E FANO ELAS

Pioneiras

Galegas que abriron camiño

Anaír Rodríguez

Ilustracións de Nuria Díaz

Edicións Xerais, Vigo, 2018, álbum sen páxinación

 

As liñas que seguen non pretender recensionar nada. Soamente facer unha pequena cala nun libro que, en formato álbum, veñen de poñer nos andeis das nosas librerías Anaír Rodríguez e Nuria Díaz. Anaír escribiu os textos e Nuria pintou as ilustracións. Refírome a Pioneiras. Galegas que abriron  camiño. E asemade, renderlle unha insignificante mais sentida homenaxe a aquelas mulleres que, na realidade da historia ou na imaxinación dalgúns escritores e escritoras galegas, foron pola súa forma de pensar ou de actuar, verdadeiros piares da nosa identidade comunal. E todo isto, á marxe do día no que andamos, deste 8 de marzo porque a reivindicación da igualdade das mulleres non se pode acoutar simbolicamente a un só día. Tamén onte e mañá e todos os amenceres, solpores e noites do ano son días da muller.

Ao longo da historia, moitas mulleres teñen loitado por acadar un espazo destacado ou ao menos visible nun mundo que sempre semellaba, e de feito así era, dominado polos homes. Tamén o fixeron e fano moitas mulleres galegas. En Pioneiras, Anair Rodríguez e Nuria Díaz rescatan do esquecemento da historia, case que sempre escrita por homes, a doce mulleres ás que a súa afouteza empuxou a transitar por vieiros que semellaban ser trazados soamente para varóns.

Endalí que foron pioneiras en profesións, oficios ou aventuras que semellaban, e aínda semellan, ser propiedade exclusiva dos homes. Doce mulleres pois forman a nómina que teñen visibilidade nestas páxinas e ilustracións. Case que ningunha demasiado coñecida. Non aparecen Rosalía de Castro, Concepción Arenal nin Emilia Pardo Bazán, pero están, coma outras cuxos nomes non soan tanto. Doce mulleres valiosas polo que fixeron, non polo que foron como persoas.

 

Exeria, a viaxeira de hai 1600 anos

Exeria, a primeira escritora e peregrina na Hispania romana do século IV. Isabel Barreto,  a primeira navegante do mundo ao fronte dunha expedición marítima no século XVI. Quizais unha pioneira cruel, varonil e despótica, segundo din as crónicas, nas coordenadas, poren, do que foi a conquista e a colonización. Isabel Zendal, a primeira enfermeira no século XIX. Ela foi a única muller que participou na Expedición Filantrópica da Vacina da Variola. Sofía Casanova, a primeira correspondente na Primeira Guerra Mundial. Marcela e Elisa, as dúas mulleres que, no albor do século XX, conseguiron casar como cónxuxes pola Igrexa. Irene González, pioneira do fútbol feminino e asemade a primeira muller que xogou a este deporte nun equipo de homes. Áurea Rodríguez, gaiteira e líder dun grupo musical na primeira metade do século XX.

 

Mª Luz Morales

Mª Luz Morales que durante a Guerra Civil dirixiu un xornal, La Vanguardia de Barcelona. Olimpia Valencia, a primeira muller licenciada e doutora en medicina, tamén no primeiro tercio do pasado século. Celia Rivas, a primeira muller que, con vinte anos, conduciu un camión. E Ángeles Alvariño, especialista no plancto e primeira muller que participou en expedicións científicas en buques oceanográficos.

Elas, seguramente sen falar a lingua de noso, forman parte da nosa tribo. Fixeron aquilo que se propuxeron ser nas súas vidas. Como tantas mulleres que, nos nosos tempos e malia as moitas discriminacións, tamén o fan.

 

Imaxe que pretende representar a María Balteira

Fano elas como outras mulleres ás que homenaxean os nosos poetas e narradores e narradoras. Algunhas con vida real, outras, seres anónimos que tiveron vida nesa confusión entre a realidade e a ficción que é a literatura. Todas elas, mulleres galegas que tamén están nos alicerces da nosa identidade. Como María Balteira, muller meiga, xacia e soldadeira. Despeiteada, rebelde e pecadora que “era moitas mulleres para ser nunha muller soa” (Marica Campos). María Soliño, un caso sanguento no que os homes, o tribunal da Inquisición, intentou borrar do mapa da historia xunto coas súas veciñas por teren facenda e patrimonio que lles foron confiscados para se liberaren da fogueira. Cantada por Celso Emilio Ferreiro (“Polos camiños de Cangas / a voz do vento xemía: / ai, que soliña quedache / María Soliña”) e narrada a súa aventura por Pemón Bouzas. Outra muller anónima de Paderne de Allariz tivo a carraxe de lle responder así ao visitador do Santo Oficio: “onde un home libre e unha muller libre, libremente xacen, non hai ofensa e, se non hai ofensa non hai dano, se non hai dano non hai mal e, se non hai mal non hai pecado” (Alfredo Conde)

Mulleres que formaron parte da revolución dos servos, dos irmandiños ferroláns; derrotados, unha delas chama por Roi Xordo e na súa elexía escóitanse estes berros: “Eu son a muller./ eu son a muller que mollou os seus beizos / nas feridas de cada un dos vencidos.” (X. L. Méndez Ferrín). Tamén ás viúvas de vivos e as viúvas dos mortos “que ninguén consolará” que cantou a nosa poeta primordial. A épica sen nome nin visibilidade continúa en figuras femininas do común; como tal, naquela María, muller da herba que, desde as súas noventa e moitas mans, deixa car na cunca das do poeta Anxo Angueira a liñaza atávica xunto co mandato: “Sementa ti” para que non deixe de haber flor de liño nas primaveras de Manselle.

