A comida como materia literaria

Diario de comidas

Xavier Rodríguez Baixeras

Galaxia 2004.

329 páxinas

(Libros de fondo)

 

Non semella doado vencellar un relato literario ao acto cotián da alimentación. Inténtouno, e na miña erstima, con loable resultado, Xavier Rodríguez Baixeras, un poeta de longo percorrido e abonda experiencia no eido lírico, que con este Diario de comidas fai a súa estrea como escritor de prosa. X. Rodríguez Baixeras é un verdadeiro amador da comida, unha circunstancia persoal na que acredita o comentarista porque tivo a ocasión de contemplar o escritor fóra de si diante dun prato de carneiro. Neste título da Editorial Galaxia, o escritor comparte co lector as experiencias desa faceta fundamental da súa vida, o pracer de comer, a exaltación dos sabores como cultura e como arte. Tratar o mundo da comida dunha maneira literaria, rescatando sensacións e experiencias gustativas amoreadas ao longo dos anos. Velaquí as metas e obxectivos que Xavier Rodríguez Baixeras se propón nesta obra  coa que nos pretende agasallar coas dúas grandes paixóns da súa vida: a cociña e a literatura.

Estructura o autor o libro baixo o formato dun diario desenvolvido ao longo de 2003, precedido dunhas notas culinario–culturais froito dunha viaxe a Estambul realizada en xaneiro de 2002. Un formato de diario elixido non por casualidade, senón porque este lle permite ao escritor reconstruír a memoria de gustos e sensacións, suturada a un entorno cultural.

Diario de comidas non é un libro de cociña, un receitario ao uso de pratos e viandas, senón un verdadeiro texto literario, capaz de transformar a experiencia culinaria, o universo visíbel ou agachado que a rodea, en materia literaria. É unha viaxe polos rituais da nutrición para achegarnos o agasallo da arte da boa mesa coa súa inmensa variedade de sabores que afunden as súas raíces  en substratos culturais, tamén moi diferentes. Na viaxe recrea o autor múltiples experiencias culinarias das que  se enchoupou en Turquía, Cataluña, Galicia, Portugal e Italia nomeadamente. Mais, xunto coas viandas, Xavier Rodríguez Baixeras fixa a súa ollada en moitos outros tópicos e circunstancias, uns literarios, outros, máis profanos. Comentarios e reflexións verbo de libros, viaxes, encontros, entrega de galardóns literarios, vilas e cidades. Abríndolle tamén a memoria á presenza  lembrada dos seres queridos xa fenecidos.

Paira sobre este persoalísimo diario o inquérito sobre a relación entre arte e comida: ¿Ata que punto a arte culinaria é comparábel ás consideradas Belas Artes? O autor mantén sen ningunha vacilación  que a cociña é un arte por mor da súa capacidade evocadora que nos leva, moitas veces sen nos decatar, cara a mundos que xa abandonamos. É este sen dúbida o trazo característico e definitorio deste Diario de comidas: a relación da comida coa súa contorna cultural. Endalí que, á par da descrición de pratos e viandas, viaxe tamén polas páxinas deste diario unha manchea re reflexións culturais, literarias en especial. Ademais de todo isto, X. Rodríguez Baixeras defende a tradición gastronómica fronte ao imperialismo uniformizador e estandarizado da posmodernidade que se traduce na perda da comida elemental, substituída polo fraude das pizzerías- sería o caso de Italia- ou da comida rápida con sabores uniformes.

 

Xavier Rodríguez Baixeras

Fermoso libro pois, aliñado coa clara vontade estilística dun poeta e dun gorentador de amizades e viandas ( “ a única persoa capaz de chorar diante dun prato de comida”, en expresiva definición de Méndez Ferrín ). Un agasallo de grande poder evocador, un canto á sensualidade de recendos e sabores que eflúen da inmensa e máxica variedade culinaria. Gozamos pois sensorialmente da comida e, ao mesmo tempo, gorentámola como materia literaria. Todo isto é este debut na prosa de Xavier Rodríguez Baixeras.

Abecedario das Mantenzas

Abecedario das Mantenzas

Fausto Galdo

Prólogo de Xoxé R. Barreiro Fernández

Edicións Xerais, Vigo, 2012, 319 páxinas.

 

   O autor deste libro, Fausto Galdo, outro deses ilustres médicos galegos, grandes humanistas, non tivo a fortuna, por cousa duns días de ver editada a súa obra cumieira no eido gastronómico, unha das grandes paixóns da súa vida. Este Abecedario das Mantenzas é sen dúbida o seu testamento intelectual, non nos saberes médicos, pictóricos ou musicais, senón dentro da literatura gastronómica galega, na que intenta encher un baleiro: o de ser unha humilde achega a través de receitas, historias e lendas, e contándoo todo dun xeito informal, as nosas cousas relacionadas coas mantenzas.

