergúllanos de cheo na mitoloxía vasco navarra. Se o “basajaun” , protector das fragas e dos seus habitantes, centraba o proceso de investigación do primeiro volume, o “Tarttalo”, unha sorte de agreste e violento ciclope, será o obxectivo da inspectora nesta nova entrega.

   A trama da novela, sen spoilerizar o argumento, resúmese nesta breve sinopse: nos derradeiros días do seu embarazo, Amaia Salazar asiste ao xuízo contra Jasón Medina, acusado do crime da filla da súa muller. A inspectora reunira probas inculpatorias contra este personaxe que, imitando a forma de actuar do  “basajaun”, violara e asasinara a Johana, a filla adolescente da súa parella. Mais de socato, o xuíz suspende o xuízo, xa que o inculpado Jasón Medina acaba de se suicidar no cuarto de aseo do xulgado, deixando unha nota para a inspectora. Unha estraña mensaxe na que só aparece a palabra “Tarttalo”. Será o primeiro dunha cadea de suicidios con trazos semellantes. En todos eles aparece a mesma mensaxe, “Tarttalo”. Esa palabra que remite ao personaxe fabuloso do imaxinario popular vasco navarro, agocha unha trama arrepiante na que, xunto coa investigación de profanacións a unha igrexa no valo do Baztán, se somerxe Amaia Salazar levando as pescudas ata un vibrante final.

   A autora mergúllanos con mestría e habelencia nun espazo excepcional: o corazón de País Vasco, nas marxes do río Baztán. Un valo, que polas súas características naturais e as lendas e mitos ancestrais que o ateigan, convértese de novo no escenario acaído para o desenvolvemento da novela. As descricións pormenorizadas e moi reais que a escritora nos fai deste espazo mítico, encaixan perfectamente co trama argumental. É unha das grandes amavías desta novela. De por parte, Dolores Redondo ganduxa con mestría unha historia orixinal, cunha boa presentación e desenvolvemento da intriga e un ritmo narrativo vibrante, de novo con oportunas aceleracións e intres de pausa. Personaxes cribles, aínda que bastante planos e sen que evolucionen como cumpriría  ao longo do relato.

                                           

Dolores Redondo

Non obstante, pódese facer unha lectura baseada na ideoloxía que transmite a novela. E aquí as opinións serán sen dúbida discrepantes. Refírome ao tema da maternidade que ten moito peso nesta novela. A protagonista principal acaba de ser nai, quere ser unha nai perfecta, unha nai de manual; con profundos sentimentos de culpabilidade por non poder estar máis tempo co seu fillo. Lembraba así as carencias que ela tivo na súa infancia. Unha chiscadela ou unha verdadeira luzada á maternidade que será considerada con simpatía por certos lectores que gustan das marabillas e dificultades da condición maternal. Para outros, porén, son sobexas porque non avalan a idea de que a maternidade é a realización máxima da muller.

   Finalmente non sería honesto se paso por alto algúns desleixos na edición, debidos -é a miña estima- a urxencias editoriais. A présa nunca foi boa compañeira e tampouco o é no eido editorial, malia que se queira competir coa edición en castelán. No tocante á tradución, obxecto de comentarios desde que saíu do prelo a edición galega, direi que esta non é unha recensión filolóxica, para a que non me considero competente. Remito, xa que logo, a análise que da mesma ten feito algún outro crítico galego con moita más competencia lingüística.

   Mais nada disto estorba para que Legado nos ósos deba ser considerado un thriller ben pensado, estruturado e escrito. Un best seller de calidade que podemos gorentar na lingua de noso.

Ulises fala galego

 

Ulises

James Joyce

Tradución de Eva Almazán, María Alonso Seisdedos

Xavier Queipo e Antón Vialle

Introdución de Víctor Freixanes

Editorial Galaxia, Vigo, 2013, 1001 páxinas.