 

A vella muller do rural co arado ás costas

Como a vella muller do noso rural cuxa historia acaba de reescribir con fotografías e letras Emilio Araúxo, que xa non pode, pero algo aínda vai facendo; non cre nin nos curas nin no inferno porque xa o ten aquí, que se derrea con labores da labranza, e  o frío e a sarabia son a súa malandanza; ela é metáfora viva da identidade da xente do rural. Ou como as lavandeiras do río Con que, na Vilagarcía do tempo das pistolas, do medo e do silencio, pagaron un alto prezo, mesmo coa dignidade do seu corpo -non da súa alma -para saberen algo dos homes fuxidos no Xiabre do terror falanxista.(Marcos Calveiro). Mais tamén aquela marquesa que estaba en todas as liortas para desfacelas e a súa marabillosa solidaridade para evitar a morte de dúas mulleres de Ribadumia, nai e filla, acusadas de parricidio, en defensa do seu honor.(X. Vázquez Pintor)

Son algúns dos ecos, fermosos “como as buguinas do mar” de biografías, se cadra soñadas ou tecidas con palabras literarias do que as mulleres da nosa tribo fixeron ou padeceron. Elas foron verdadeiros suxeitos da nosa común identidade. Na escrita de poetas, narradores e narradoras fixéronse nosas para sempre. Foron protagonistas da súa condición tantas veces esquecida.

Chimpar o anano (En lembranza de Isidro Novo)

As redes sociais e as edicións dixitais dalgúns medios de comunicación informaban no día de onte do pasamento do escritor Isidro Novo (Lugo, 1951). Narrador, poeta, ensaísta e tradutor, deu ao prelo algún dos máis engaiolantes relatos da narrativa galega. Autor daquel lúdico exercicio con todos os ingredientes do Far West, Por unha presa de machacantes, asinado por un tal Isy New. O primeiro intento dunha novela do Oeste en lingua galega.

En lembranza do escritor lugués, reproduzo a recensión do seu primeiro libro, Carne de can que publiquei o día 2 de outubro de 1997 no suplemento Revista las Letras do xornal O Correo Galego.

 

Carne de can

Isidro Novo

Edicións Positivas, Santiago de Compostela, 1997, 236 páxinas.

 

 Diante dun libro como Carne de can, o primeiro que cómpre preguntarse é cal é o segredo desa prodixiosa capacidade humana para a fabulación, para a ficcionalidade, que xamais se esgota, que en cada intre nos sorprende con novos froitos, con impensadas criaturas imaxinadas. ¿Por que estraños esqueiros se gabea ata os fornos dese lume que incendia as nosas noites de fantasía, e que é sempre novo, sempre mantido por lapas inéditas e inverosímiles? Por veces semella que xa está todo inventado, que xa non pode a creatividade brindar novos abrentes capaces de abraiarnos, pasmarnos ou cativarnos con luzadas primordiais.

Este libro de Isidro Novo, tan novo que aínda cheira a quente, testemuña xustamente o contrario: que os mananciais do gran río da fabulación non están esgotados. O autor, en efecto, case que novel nos labores e cenáculos literarios, logo de escribir unha chispeante  e paródica novela dun esperpéntico Far West, fascínanos agora coa colección de historias deste seu Carne de can ata lindes poucas veces apreciados na literatura galega dos últimos anos. Historias que seguramente son mosaicos, absorcións e transformacións doutras historiais -calquera texto éo se lle facemos caso a Xulia Kristeva- pero sen que se note e, aínda que así for e os textos de Isidro Novo estean en relación ou intercambio discursivo con outros textos (por exemplo con mostras do surrealismo, pero no só), a min seméllanme que o nó e o corazón das historias que encerran son orixinais e tan ateigadas de substancia fabuladora que a súa lectura convértese nunha verdadeira situación pracenteira.

O autor é capaz de crear mundos inesperados e abraiantes, e ennovelar  a trama dos acontecementos segundo o ditado da primeira regra do narrador: contar unha historia cativando a atención do lector. Velaquí unha mostra tirada do relato “O adiante zancado”: un mundo no que os ananos son vendidos e mercados para seren chimpados en competición do deporte “Lanzar o anano” ( que é un xogo olímpico; no canto do disco, lánzanse ananos). Ernie, un tenro anano lírico, é mercado por un túzaro que se ceba nel a malleiras. Pero Ernie é dono de algo, dos desexos da muller do seu amo. Esa será a súa grande e maxestosa vitoria: deixar palmar o seu amo que morre ao sufrir un infarto dándolle unha malleira, facelo sabedor de que todas as mañás se espertaba coa súa muller, casar con ela, metela a puta ata converterse no maior negociante de sexo do país.

Historias arrepiantes todas elas, mais, ao mesmo tempo, cun contrapeso de fondísima tenrura que xorde mesmo das situacións máis  sórdidas e miserentas, como tal a narración dos amores e morte de Zumezuga, unha puta vella que lle fai felacións aos estudantes pro corenta pesos, e de balde cando se emocionaba cos máis noviños. Quirindaina do Rabenado, malograda promesa de boxeos que vive axexando accidentes desde as fiestras, xunto coas súas dúas pernas metidas en formol (tronzárallas o tren na estación de Vigo), e tres moscas fieis ata o extremo do acompañaren no suicidio.

