“MANDÍBULA”: DO FEMININO-MONSTRUOSO

Mandíbula

Mónica Ojeda

Editorial Candaya, Avinyonet del Penedés (Barcelona), 2018, 285 páxinas

 

Tras a  publicación da súa segunda novela, Nefando, Mónica Ojeda (Guayaquil, 1988) foi considerada por algún medio de comunicación como unha das escritoras referenciais do chamado “novo boom da literatura latinoamericana”. Tanto a autora como a novela foron etiquetadas “ad infinitum”. Algo semellante está a acontecer con Mandíbula, a terceira incursión de Mónica Ojeda na narrativa de formato longo, publicada hai poucas semanas por Editorial Candaya. Mandíbula é unha aliaxe de obras literarias e cinematográficas, así definida pola mesma escritora: “Sería unha mestura de creepypastas con Las chicas de Emma Cline e El anticristo de Lars von Trier.”

Sen censurar nin gabar, dúas operacións que nada teñen que ver coa crítica literaria, achego algúns motivos para deixarse atrapar pola maxia de esta novela. Mandíbula emboca na nómina da ricaz floración da literatura escrita por mulleres en Latinoamérica. Unha narrativa, porén, que nada ten que ver co boom dos anos 60. Na novela prodúcese un total desprazamento da retórica tropical a prol dunha aclimatación do arrepiante. Unha estética da violencia na que non se mutila a balazos. É unha violencia máis refinada: a dun thriller psicolóxico. Mandúbula é una novela de perversión adolescente que explora as relacións de poder entre amigas que asisten a un colexio elitista, e son lideradas por unha delas. Tematízanse no relato, con grande profundidade, estados anímicos como a desmesura en forma de bulling, de canibalismo que unhas alumnas púberes fan da autoridade da súa profesora. Co mesmo ollo clínico, relátase a ansiedade da profesora que se amosa como angustiosas congoxas e incertezas. En moi poucas ocasións se ten descrito con tanta verosimilitude a dinámica dun grupo escolar no que moitas alumnas pugnaban polo poder territorial.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego o 21 de marzo de 2018. para ver o orixinal premer aquí )

Un thriller médico

Tras Las defensas, a novela de Gabi Martínez, agóchase unha historia real: a dun neurólogo que tornou tolo. Unha historia que de xeito casual caeu nas mans do autor cando o neurólogo Domingo Escudero se achegou á mesa onde o escritor asinaba exemplares do seu último libro e lle ofreceu a súa propia historia para que Gabi Martínez a cociñase ao seu gusto, e que o neurólogo resumiu así: “eu son neurólogo, enlouquecín durante unha tempada, daquela non había diagnóstico para a miña enfermidade e engaioláronme nun psiquiátrico. Saín e aquí me tes, semello normal”.

Gabi Martínez relata en Las defensas este feito real, mais fantasiado polo narrador, aínda que sen adulterar a verdade. O escritor camufla a Domingo Escudero baixo o nome de Camilo Escobedo, protagonista da novela. Na mesma, o narrador achéganos a súa propia historia, alternando secuencias que son verdadeiros flashbacks  coas que recupera o pasado, con outras nas que o discurso cínguese ao presente do doente internado nun psiquiátrico para se recuperar dun trastorno bipolar, cuxo orixe está no estrés e no mobbing ao que foi sometido o protagonista polo xefe do servizo de neuroloxía.

Medicalizado erroneamente, cousa que el sabe, e mesmo candidato a unha sesión de electroshock, supera esta primeira acometida, pero pronto sobrevén a segunda. Porén, antes diso asistiu a un simposio no que participaba o doutor Josep Dalmau que no ano 2007 descubrira o anticorpo  que atacaba o receptor NMDA do cerebro.