 

   En 1926, catro anos despois da súa edición orixinal en lingua inglesa, Ramón Otero Pedrayo traducía ao galego e publicaba na revista Nós algúns fragmentos da novela Ulises de James Joyce, introducindo por primeira vez nunha lingua peninsular textos dunha das obras que están na cumieira da narrativa contemporánea. Mais o Ulises, a que é para moitos escritores e críticos a mellor novela en lingua inglesa do século XX, seguía sen ter unha versión íntegra na lingua de noso. Ata arestora. Porque un equipo de catro persoas con perfís complementarios acaba de traducir para Editorial Galaxia este “opus magnum” da literatura universal. Xa que logo, desde hoxe Leopold Bloom, Stephen Dedalus e Molly Bloom falan galego. E todos nós podemos gorentar na lingua propia ese 16 de xuño de 1904 no que os tres personaxes arquetípicos percorren Dublín, invertendo e subvertendo de xeito antiheroico os temas típicos homéricos.

   No trazado de Ulises, ese libro que nunha primeira ollada semella caótico e desestruturado, do que o seu mesmo autor confesaba que introducira no texto tantos enigmas e quebracabezas que os críticos estarían ocupados durante séculos discutindo sobre o mesmo, cómpre salientar, por riba de todo, a consagración do que o mesmo Joyce chamou “parole intérieure”, o monólogo interior,  a expresión do pensamento de cada personaxe, como se fose gravado en directo. Engádase a todo isto o simbolismo épico; a atmosfera naturalista coa que o autor retrata a capital irlandesa; a habelencia coa que fai xurdir fermosura desde as tebras da sordidez; o papel protagónico da linguaxe neutral que fai posible que internamente poidamos convivir con seres mediocres que reflicten acaidamente a natureza indixente da condición humana.

   De certo, neste libro recoñecémonos todos como pobres seres, sempre parlantes por dentro  ou por fóra, aínda que inseridos, non no noxo e na angustia, senón na compaixón da linguaxe e na música da fermosura. A publicación na lingua de noso deste clásico moderno contribúe a que o sistema literario galego poida considerase culturalmente normalizado. As grandes obras da literatura universal deben formar parte do noso patrimonio cultural. Como un dos grandes mananciais de reserva, o Ulises de Joyce estará desde agora ao noso dispor en intres de penuria ou fartura.

 (Este texto foi publicado o día 26 de decembro de 2013, no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. Para ver o orixinal, pinchar aquí)

A privatización da censura

 

MICRO ENSAIOS LITERARIOS

Salman Rushdie

   A novela e a literatura en xeral non só fenecen polo esgotamento dos escritores no seu labor creativo, senón tamén pola “tumba da ficción”. Estas palabras remiten ao título dun ensaio  publicado hai anos por Anagrama, da autoría de Christian Salmon, o intelectual que  coordinou ata 2003 o Parlamento Internacional de Escritores, fundado no seu día xunto con Salman Rushdie, Wole Soyinka, Jacques Derrida, Éduard Glissant, Antonio Tabucchi e outros moitos escritores de todo o mundo, co propósito  defender os autores ameazados.

   O libro de Christian Salmon, La tumba de la ficción, é unha fermosa reflexión verbo da ficción e dos seus poderes agochados que fan que, desde que o mundo é mundo, resulte inaturable para os censores. Aparentemente todo empezou o día 14 de febreiro de 1989 cando o imán Jomeini  promulgaba unha “fatwa”  na que cominaba  a todos os musulmáns do mundo  “a executar rapidamente onde queira que o atopen a Salman Rushdie e os seus editores”. Naquel intre, quizais sen nos decatar, a censura e as fogueiras inquisitoriais deixaron de ter fronteiras. Salman Rushdie logrou sobrevivir, loitando á vez contra un arrepiante terrorismo de estado e contra outra “fatwa” moito máis sutil, promulgada non por mullahs integristas, senón por políticos, nalgún caso mesmo progresistas, eclesiásticos ilustrados  e incluso por escritores como John Le Carré que se deu présa en solidarizarse, non co escritor ameazado, senón cos “musulmáns inxustamente inxuriados nas súas conviccións relixiosas”.