 

Isidro Novo

Noutros relatos mestúranse situacións esperpénticas e kafkianas, froito dos soños utópicos máis negativos, cos resortes sempre tensos e elásticos dos sentimentos humanos ata embocar co texto que pecha o libro, “O areal dos ollomaos”, no alucinante reino do amor, ese gran mar impenetrable e indomable, mesmamente para toda a electricidade do mundo enteiro empregada en sesións de electrochoque.

Velaquí pois un sintético xuízo, moi relativo como sempre, sobre un libro que traba a atención do mesmo xeito que o fai coa carne o can da ilustración da capa (fragmento de “O tolo do Tarot dos Bohemios”) e que se xunta dunha maneira moi digna á ampla nómina de contadores, engaiolantes meigos, inventores de mentiras que abrollan sen parar nos campíos da literatura galega dos últimos tempos.

A novela de Vilagarcía

O xardineiro dos ingleses

Marcos Calveiro

Editorial Galaxia, Vigo, 2017, 440 páxinas.

 

Marcos Calveiro, vilagarcián de nacemento que se deu a coñecer como narrador con pezas xuvenís e infantís, frecuenta asemade, e con éxito, a  narrativa para adultos (Festina lente, Setteccento e Fontán), con personaxes convertidos en dramatis personae ou que partillan trazos da chamada novela histórica. Mais con O xardineiro dos ingleses achéganos unha novela rica e complexa que ben pode ser lida como a novela de Vilagarcía, xa que na vila arousá está integramente ambientada a trama  desta peza narrativa e arousáns ou das súas contornas son os principais personaxes.Marcos Calveiro amosa neste longo relato a súa pericia e acuidade á hora de ganduxar unha trama na que se mesturan acontecementos de carácter histórico, algún cadro costumista, as pegadas que a vila deixou na nenez do autor, personaxes reais e outros inventados, moitas voces narrativas, realidade e ficción porque, como se di na mesma novela, as portas que pecha a historia ábrense coa ficción.

Cunha mestura oportuna de pasado e presente, a novela desprégase desde un incipit no que o narrador Modesto Filgueira,  profana un camposanto de Rubiáns, o British Naval Cementery, onde eran enterrados os mariñeiros británicos. Nese cemiterio atopa unha tumba anónima, a número 1. Desentrañar o misterio dese sartego e abranger as vidas de Delia Cores e a do seu fillo Edelmiro, o coidador dese camposanto durante cerca de setenta anos, é o propósito da novela. “Analizalas, explicalas, despexalas e resolvelas coma se fosen ecuacións”, contextualizadas así mesmo nun longo período de tempo que comprende boa parte do século XX. E faino desenvolvendo varias tramas nas que se dá conta da presenza das armadas inglesa a alemá na Arousa Bay pouco antes da Gran Guerra; a relación de James e Fritz, mariñeiro inglés o primeiro e alemán o segundo, con Delia Cores, unha moza da contorna; as liortas dos servizos de espionaxe das dúas potencias navais durante a contenda na que volven aparecer os dous mariñeiros, así como Delia que, como froito da paixón amorosa con James, ficará preñada e da que nacerá Edelmiro. Por último dous longos capítulos nos que a trama se focaliza no “tempo dos vencidos”, na infamia e na barbarie fascista, na morte que arrasou Vilagarcía, cebándose nos máis humildes. Entremedias, moitas referencias a personaxes e a acontecementos reais relacionados coa vila, como a Compañía de Ferrocarril dos Trulock, a estadía de Sorolla intentando pintar a moza grávida, a presenza de Lorca e La Barraca que representan entremeses cervantinos en A Peixería. E sobre todo, moitos episodios de altruísmo, camaradería, enfrontamentos, aldraxes e vinganzas.

 

Marcos Calveiro

Son elas e eles, os de abaixo, os máis humildes, as ducias de figurantes anónimas, a Vilagarcía doente, os verdadeiros protagonista da vida e do romance de M. Calveiro. As dúas Vilagarcías, a dos acomodados e madamas e a dos humildes, a das lavandeiras do río Con e a dos analfabetos que se preguntan que fixeron para seren as vítimas da barbarie fascista, dunha xustiza que nunca existiu e que, por iso mesmo, deu lugar a unha vinganza teimosa e inexorable.Marcos Calveiro retrata sobre todo a historia deses perdedores nunha novela comprometida con realidade, tomando partido polos inmolados e as vítimas. É entón cando o estilo dunha prosa coidada e sinxela rebenta  en bríos épicos para nos achegar a epopea das mulleres insignificantes, afoutas na súa desgraza. Novela cunha arquitectura moi rica: lineal e ao mesmo tempo circular, con varias historias que non coliden e se xuntan dalgún xeito no peche da peza e da que non están ausentes algunhas digresións metaliterarias

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo, o día 25 de xaneiro de 2018)

Con ritmo vivaz. Pola nenez e a adolescencia

 Soño de infancia

Moncho Rouco

Edicións Xerais, Vigo, 2017, 323 páxinas.

 

Con esta peza narrativa Moncho Rouco fai a súa primeira incursión na narrativa de noso. Unha entrada que, segundo o autor, naceu da necesidade de trasladar a imaxe dun tempo e as vivencias daqueles anos aos seus fillos. E iso é o celme desta autobiografía novelada. Unha peza narrativa transxenérica que retrata desde a ficción os anos de infancia e puberdade do autor, pero que en puridade non é unha novela xuvenil, se ben pode ser lida e gorentada por un lectorado desa idade. Outro dos trazos deste primeiro libro de Moncho Rouco é a súa natureza autodiexética. Hoxe a autoficción representa unha parte importante da literatura. O eu está a asaltar a narrativa, e neste caso non mediante a ocultación do real para darlle vida a un eu idealizado co que se podería identificar o narrador. Tampouco un eu mitificado, aínda que como novela autobiográfica, o autor selecciona os feitos que lle interesa contar. Narra, xa que logo, desde o seu punto de vista, e así traduce, como escribiu Proust, o que xa existe na súa propia subxectividade.