Unha enfermidade diagnosticada de mil formas, todas equivocadas: desde autismo ata posesión diabólica, mais en realidade a súa natureza é máis sinxela: o corpo convértese en vítima do propio sistema inmunitario porque, no canto de atacar unha infección externa, diríxese contra o propio cerebro, alterando a conduta e a memoria. Un libro multixenérico alicerzado nunha historia moi potente na que, a par das derivas do neurólogo louco, o autor traza un retrato verídico de España desde a Transición, nomeadamente do sistema sanitario anquilosado e gobernado por unha casta xerárquica. Escrita cunha tonalidade que roza o épico e cun halo de misterio, Las defensas convértese nun verdadeiro thriller médico.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego o día 7 de xullo de 2017. Para ver o orixinal facer clic aquí)

Don DeLillo: Cero K

Cero K, a convención coa que se nomea o cero absoluto na escala de Kelvin, é o título co que Don DeLillo, un escritor imprescindible na literatura norteamericana, rotula a súa última novela editada en España por Seix Barral.

Unha das teimas da narrativa de Don DeLillo  é a morte. Os seus personaxes loitan contra a mesma, someténdose incluso de forma voluntaria e transitoria as súas esixencias por medio do falecemento inducido, a conxelación coa axuda dun procedemento crioxénico, coa esperanza de que os futuros avances científicos sexan capaces de curar as súas enfermidades e recobrar corpos e mentes. A dona dun dos protagonistas de novela, Ross Lockhart, discapacitada debido a varias doenzas, elixe esta forma de morte artificial. Mais, de socato, o seu home cuxa saúde é perfecta, decide acompañala e someterse igualmente á crioxénese. A ficción fai que os millonarios que pretenden a inmortalidade, sexan conducidos a unha comuna situada en Kazajistán. Mais ata alí viaxa tamén Jeffrey, o fillo de Ross e narrador homodiexético que mantén unha postura escéptica verbo dese procedemento no que pretenden participar o seu pai e a súa muller: morrer para non morrer.

En parte todo acontece como estaba previsto. Porén, o desenlace da novela convértese nunha celebración da vida mortal, a deste mundo ateigado de enfermidades, guerras, calamidades, caos, terrorismo. É a voz do principal protagonista a que nos achega esta idea de forma sinxela: “Non necesitaba a luz do paraíso. Xa tiña os berros marabillados dos cativos”. Cero K non é unha novela compracente. É, pola contra, un relato sen concesións, de potencia demoledora que nos invita a interrogarnos sobre o poder e os lindes da tecnociencia, esa ciencia que troca todas as crenzas previas. Aínda que a seita apocalíptica tivese o poder, mediante a crioconservación, de devolver a vida a aqueles aos que llela quitara previamente, a pregunta kantiana “Que debo facer?” segue estando aí coa mesma vixencia  coa que  a formulara o filósofo de Könisberg. A tecnociencia ten agrandado de xeito case que infinito o futuro da nosa especie, hoxe perfectamente moldeable. Mais todo aquilo que é moldeable tamén é susceptible  de ser controlado. Velaquí pois un dos grandes perigos desa utopía da crioxenése.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. Para ver o orixinal premer aquí)

“Viva” de Patrick Deville

Patrick Deville

Con Viva o escritor francés Patrick Deville está a piques de completar a súa saga de historias que perseguen o obxectivo  de percorrer o mundo, acompañando a heroes ou a antiheroes, brillantes ou fracasados, pero que se atopan na orixe  dun avance científico, dunha exploración, conquista ou dun acontecemento de incalculables repercusións no devir da Historia. Novelas de non ficción, alicerzadas nun inxente traballo de investigación que se transforma en literatura cando o escritor detén a documentación e inventa unha forma. Viva que vén de ser editada por Anagrama, é, xaora, unha novela de aventuras de verdade, abundantemente documentada, profundamente épica, eficazmente ficcional. Con dous protagonistas, dúas vidas paralelas, Malcom Lowry e León Trotsky, na axitada fervura cultural e política dos anos 30 do pasado século en México, teatro de encontros e desencontros.

Nese México en ebulición, eles, Trotski e Lowry, serán os esteos dorsais dunha historia río que Patrick Deville confesa ter escrito contra a amnesia xeral e tamén contra a propia. Nas páxinas de Viva, xunto ao proscrito Trotsky, o defensor da Revolución permanente, e a Lowry, un “obreiro literario” afundido no alcohol e na embriaguez mezcalera, aparecen outros moitos personaxes coñecidos que chegan a México sen saber moi ben a que veñen. Entre eles, os enviados de Stalín, unha nai e un fillo, Caridad Mercader e Ramón Mercader que chega cun pasaporte falso e un piolet para matar a Trotski.