   Nas últimas décadas, como explicaba o mesmo Salman Rushdie en 1993, o asasinato de escritores é unha nova forma de terrorismo internacional, á par da toma de reféns. Nunca a creatividade  literaria fora asoballada con tanta violencia como nos nosos días. A censura segue en pé. Unicamente trocou a súa face, as súas formas, os seus móbiles, os seus axentes. A censura na posmodernidade  esgazouse dos poderes públicos, mais está aí, agochada e ao mesmo tempo espallada por toda a armazón social.

   E non soamente persegue  as opinións políticas, relixiosas ou ideolóxicas, senón que acosa de xeito especial á ficción e intenta converter en delito calquera forma de práctica artística libre. Acontece a diario en moitos países:Irán, Exipto, Bangla Desh, Arxelia… Unha das primeiras fazañas que fixeron os talibáns, logo da súa entrada en Kabul na guerra contra os rusos, con apoio de quen os bombardeou ao longo da última década, foi queimar ducias de películas sen tan sequera visionalas con anterioridade, en autos de fe que foron retransmitidos polas televisións de todo o mundo. Entón ninguén dixo nada.

   Despois do derrubamento do muro de Berlín,  a censura xa non é unha prerrogativa dos estados totalitarios, senón que enchoupa a toda a sociedade e non só alí onde existe un compoñente de integrismo islámico, senón tamén en Europa e nos EE.UU, país no que existen verdadeiros grupos de presión que intentan impoñer aos artistas e aos creadores os seus criterios morais ou relixiosos. Obras como as de Steinbeck ou as de Richard Wright, lémbranolo  Christian Salmon, foron prohibidas nalgúns institutos baixo a presión das asociacións de pais de alumnos. E algo semellante acontece en Francia, país no que se expurgan as bibliotecas de certos libros en concellos gobernados pola extrema dereita.

   Todas as proteccións e ferrollos que formos erguendo desde o século das luces para protexer a creatividade, están a ser esnaquizados neste verdadeiro espazo cultural estandarizado, homoxeneizado baixo o asoballamento das grandes axencias mediáticas  transnacionais  que entenden o “espazo Shengen da cultura” como a tiranía do pensamento único.

Lúcida paranoia do aprendiz de filósofo en taparrabos

 

Dióxenes en Dolorida

Ignacio Vidal Portabales

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 293 páxinas.

 

   Certamente foi unha sorpresa a concesión do Premio Blanco Amor 2012 a Ignacio Vidal Portabales, un profesor de Dereito con publicacións no seu eido profesional, pero practicamente inédito no literario. Unha sorpresa para o mesmo director do selo editor da novela, mais non sei se ditosa ou desafortunada, A primeira, na miña estima, porque o Premio descobre un novo autor, unha proposta narrativa pouco frecuentada en Galicia: a do humor, a parodia, a subversión como estratexias narrativas, aínda que non deixo de recoñecer certas pexas e estorbos no debe da novela.

   A secreta admiración polo filósofo cínico, Dióxenes de Sínope semella estar na orixe e na xestación desta novela. Talvez foi a consideración polo mestre cínico, unha figura transgresora de calquera sorte de contrato social, o que que motivou a Vidal Portabales a presentar na súa novela

Dióxenes de Sínope no tonel

un Dióxenes moderno, rodeado de discípulos como o seu homólogo clásico e que, sen falsos moralismos e desde unha, por veces, lúcida paranoia, viven no contexto do mundo de hoxe no que con tanta frecuencia atopamos seres solitarios, expulsados do amor e dos afectos, que procuran a autoestima  con comportamentos de autoterapia, se cadra inconscientes, semellantes aos empregados polo protagonista da novela e os seus seguidores. A primeira vista, un pirado principal e tres secundarios.

   A novela, outra viravolta ao vello tema do amor e do desamor, presenta, en efecto, a un peculiar Dióxenes dos nosos días. El e a súa parella son os dous biólogos de profesión, mais cunha diferenza substancial: ela triúnfa na súa profesión e el non; alérxico aos horarios, buscaba a vida como podía. Dependente, xa que logo, da súa muller, cunha submisión de can, con sensacións de abandono e putrefacción interior. Despois de se crucificaren verbalmente, ante as ameazas dela de botalo do piso, adiántase e instálase nun tonel nunha lomba da vila de Dolorida. Xúntanselle de contado tres discípulos, os tres na mesma orfandade afectiva que o seu gurú, que lles ensina o truco da austeridade. E a partir de aquí, o catro participan ou presencian diversas anécdotas, danlle ao tarabelo, expoñen ideas peregrinas, o mestre alenta os discípulos a quebrantar as normas, e sobre todo latrican cun claro ton misóxino e por veces sexista contra as súas respectivas parellas e contra as mulleres en xeral.