En Soño de infancia escoitamos un amplo elenco de voces e atopámonos con moitos personaxes, mais todo xira arredor dun so protagonista: o neno Ramonciño, un fillo “do corpo” que, xunto coa súa familia, chega nos anos sesenta ao cuartel da Garda Civil da Coruña. Ese, e nomeadamente o patio cuarteleiro e os arrabaldes da cidade nos anos finais da ditadura, son o espazo dunha novela de viaxe de iniciación á vida do protagonista, unha viaxe con centos de vivencias dos “Nenos”-os fillos dos gardas- que falaban castelán porque era de aldeáns falar galego, segundo lles dicían os oficiais. Con tensións cos rapaces do Birloque, territorio comanche para os do cuartel; con experiencias escolares en varias academias e colexios, case que sempre negativas; cunha educación con rostro de tortura (“a letra con sangue entra”), separados o alumnos e alumnas por sexos, e con cheiro a auga bendita; as anécdotas da primeira comuñón, o casamento da irmá; o sexismo dunha sociedade chea de prexuízos. A chegada da puberdade e o descubrimento do mundo feminino; os idilios xuvenís que duraban non máis alá do remate do curso escolar. A iniciación sexual que naqueles tempos se escribía con chícharos. E sobre todo, un compango de anécdotas, lerias e xogos a embute.

 

Moncho Rouco

Novela, en suma, a cabalo entre as lembranzas do que foron os anos de formación e os relatos de aventuras que, ao meu ver, reflicte asisadamente o tempero do anos sesenta en moitos dos seus trazos: a educación, a relixión, a política, as relacións entre sexos… E faino por medio de dúas voces: a do cativo e adolescente Ramón que narra ao seu xeito, e a dun señor adulto, o escribidor, que lle axudará a dar forma axeitada  a esas mil follas de lembranzas, e que lle achega unha pegada crítica ao relato, un acaído divertimento para os lectores, mais sen outra transcendencia. E no que prima a sinxeleza narrativa que converte a Soño de infancia nun libro de doada lectura, divertido por veces, cun aquel de ironía e un ritmo vivaz. Son as vestiduras que recobren a arquitectura lineal  desta novela de non-ficción, na que conviven a fabulación e o real; e, xa que logo, na que o valor de verdade do narrado fica en suspenso, porque a ficción, introducida na realidade biográfica, transfórmase en marcador semántico que desfigura todo o que toca, proporcionándolle, secasí, un fermoso verniz ilustrativo.

(Testo publicado o día 7 de setembro de 2017 no xornal Faro de Vigo)

Pracenteira lectura. Homenaxe á memoria vilega limiá

A ferida do vento

Antón Riveiro Coello

Editorial Galaxia, Vigo, 2016, 140 páxinas.

    No breve treito dunha semana concentra Antón Riveiro Coello a transición da infancia á adolescencia do protagonista de A ferida do vento, Antón, alter ego do mesmo autor. Malia que sexa unha reconstrución inventada, con mestura de realidade e ficción que acontece nun pequeno período  temporal, o resultado é unha peza literaria de gran calidade, propicia ademais para unha lectura pracenteira e deleitosa. O libro é, na súa xénese, froito dunha promesa longamente aprazada: o compromiso que no ano 2001 lle fixera A. Riveiro Coello a Carlos Casares de escribir un libro de relatos verbo dos tolos de Xinzo de Limia. Unha promesa que ficou na nada ata o ano 2014 no que finalmente decide escribir sobre eses seres extravagantes, empregando como fío condutor o propio tránsito do autor da infancia cara á adolescencia, e coa mente de homenaxear a vila natal e a Carlos Casares e a súa obra narrativa.

   A ferida do vento sutúrase con esa orientación de certa narrativa actual na que unha serie de autores escriben sobre si mesmos. Trátase da autoficción ou literatura do eu. Neste caso, do eu histórico, do eu do tempo pasado, o da adolescencia, fragmentado a través dunha manchea de espellos que son os personaxes principais e secundarios, tan importantes nesta novela. Novelación do propio ser humano nas súas experiencias persoais e na captación do mundo que o rodea ou no que medra que, sen ser autobiografía, ni diario, nin memorias, nin novela pura onde todo é imaxinación, é porén todo iso: un cruzar da autobiografía cara aos dominios da fabulación. A. Riveiro Coello novela para converter as propias experiencias e as dos personaxes ao que lles da vida en parte da gran historia do mundo. Grazas a esta novela a galería de personaxes, a mesnada de tolitates  de Xinzo, arrolados polo vento frío, e outros veciños da vila, teñen voz na historia da literatura galega.

A novela, nunha suscinta sinopse, é  a narración do paso da infancia á mocidade do protagonista que retrata ao mesmo tempo unha serie de personaxes de Xinzo de Limia, a vila natal do autor. É ese tránsito o fío condutor da novela, nomeadamente a morte prematura do amor adolescente que o protagonista coñece ao retorno do internado, e a deserción, da que se sente culpable da memoria da rapaza que o elixira, para fixar os seus ollos na franqueza do corpo de Elsa, unha rapaza alemá, na que dorme o seu desexo. Todo iso convértese en pretexto para que o escritor nos amose ese mundo limiao no que o verdadeiro protagonismo lle corresponde  a un personaxe colectivo. Os tolos da vila, seres memorables nos trazos que deles nos proporciona o autor, afectados polo frío vento limiao. Son eles e a presenza do avó Mauro que é para o protagonista tamén un espazo, un lugar de recreo, os verdadeiros actantes de A ferida do vento. Son seres que irrompen con natural inxenuidade en toda a narración protagonizando escenas memorables, ateigadas de dignidade, como é o caso de Demetrio o Forestal que celebra a vida e non a morte plantando unha árbore cada vez que nace alguén na vila.