Tras ter recorrido o mundo, cada un polo seu lado, o escritor e revolucionario ruso e o escritor inglés están en México, mais sen atoparse nunca. E despois de incontables amores, infidelidades, traizóns, fracasos, idealismo, intentos por participar na Historia con moitas mans tinguidas de sangue, imprescindibles para que aquela avance. Novela fragmentaria, con rachaduras temporais, con amalgama de historia, biografía, ficción e reportaxe, que o autor relata con oficio. Á vez que describe, con precisión e fantasía, os anos 30 da tumultuosa ferventía mexicana, a indíxena fermosura convulsa dun país que ao mesmo tempo atrapa e espanta. E unha morea de feitos paralelos que integra e funde nunha estrutura superior cuxo resultado é unha excelente novela.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego o 25 de abril de 2016. Para ver o orixinal premer aquí)

O reino de Celama

 

Imaxinario mapa de Celama

O pasado 5 de novembro, Ediciones Cátedra publicaba un volume que recolle os tres libros do ciclo de Celama do escritor leonés Luis Mateo Díez. Baixo a responsabilidade da profesora Asuncións Castro, especialista na obra de Luis Mateo Díez, o volume compila tres pezas que xa forman parte das obras clásicas da narrativa en castelán: El espíritu del páramo. Un relato, La ruina del cielo. Un obituario e El oscurecer. Un encuentro. A edición conxunta das tres novelas facilita unha lectura gozosa do gordor e do celme dunha trama que unifica os tres libros, con símbolos e metáforas que se repiten ao longo da historia. Así como os centos de personaxes que habitan as tres novelas..
Luis Mateo Díez é, segundo José María Merino, un dos escritores españois contemporáneos máis importantes, por mor da súa extraordinaria e exuberante imaxinación e pola súa capacidade para ordenar, por medio dunha linguaxe inconfundible, unha escritura moi rica en panoramas, tanto materiais como inmateriais. Mestre da imaxinación, cuxa aprendizaxe iniciou de cativo en contacto coa oralidade. Un clásico vivo que se propuxo conservar a memoria das tradicións populares que el percibía nas reunións veciñais (filandones) nas que, á luz do candil e á calor do lume, se contaban historiais locais que alimentaron o seu acervo imaxinario, e achegaron millentos gran de area á urda das súas ficcións.

Luis Mateo Díez

O ciclo de Celama é, desde unha ollada estrutural, un conxunto polifónico, heteroxéneo aparentemente, que conserva, porén, unha coherencia final absoluta na conformación do universo autónomo de Celama. Unha coherencia agrandada polo protagonismo do espazo: ese Páramo erixido en cronotopo e bautizado co nome de Celama, cuxo referente xeográfico é a enxoita planura leonesa encadrada entre os ríos Órbigo e Esla (Urgo e Sela, na novela). Ese páramo leonés configúrase como territorio literario imaxinario. Un espazo mítico habitado por personaxes cuxa épica é a loita diaria pola supervivencia. Seres ancorados nos vellos mitos, no odio, no amor e na seguridade de que “A Escura Señora” nunca pasará de largo

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego o día 18 de xaneiro de 2016. Para ver o orixinal pichar aquí)

Amores zoofílicos

A escritora Marian Engel

Oso
Marian Engel
Traducción de Magdalena Palmer
Editorial Impedimenta, Madrid, 2015, 171 páxinas