   Na segunda parte da novela, a focalización narrativa cambia de escenario: trasládase a un prostíbulo e entra no xogo a figura dun porteiro, cuxa transcendente misión é a de anunciar a vida á Terra dunha raza superior de extraterrestres. A directora do prostíbulo que frecuentan os catro peripatéticos caninos e desafiuzados modernos na procura de relax e de afecto, e as mulleres que alí traballan, o porteiro e algúns veciños de Dolorida achégannos os seus puntos de vista sobre Dióxenes e a súa panda, e sobre todo escóitannos. Todo isto é o pródromo dunha trama que non spoilerizarei  e cuxo desenlace demostra que esta peza narrativa é unha novela de amor, un amor salvador neste caso.

   É obvio que o lector atopará en Dióxenes en Dolorida a filosofía animal de Dióxenes e os seus catecúmenos -o pirado principal e os tres secundarios-, ateigada de babecadas, algunha ocorrencia evidencialista e, sobre todo, unha manchea de consideracións ou secuencias enteiras misóxinas de cheo, derivadas de supostos comportamentos femininos enteiramente triviais (habilidade verbal a anos luz da dos homes, son gregarias, levitan por certas marcas de zapatos, son expansionistas na ocupación dos armarios, fan pautos diabólicos coas palabras…) E mesmo estes catro cínicos de Dolorida xogan na praia a avaliar mulleres gordas. Un amoado de consideracións, moitas delas tópicas e carentes de chispa.

   Mais son tan extremadas as meditacións misóxinas verbalizadas por este aprendiz de filósofo en taparrabos e polos seus seguidores que, ao meu ver, o que persegue con elas o autor é un eficaz efecto paródico que consiga o efecto contrario: unha sorte de cinismo paranoico que subliña de xeito humorístico e corrosivo o que a sociedade oculta: o machismo subxacente nunha sociedade hipócrita na que moitos homes afirman, de portas para fóra, ser partidarios da igualdade do home e da muller. Velaí o efecto exemplar e á vez contraditorio porque o

Ignacio Vidal Portabales

mesmo Dióxenes manifesta ( páxina 83) estar a favor da liberación da muller e da igualdade de oportunidades. Unha mostra requintada desta misoxinia, que cómpre analizar non fóra de contexto -lembro unha vez máis que o cualificativo que na novela recibe esta tropa de cínicos “aggiornados”, é o de “pirados”-  é a secuencia narrada na páxina 246 verbo dos gustos gastronómicos de extraterrestres programados como as pegas que aterrasen nun sitio onde se celebra unha voda: devecerían por todo o brillante e, xa que logo, comerían as mulleres.

   Penso que o desenmascaramento  social aplicado con tanta retranca e ironía e mesmo ata as fronteiras do absurdo e do esperpéntico á visión que os homes teñen sobre as mulleres e as interaccións xenéricas vistas desde a ollada masculina, é, xunto co amor, o tema de fondo de Dióxenes en Dolorida.

   Acerta o autor na escolla da estrutura coa que ergue a novela:os cadernos ou secuencias que se van sucedendo ao longo do relato, cun narrador principal e varios subnarradores que nos achegan puntos de vista complementarios e converten a novela nun texto coral, polifónico. Tamén no rexistro lingüístico co emprego da lingua da rúa, a anos luz dos discursos academicistas. A pexa que lle poño a este debut narrativo é a enchente de escenas, anécdotas, opinións, ocorrencias, algunhas verdadeiros rebentos de humor; outras, porén, tópicas e aburridas, que, con todo non empecen, na miña estima, o pauto lector coas necesarias verbalizacións dos fracasos sentimentais, así como a visión lúcido / paranoica do mundo que teñen os protagonistas destes cadernos de Dolorida.