 

Antón Riveiro Coello

A acuidade narrativa do autor sabe modular a presenza destes aloulados feridos polo vento, e coser de xeito convincente os seus comportamentos. Desta forma,  a novela non é unha sucesión anecdótica de historias superpostas, senón unha verdadeira trama novelesca no que o máis importante non son as tolerías senón o tratamento con que o autor debuxa os seus responsables: sobordantes de humanidade. Novela pois de homenaxe a Xinzo e as súas xentes axuizadas ou tolitates. Tamén a Carlos Casares que ocupa unha longa secuencia nun relato que nos é servido engordado por unha boa bricolaxe literaria da que forma parte un humor moi fino e curativo e un estilo directo  e diáfano para nos facer chegar unha manchea de historias que semellan tiradas do máis coruscante realismo máxico.

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 16 de febreiro de 2017)

Testemuño comunal. Nunha xeira de iniquidade

Acta de vítimas

Victoriano Gutierrez Aller

Edicións Laiovento, Santiago de Compostela, 2016, 233 páxinas.

Cunha historia aparentemente ficcional na súa trama argumental e nos seus personaxes, se ben con algúns apuntamentos verídicos e inspirándose en veciños anónimos de Lalín para crear algúns personaxes, debuta na narrativa galega Victorino Gutiérrez Aller, un xurista de recoñecido prestixio e afouto impulsor do emprego do galego na súa profesión como notario. Porén, esta é a primeira mostra dunha agochada faceta literaria. O autor bríndalle ao lectorado unha mestura de novela testemuño e novela ficcional que acubilla asemade outros matices: novela social xa que é un romance comprometido coa Historia e coa verdade, novela comunal que recolle o protagonismo colectivo dos veciños da vila de Lalín e dos lugares da súa bisbarra na posguerra; novela así mesmo costumista pois que retrata costumes e tipos do país nos anos 40.

Existe porén no romance de V. Gutiérrez Aller un fío condutor que se desennobela  a partir fas accións do principal protagonista, o avogado Román Ulloa, un home maduro, solteiro e politicamente non comprometido. A acción novelesca desenvólvese en doce días do mes de outubro de 1946. O avogado Ulloa recibe o encargo de negociar a venta  do pazo dos Ferreiroa porque un alto cargo da ditadura está interesado no mesmo. El será o mediador; o labor de extorsión queda para o comandante da Garda Civil e para o xefe da brigadilla. Ulloa  acomete o seu labor, mais moi pronto sentirase obrigado a desenvolver funcións detectivescas nunha época escura porque o xefe dos falanxistas, un home que  babexa diante dunhas saias, aparece morto á porta da casa dos propietarios do pazo. Esa circunstancia fai que na novela se produza un xiro radical. A trama argumental céntrase nas investigacións de Ulloa que se inmisce a fondo no esclarecemento dese suceso que semella ser unha morte matada da que están acusados algúns veciños  que el considera inocentes. Con gran habilidade e sen que decaia o ritmo do relato, o autor lévanos polos carreiros e reviravoltas desas pescudas que terán un desenlace de todo inesperado.

 

Victorino Gutiérrez Aller

Secasí non é Acta de vítimas una novela detectivesca. Pode ser lida como thriller ou mesmo como novela negra, porque o autor osmatiza e modula no seu texto as mascas e estigmas dun tempo negro e desapracible na Galicia na prolongada noite de pedra da posguerra, nomeadamente para os máis humildes, para os galeguistas e os que apoiaron a legalidade republicana nunca recoñecidos como vítimas. A escrita de Gutiérrez Aller fai fincapé nese tempo gris de iniquidade: os caprichos de leis arbitrarias e especiais, os abusos dos afíns ao franquismo -“Hai que estar de parte dos que mandan” di un dos personaxes secundarios-; un tempo no que o medo determinaba os comportamentos de moitas persoas; as represións da Benemérita que mallaba á esgalla na xente; a moral agochada deses anos; as presións sutís ou ben patentes. Nesa paisaxe, o autor dálle voz a unha ampla galería de personaxes, sobre todo populares, nomeados polos alcumes daqueles tempos. Tamén ten protagonismo na novela a vila de Lalín, cunha perfecta descrición  das súas rúas e prazas. Así coma os usos e costumes daqueles anos. A estratexia narrativa que emprega o autor, está punteada por eses doce días nos que se desenvolve a acción, e alicerzase nunha andamiaxe que fai bo uso do fragmentarismo, con non poucas elipses que o lector ten que completar, mais moi afastada do minimalismo. Cóanse na historia principal varias subtramas, algunhas ben curiosas e mesmo risoñas, como a que Rula lle conta a Ulloa dos seus anos en Madrid ganando a vida como pode, exercendo dignamente a prostitución a súa maneira. Ou a tirapuxa entre un tolerante crego vello e outro novo intransixente, froito das fornadas do réxime tamén entre os curas, que se nega a dar sepultura en terra sagrada a un suicida. Mais todas estas fías narrativas secundarias conflúen para facer visible a turbia iniquidade de aquel tempo.