Non faltan pensadores que sosteñen que o bestialismo, as relacións sexuais con animais, foron na antigüidade unha práctica xeneralizada, anexada mesmo a rituais relixiosos. A meirande parte dos códigos -non todos porén- condenan as actividades zoosexuais. É moi coñecido o caso de Claudine de Culan sentenciada a ser aforcada e logo queimada en 1601 xunto co can co que supostamente tería copulado. A literatura que nunca é allea a canto acontece no terreo dos comportamentos humanos e nas súas derivacións, ten tematizado as relacións sexuais con animais. Unha mostra requintada é a peza narrativa Bear (1976) da escritora canadense Marian Engel que o editor Enrique Redel publicou nos pasados meses en Impedimenta. Oso, un libro estraño, contundente e ao mesmo tempo engaiolador, mereceu o honor de ser considerado como a novela más polémica que se teña escrito no Canadá. Unha peza narrativa que supera as tonalidades eróticas e penetra claramente nas prácticas zoosexuais. A protagonista da mesma, Lou, é enviada a unha illa no norte de Canadá para catalogar un legado que recibira o Instituto Histórico no que traballa. Na corte da mansión hai un vello oso ao que debe tratar coma un can.
Mais a soidade do lugar provoca que paseniñamente Lou se achegue ao animal, e, co transcorrer dos días, vaia ganduxando co mesmo unha relación sensorial, afectiva e sexual. Amores prohibidos, bestialismo. No entanto, a protagonista furga en todos os recunchos da súa conciencia para comprobar se notaba algunha culpabilidade. Mais non, non recoñece ter roto as barreiras do tabú. Soamente se sente querida sen depender docilmente dos caprichos dun home. E así, grazas ás relacións co oso, atópase finalmente a si mesma e cómoda no mundo. A novela, malia os anos pasados, pode escandalizar. Porén, se algo debería provocar, son reflexións verbo dos lindes e sobre o porqué natural ou cultural do tabú das prácticas zoofílicas, tal como acontece, por exemplo, co incesto que, segundo Levi-Strauss, abre a pasaxe da natureza á cultura, e consonte cos pensadores do movemento de liberación animal, serían éticas sempre que o animal non sexa vítima da crueldade humana.

(Texto publicado o día 14 de novembro de 2015 no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. Para ver o orixinal, facer clic aquí)

Ecuatoria

Ecuatoria
Patrick Deville
Tradución de José Manuel Fajardo
Editorial Anagrama, Barcelona, 2015, 322 páginas.

Ecuatoria é o último libro traducido ao castelán de Patrick Deville e editado por Anagrama. A novela, ficción sen ficción, é un escintilante relato de aventuras de verdade que se encadea no ronsel desa saga de construcións novelescas de P. Deville, cuxo furco temporal é o último século e medio. Un libro coral e unitario protagonizado por personalidades titánicas polo seu heroísmo ou pola súa ruindade, nacidos fóra de África uns, oriúndos outros dunha terra condenada por un destinos tráxico. Configúrase a novela como un relato da vida de Pierre Savorgnan de Brazza (1852-1905). Non entanto, amalgamadas nese relato atopamos as doutros moitos personaxes relacionados con África, e case que sempre antitéticos entre si: A. Schweitzer, J. Conrad, J. Verne, H. Stanley, Agostinho Neto, Jonas Savimbi, Pepetela, o negreiro Tippu Tip ou Che Guevara. Vidas esnaquizadas pola tentación do heroísmo, traidores ou indecisos como reza a dedicatoria do libro.
Ecuatoria desencártase como un inabarcable océano de historias, un friso apaixonante de fazañas e acontecementos relevantes relacionados entre si e nos que o marco escénico é a África acoutada polas illas de São Tomé e Zanzíbar, atravesando unha gran parte inexplorada de Gabón, Angola, o Congo e Tanganika. Como núcleo central, a reconstrución da

Mausoleode Brazza en Brazzaville

vida de Brazza, rescatado dos esquecementos da Historia. Brazza explorador e cartógrafo, fundador de Brazzaville, que liberou escravos e freou numerosos atropelos, pero que, grazas as súas actividades como pioneiro, abriu as cancelas para a colonización de África polas potencias europeas. Dá no albo P. Deville coa estrutura paralela. O autor vai relatando os seus propios periplos polas mesmas derrotas dos seus heroes ou viláns. Efectúa, como tal, a mesma viaxe que fixera Brazza polo río Ogooué ou vai a Kigoma para recuperar as pegadas dos homes que o Che deixou tras de si coa misión de atopar os combatentes cubanos extraviados durante a desfeita e fuga do Congo en 1965.
Ficción e non ficción, fornecidas nun estilo de prosa claro e conciso, dotado porén de gran brío épico, na que certas luzadas líricas entran con forza na armazón da prosa e trasladan o lector tralas pegadas daqueles seres lendarios que desvelaron o corazón das tebras.