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 2 de febreiro de 2017)

LIQUIDANDO, QUE É XERUNDIO

Liquidación de existencias

Ramón Caride

Edicións Xerais, Vigo, 2016, 147 páxinas

FIRMA INVITADA

(Hónrome de publicar hoxe nesta bitácora a presentación que do libro de Ramón Caride, Liquidación de existencias, fixo o profesor e escritor Domingo Tabuyo o pasado día 13 do mes no que andamos, en Exposalnés)

“Con LIQUIDACIÓN DE EXISTENCIAS regresa ao panorama literario, da novela curta ou dos relatos, o mellor Ramón Caride. Ese escritor poliédrico,  policreativo e multipremiado,e con cada vez, maior e merecidamente, mellor valoración na nosa Escrita.

Cunha potencia narrativa,baseada nunha realidade presentida de xeito moi doado.Unha acción contaminada de malas actitudes, e chea da ruindade cotiá daqueles que antepoñen o propio benestar, a calquera outra consideración moral, de conveniencia ou de legalidade incluso.

As historias de Caride, botan unha forte áncora nas cousas cotiás. Como se dun relatorio de novas, ou un catálogo das maldades de todo tipo e condición. Dende os veciños insolentes, como Burra Negra, ata as malas leccións exemplares recollidas en relatos como a Marca España, ou o secuestro exprés que tanto vemos nas novas das televisións o u da prensa. A actualidade máis pura, as feridas máis infestadas desta sociedade, vive nestas obras de Caride. Moitos dos protagonistas, son pobres antiheroes, aínda que algúns deles aínda non o saiban. Xentes que poñen en práctica o modelo de sacar tallada, repiten os vicios aprendidos e imitan un modelo de abusos e múltiples corrupcións, pero que acaban perdéndose pola boca, nunca souberon ser discretos.

Caride volve a experimentar. Pon en valor novas fórmulas que buscan, atraer ao espectador ao lado de sombra dunha realidade así mesmo escura. E fai unha novela divida en varias partes, ou ben  fai tres novelas, cuasi por entregas,  engarzadas no soporte vital dunha trama urbana, que comparten os arames elementais dunha acción argumental moi dinámica, coma dun guión cinematográfico.

Non son temas novos, novelas como Crónica de Sucesos ou  Os ollos da noite, teñen un fondo composto por un magma similar, pero en Liquidación de Existencias,  teñen a actualidade, o empaque e o impacto, das cousas que todo o mundo entende sen precisar explicación algunha. Son situacións  apegadas a unha realidade que coñecemos. Que vemos nas noticias ou lemos nos xornais. Dende a maraña  inevitable da corrupción, impresentable e recorrente  de cada día; ata as prevaricacións, os abusos e as inxustizas, daqueles que teñen os medios para poder facelos, repartindo os beneficios e os prexuízos, sen errar nunca no reparto de a quen vai cada cousa.Os máis diversos ángulos desta realidade unitaria e fragmentaria, ao mesmo tempo, forman parte da novela. A dobre moral do policía e os locais de alterne e o sexo  como  explotación deshumanizada, ou a escravitude laboral que, amparada nas crises, atopa o caldo de cultivo necesario, para seguir medrando na desprotección na que leva tempo instalada.

Caride manexa coma ninguén ese sentimento de desacougo, de profunda  desazón que habita no corazón dos homes, e que nunca desaparece, que quizais forma parte da condición humana… esa sensación de perigosa ameaza, con densidade case matérica,  que permanentemente, espía dende calquera ángulo e que percibimos a través da pel, pero que non somos quen de ver con claridade. E tamén a vida como a navegación entre diversas contradicións, a loita entre o vital e o ideolóxico, como no relato do vello comunista, home sempre perseguido,e a aceptación da homenaxe que lle renden no seu Concello.

Recoñecemos a voz que tece os fíos argumentais. Está construída con palabras  que escoitamos cada día. Promesas incumpridas. Desafiuzamentos. Con berros de indignación e de protesta. Con resignación tamén ante tanta inxustiza. E tamén as furgonetas con zulos camuflados; as camareiras de hotel con horarios longos e salarios breves, e coa paciencia que dura cada vez menos, e sobre todo, se é o seu recente marido o que está retozando na cama daquel hotel cunha muller da vida; o espectáculo da Mundorama e a súa cantante con  xeneroso escote, cantando O Beso en España.Recoñecemos o motel Melodía Encantada, e os motes tan ben traídos, que salpican todos os argumentos.Ás veces as cortes dos miragres, levan traxe e garabata. Tamén hai espazo para ao culturalismo, PaulAuster e as grandes editoriais aparecen referenciadas polo Andrés e o Cesariño.

 

Domingo Tabuyo

Tamén cumprimos con aquilo do plurilinguismo. Moitas referencias en inglés, musicais, ou títulos de escenas que levan a marca do mundo anglosaxón. Multiculturais, off course, coma mandan os tempos. Somos xentes de hoxe, formados e viaxados.

Finalmente, penso que compre reseñar a velocidade da acción. A perfecta xestión do tempo do relato. Non hai parada supérflua. Todo flúe e nada permanece, á maneira de Heráclito. Unha sorte de aceleración uniforme, viste cada unha das secuencias, como se dun guión cinematográfico se tratara. Non hai descanso que valga. Nin tempos de lecer para ralentizar a acción. Sempre se chega a algunha parte. O tempo é ouro e non podemos deternos en minucias.

Demos as grazas a Ramón Caride porque trae hoxe a Cambados, a Palabra e máis a Música, a conxunción da terra e mailo ceo, do corpo e o espírito, fundidos nestas obras tan cheas de vidas e onde habita a vida.”

Domingo Tabuyo Romero

FOLLAS NOVAS

Follas novas

Rosalía de Castro

Edición, notas e comentarios de Anxo Angueira

Edicións Xerais, Vigo, 2016, 495 páxinas

 Corría o ano 2013 cando Edicións Xerais puña nas mans dos lectores e estudosos o primeiro volume (Cantares gallegos) das Obras Completas de Rosalía de Castro, un proxecto autorial no que vén traballando desde hai anos Anxo Angueira, que se plasmará en oito volumes que constituirán un dos maiores logros do sector editorial galego. Nestas datas, ve luz Follas novas, a segunda entrega desta notabilísima edición crítica. Un poemario que Rosalía escribiu co propio sangue e “en cuxas páxinas naufraga irremediablemente o corazón” (X.R. Pena). Anxo Angueira leva a bo porto este traballo de fixación canónica da “extensa e perpetua elexía sentimental profunda e ardente” (F. Rodríguez).

Nun amplo e esclarecedor estudo introdutorio, analiza Anxo Angueira, entre outras cuestións, a xénese de Follas novas, a súa arquitectura, o proceso que levou a Rosalía de Cantares gallegos a Follas novas, a súa posición pesimista e o pensamento crítico da poeta. Así como os principais eixos líricos (Poética da dor, Poética da soidade, Poética das sombras e da noite, Poética do adeus, Poética da nación). Nos criterios de edición, axústase Anxo Angueira á primeira edición en vida da autora, en 1880, se ben  non se esquece doutras edicións que se fixeron tamén en vida de Rosalía. Adapta os textos á ortografía actual, conservando, porén, os trazos característicos da lingua rosaliana. E logo da edición do poemario, sen desbotar os prólogos de Emilio Castelar e o  da mesma Rosalía, aborda o editor un inxente e arduo traballo crítico: un amplo apéndice no que amosa a fixación textual do material poético, a explicación de cadanseu  poema, a súa orixe, a súa estrutura e contido. Nas “Notas” esclarece todo o que fai referencia ao léxico, solucións dialectais, influencias literarias, entre outros aspectos. Un labor filolóxico e hermenéutico intenso e moi esmerado que dá fe dun traballo xigantesco asumido polo editor e que chega a bo porto.

Pola miña parte, parabenizo esta edición crítica que dá xenio ter entre as mans. Anxo Angueira e Edicións Xerais  achégannos, de forma definitiva, esta mostra senlleira do lirismo intrasubxectivo e radical (…) a nova flexión da alegoría nacional, tal como se escribe na presentación. editorial.

 

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego, o día 16 de marzo de 2016. Para ver o orixinal, premer aquí)

A “novela” de Domingo Fontán

Fontán
Marcos Calveiro
Editorial Galaxia, Vigo, 2015, 243 páxinas

Con Fontán, a súa última novela, súmase Marcos Calveiro á tendencia da narrativa contemporánea de converter a persoas reais en personaxes de ficción. Nos últimos tempos, os escritores e en xeral os intelectuais, interesan cada vez máis aos narradores. Nas dúas últimas décadas, tense producido unha gran floración de novelas nas que o protagonista é un escritor ou un personaxe con intereses intelectuais, convertidos así en “dramatis personae”. O fenómeno non é estraño á literatura galega, nin sequera á narrativa de Marcos Calveiro, nomeadamente na súa primeira novela para adultos, Festina lente (2008), un percorrido pola vida do encadernador Ambrosio Cavaleiro, no marco da Compostela dos séculos XVI e XVII, a época dos primeiros textos impresos en galego. Tamén a súa segunda novela, Settecento, partilla trazos da chamada novela histórica, con Antonio Vivaldi como personaxe referencial, no fresco dunha Venecia, á vez teatro e espazo de intriga.
Neste contexto no que se suturan realidade e ficción, nace Fontán, novela gañadora da IX edición do Premio de Narrativa Breve Repsol. Fontán é unha recreación ficcional dos avatares vitais do xeógrafo e matemático Domingo Fontán, unha figura histórica dos séculos XVIII e XIX, autor dun labor moi relevante, sobre todo no eido científico como matemático e topógrafo, autor do primeiro mapa topográfico de Galicia realizado con bases e criterios científicos, mais relativamente esquecido. Retrato pois e recuperación dun científico liberal, cuxo labor foi fundamental para a cultura de noso, no seu tempo e nos séculos posteriores.
Desde a ficción, recrea Marcos Calveiro o nacemento e a infancia de Mingos Fontán, na aldea de Portas do Conde; as experiencias como estudante bacharel en Compostela no Colexio de San Xerome; o maxisterio do catedrático Xosé Rodríguez, partidario da ciencia con praxe e que lle amosa os vimbios para medir o mundo; a interrupción dos estudos debido á invasión napoleónica; o acceso ás cátedras universitarias; o labor docente como profesor de Matemáticas Sublimes; as envexas e denuncias de compañeiros; o nomeamento como celador da Universidade, co encargo de vixiar o comportamento e a vestimenta do licencioso alumnado compostelán. E sobre todo, a aposta polo emprego dun método científico, baseado na experimentación para trazar un mapa que reflicta a verdadeira Galicia. A triangulación xeodésica de Galicia para levantar a súa Carta xeométrica, percorrendo durante dezasete anos centos de leguas e ascendendo outeiros. Un traballo inxente, entre incontables atrancos, que lle impide facerse cargo da súa familia. Por riba da mesma, estivo o seu afán de medir o mundo para comprendelo. E ese mundo, o Mundiño, é Galicia. En fin, as dificultades para a impresión da Carta; o seu labor como deputado en Cortes no fragor da loita política combatendo o absolutismo, ou a participación na creación da primeira fábrica de papel en Galicia construída en Lousame, e no deseño da primeira liña férrea Cornes – Carril, ata que ten lugar o seu pasamento no ano 1866 en Santa María dos Baños de Cuntis.
Marcos Calveiro, mesturando ficción e abondosa documentación histórica, recrea, como xa sinalei, a vida e boa parte da obra de Domingo Fontán, retratando con habelencia a súa personalidade e o seu extraordinario labor, tomando como guía a ciencia, a razón e o traballo experimental, verdadeiros alicerces do método científico.