(Texto publicado o día 26 de xuño de 2015 no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. Para ver o orixinal facer clic aquí)

Cicatriz

Sara Mesa, a autora de Cicatriz, é unha das figuras emerxentes da

Sara Mesa

narrativa en español. A súa voz estase deixando sentir pola orixinalidade dos seus temas e tamén polo tratamento escritural dos mesmos. En Cicatriz, a súa última novela, recentemente editada por Anagrama, reproduce algúns dos temas centrais da súa obra: a ofuscación nas relacións humanas alicerzadas en pulos e comportamentos obsesivos e insáns; a sedución e a construción mental do obxecto que creemos amar. Co desenvolvemento de todos eles, a autora creou unha peza narrativa intensamente adictiva, tanto polo interese dos fíos condutores como polo tratamento escritural dos mesmos: un estilo áxil, depurado, moi do noso tempo, un ritmo rápido e unha tonalidade derivada da escrita epistolar.
A novela pivota sobre dous personaxes: Sonia e Knut nunha relación a distancia contada sempre desde a óptica do personaxe feminino. Sonia, unha moza dos nosos días, cunha vida gris e anódina, que desenvolve un traballo absurdo, atopa nos chats de internet horas de distracción. Nun foro literario contacta cun home que se enmascara so o alias de Knut Hamsun, que ten entre as súas “virtudes” a habilidade para roubar. Mais os seus furtos están guiados por unha ética moi particular: roubar con estilo, con habilidade e paciencia psicopática e nas grandes superficies comerciais, unha sorte de acto contra o sistema co que neutraliza o seu estrés. Sonia verase asolagada e alagada por unha manchea de agasallos, todos ripados, que incorpora ao seu día a día, á vez que ten a sensación de perda de control. Ao mesmo tempo Knut vaina moldeando para convertela nunha criatura a súa medida. Todo remata por estourar cando o personaxe masculino procura facer o que ata entón soamente se estaba xogando no plano da irrealidade, poboada de fantasías perturbadoras e malsás.
Sara Mesa dálle forma a unha armazón de obsesións e submisións, unha historia de amor desequilibrado, á vez que nos agasalla cunha perspicaz reflexión verbo das sociedades consumistas, sobre o poder, sobre unha sexualidade cuxas marabillas residen na fabulación dese “ser que aínda non é” e que, xa que logo, pode prescindir da consumación carnal. Un relato pois que fai lexible a espesa sustancia fedorenta que reborda a mente dun maniático, e o deixarse levar por parte da súa vítima.

(Texto publicado o día 20 de abril de 2015 no xornal El Correo Gallego. Para ver o orixinal, facer clic aquí)

“Salmo 44”: a banalidade do mal

Salmo 44
Danilo Kis
Tradución de Luisa Fernanda Garrido e Tomás Pištelek
Acantilado, Barcelona, 2014, 125 páxinas
Desde o ano 2006 o selo barcelonés Acantilado está a publicar as obras completas do escritor serbio Danilo Kĭs, coñecido sobre todo por Una tumba para Boris Davidovich. Foi de pouco que Acantilado puxo nas librerías Salmo 44, unha pequena obra mestra que concentra, nas súas escasas páxinas, unha historia terrible que inquieta sen dúbida as coordenadas intelectuais e morais dos lectores. Sostiña Danilo Kĭs que a literatura é a destrución do propio suxeito, porén, grazas a a súa capacidade de conservar a memoria e facelo ademais desa maneira, con escintilacións estéticas, axuda a sobrevivir ou a liberarnos dos infernos da aniquilación do dome polo home.
Baseándose en personaxes inspirados nos prisioneiros e gardas de Auschwitz, o autor serbio bríndanos un relato da rutina cotiá dun grupo de prisioneiros do lager nos días previos á fuxida colectiva que están a planear, cando na distancia xa se escoitaban os canonazos dos aliados. Logo das primeiras páxinas, estarrécenos o autor cunha escena pavorosa: o “laído babilónico”: un convoi de vagóns ateigados de prisioneiros que asomaban as súas caras fantasmais polos fachinelos e murmuraban en todos os idiomas de Europa a palabra auga, como se fose a mesma encarnación da vida. Virá a continuación o relato da face máis espantosa de Auschwitz. Por medio da voz vicaria de Marija, D. Kĭs enfronta ao lector con aqueles intres non que xa non só morre o animal, tamén o fai o home. E agroman as lembranzas: os primeiros días no lager, as mulleres espidas, coa cabeza rapada, seleccionadas as máis fermosas para serviren de distracción aos oficiais alemáns .