 

Marcos Calveiro

Na arquitectura da novela, atopamos capítulos moi curtos que reconstrúen, nunha visión xeral e quizais un pouco superficial, os principais socalcos da vida e da obra de Fontán. Secuencias digresivas que pretende reproducir o pensamento e os ensimesmamentos do personaxe. E escenas que se desenvolven fóra do percorrido vital de Domingo Fontán, sobre todo en Francia e Inglaterra, e que reflicten os coñecementos científicos daqueles anos e que, dalgún xeito, contextualizan a propia obra científica de Fontán como adiantado ao seu tempo, ao tempo que especialmente se vivía en España.
Desde a Fundación Domingo Fontán tense censurado a falta de rigor histórico de Marcos Calveiro, nomeadamente na elaboración do perfil e da personalidade de Domingo Fontán e da súa aventura intelectual e política. Crítica, ao meu entender, sen fundamento, xa que, malia que a novela tenta recrear o periplo vital dun personaxe histórico, faino desde a ficción. Como novelista -non biógrafo- ten toda a lexitimidade para inxectar ficción na realidade histórica. E cando se ficcionaliza un contexto ou personaxe histórico determinado, todo fica sometido ás leis da ficción. Xa que logo, en rigor, non existe ningunha novela histórica. A ficción, como marcador semántico, anula a historia, se ben é capaz de ilustrala de xeito fermoso.

A Ruta das Ratas

Izan o da saca
Xabier Quiroga
Edicións Xerais, Vigo, 2015, 382 páxinas

Izan o da saca é a sexta incursión na narrativa de Xabier Quiroga. Foi no ano 2003 cando o escritor debutou no terreo novelístico galego con Atuado na braña. Desde entón, outras cinco pezas ficcionais amosan o alento narrativo dun autor alleo ás montaxes que se soen argallar arredor das creacións literarias. A última, Izan o da saca, un título certamente estraño cuxo verdadeiro significado e lectura descubrirá o lector no remate da novela. O pulo temático central desta peza narrativa é a presenza dos nazis en Galicia, antes, durante e despois da Segunda Guerra Mundial: o desfile da Lexión Cóndor por Vigo, o control alemán das minas de volframio, as torres de comunicación instaladas en Cospeito, os peiraos das costas galegas que abastecían de combustible ou onde se reparaban os submarinos U-boot, e nomeadamente a espionaxe e a organización que o nazismo argallou en Galicia e que servirán de centros de acollida para a fuxida (“Ruta das Ratas”ou “Ruta dos mosteiros”) de moitos nazis importantes tras a derrota.
A novela é un mergullo na fronde do nazismo neste recuncho peninsular. Unha inmersión que o autor desenvolve cunha amalgama de novela negra e novela histórica, cuxo resultado será descubrir a inmensa miscelánea do nazismo en Galicia. O fío condutor da novela é a intricada investigación que Pepe, alias o Reina ou Reiniña, un taxista que exerce de detective indo por libre, coa axuda da moza Lelia, unha espelida lectora-colaboradora, realiza por encargo dun coñecido e arteiro político e empresario galego que quere eliminar lixos do pasado, xa que un descoñecido universitario mesturara o seu nome cunha investigación sobre nazis. Dá comezo así unha trepidante esculca que se desenvolve, sobre todo, na contorna da Ribeira Sacra, cunha relevancia especial do Mosteiro de Samos, os seus pasadizos e refuxios clandestinos.
Izan o da saca amosa unha arquitectura complexa, non tan facilmente habitable polo lector como algunhas das anteriores novelas do autor. No relato conflúen varios materiais, teselas, que o autor quere facer encaixar no seu puzzle ou mosaico narrativo. Unha aliaxe non doada que o lector, por veces corre o risco de non entender, aínda que no desenlace descubrirá o sentido das mesmas. “No escuro”, secuencias con tonalidade poética que se repiten ao longo do libro; relatos “Galiza, N.O. da península Ibérica” que, desde novembro de 1935 ata outubro de 1948, recuperan as situacións de violencia, asoballamento e aldraxe que viviron neses anos os que foron fieis á República; as anotacións de “O Graciano”, todos eles elementos narrativos e pezas que amosan feitos históricos e que acompañan o fío condutor principal: a investigación do Reina, unha historia de violencia e violacións e outra de amor e fidelidade.

 

Xabier Quiroga

Mestura pois de memoria e imaxinación, maxia, como di o Reiniña nunha das súas múltiples reflexións. Abondosas reflexións que, na miña estima, constitúen a principal pexa da novela: sobreabundancia de treitos digresivos que, en más dunha ocasión, como tal: como fan o amor as mulleres ou a crítica ao movemento 15 M, son sobexos e non veñen ao caso. A novela achega así mesmo referencias á crise actual (as preferentes, os desafiuzamentos, entre outras), así como non poucas chanzas e brincadeiras, moito humor e retranca, que contribúen a configurar unha lingua que se nutre en gran medida da oralidade, e reflicte unha Galicia real, sobre todo a rural, apegada aos costumes de sempre.

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 4 de febreiro de 2016)