Danilo Kis

Outras elixidas para os experimentos euxenésicos nazis. A violación dunha rapaza, á que, logo da aldraxe, esmáganlle a meixela e esgázanlle a boca. Non entanto, mesmo na crónica máis pavorosa fica un lugar para a esperanza. A banalidade do mal non será quen de impedir que os protagonistas lle transmitan ao fillo nacido en Auschwitz a felicidade de aqueles que da morte e do amor puideron crear unha vida.
Unha lingua sinxela, mais con luzadas de fondo lirismo, arroupa unha crónica arrepiante, a cabalo entre a realidade histórica e a ficción, cuxo final proba que non se trabucan os editores españois de Salmo 44: si, despois de Auschwitz segue sendo posible a poesía.

(Texto publicado o día 14 de febreiro no xornal El Correo Gallego. Para ver o orixinal facer clic aquí)

Libros galegos para o mundo

Non é a primeira vez que unha editorial galega, que edita en galego, rastrea territorios da edición en castelán. Fíxoo ocasionalmente Ediciós do Castro. Faino con traducións Faktoría K de libros (selo de Kalandraka), Pulp Books (selo así mesmo de Rinoceronte Editora). E edita directamente en español Editorial Trifolium, na colección “Litterae”.
Mais esta aventura que vén de dar as súas primeiras alancadas, semella, ao menos como proxecto e tendo en conta a súa primeira colleita, moito máis cobizosa. Refírome a Mar Maior, un selo da decana das editoriais galegas, a xa histórica Editorial Galaxia. Mar Maior nace coa vontade de ser unha fiestra galega aberta ao mundo a través dos libros, proxectando así a cultura de noso en outras linguas e para outras sociedades. Presente xa en España, Bruxelas e Bos Aires, e co propósito de chegar moi pronto a Montevideo, México DF, Sâo Paulo e Salvador de Bahia. Mar Maior traballa asemade con proxectos de coedición en francés, inglés e alemán, para navegar así nese mar maior que é o mercado global. Hai poucos meses que Mar Maior se presentou en sociedade. Arestora busca as complicidades de todos aqueles que coiden que a literatura galega é unha herdanza moi valiosa, que medra cada día e que cómpre difundila por outros lugares e mercados para convertela en patrimonio común.
Unha boa mostra é a brillante selección de nove títulos cos que Mar Maior inaugura a súa proposta editorial. Catro títulos que mestre da fabulación galega, Álvaro Cunqueiro, publicou en castelán (Vida e fugas de Fanto Fantini della Gherardesca, Flores del año mil y pico de ave, El año del cometa con la batalla de los cuatro reyes, Tertulia de Boticas prodigiosas y escuela de curanderos); un inédito de Emilia Pardo Bazán (El vidrio roto. Cuentos para las Américas. Argentina); a Historia de Galicia de Ramón Villares. E tres pezas de la actual narrativa galega, que contan co aval de lectores e críticos (Laura en el desierto de Antón Riveiro Coello, Circe o el placer del azul de Begoña Caamaño e Futuro imperfecto de Xulia Alonso Díaz.
Xa que logo, un aplauso cómplice a Mar Maior. Parabéns para unha iniciativa cultural de amplo alcance, e unha manifestación do desexo de que as súas singraduras por ese mar maior da edición internacional, noutras linguas e para outras culturas acaden colleitas farturentas e as súas xornadas sexan tan extensas e lonxevas como as do selo matriz: a viguesa Editorial Galaxia.

(Texto publicado o día 17 de xaneiro de 2015 no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. Para ver o orixinal pinchar aquí)