   E antes de máis, cómpre recoñecer que este Abecedario das Mantenzas é tamén un libro sensorialmente fermoso, comezando polo cadro que reproduce a portada, obra dun fillo do autor, Faxildo Galdo e continuando pola coidadosa edición, fermosamente ilustrada por Evaristo Pereira. Un acaído soporte, xa que logo, non só para as letras gastronómicas do doutor Galdo, senón tamén para enchouparnos neses pratos cuxas receitas acompañan este peculiar dicionario. Sabemos da importancia da alimentación en Galicia. Da súa transcendencia social. Na sociedade tradicional galega a comida e a bebida, malia a precariedade da vida da poboación, foron sempre elementos de grande importancia para artellar a convivencia e a vida diaria entre fames, enchentes, lembranzas e emocións.

   Endalí que este fillo da Mariña luguesa, profesor universitario e médico reumatólogo escriba en galego este libro “porque a  nosa cultura culinaria noutro idioma renxe”, como el mesmo escribe, precisamente porque o relativo ás mantenzas é un factor importante dentro da nosa cultura material.

   As orixes do libro son os artigos que durante anos o doutor Fausto Galdo publicou sobre a cociña galega no xornal coruñés El Ideal Gallego. Escritos no galego de Viveiro ou “nun castrapo un tanto especial”,  a obra que arestora comento, non os reproduce tal como apareceron aqueles artigos gastronómicos, que constitúen, porén, o material básico deste abecedario. Un dicionario que desde o A ata o Z nos ilustra sobre as nosas carnes, peixes, mariscos, froitas, viños e asemade verbo da forma de cociñalos, recollendo receitas tradicionais -moitas delas agasallos dos seus pacientes-, outras de propia colleita e outras herdadas da sogra, Lina Varela. Xa que logo, entre a descrición e a pequena historia do abadexo e as formas de preparalo e esa carne de porco picada e adubada que lle chamamos zorza, unha manchea de mantenzas da nosa terra coas que, quer na tradición oral, quer na produción literaria se pode facer un percorrido por toda a gastronomía galega de onte e de hoxe.

Fausto Galdo

   Un libro pois sobre mantenzas elaboradas nas lareiras e nas antigas cociñas de ferro -aquel cociñar a lume manso que facía que os alimentos conservasen o seu sabor-, ou segundo as modernas tecnoloxías culinarias, escrito por outro amador das comidas ao menos na escrita, con frecuentes e atinadas proxeccións no eido da creación literaria, recollendo o autor referencias doutras grandes plumas galegas no mundo da gastronomía ou no da literatura: Antonio de Guevara, Picadillo, Castroviejo, Cunqueiro, Rosalía, Eladio Rodríguez  ou Otero Pedrayo entre eles. Fausto Galdo procura neste libro non só a “mesa farta”, senón tamén a mesa saborosa, alicerzada na tradición gastronómica de noso.

Un libro de cociña, un libro de literatura

Cociñando ao pé da letra

Yolanda Castaño e Andrea Costas

Editorial Galaxia, Vigo, 2011, 183 páxinas.

 

Antes de máis, cómpre recoñecer que Cociñando ao pé da letra é un libro sensorialmente fermoso. Ese “radiante testemuño” fotográfico de  Andrea Costa non só esculpe o soporte do libro, como escribe no Limiar Yolanda Castaño, senón que nos enchoupa neses pratos de cores que penetran pola mirada para revolucionar decontado  boa parte da nosa sensibilidade. A linguaxe fotográfica de Andrea Costas, eses manxares da nosa cociña, captados desde distintos encadres xerais, ou apreixados no detalle e na miudeza da súa elaboración – as mans curtidas pola dignidade dos anos de Helena Villar Janeiro bullando patacas, o punto de fervura da centola galega que cociña Rosa Aneiros, o furado na masa das orellas do dedo de Agustín Fernández Paz- son un agasallo para os nosos ollos e rebentan deseguida as nosas sensacións gustativas, olfactivas e mesmo táctiles, porque sentimos a compulsión de tocar con veneración case que sacramental as rebandas de pan do bolo coas que Lucía Aldao fai a súa Bocata de felicidade, ou percibimos nas nosas mans o maino peluxe dos marmelos cos que Antón Lopo elabora o seu Doce de marmelo.

Mais este é un libro que se nutre tamén de letras. Desas letras conducidas por Yolanda Castaño, predispostas a suturar cociña e literatura. Faino no Limiar e reprodúceo nas achegas aos esbozos culinario-literarios dos e das vinte e un escritores e escritoras que compaxinan desta volta o seu alento creativo entre a arte culinaria e a arte literaria.

Razón ten Yolanda Castaño cando afirma que o oficio da literatura non outorga unha categoría moral. Tampouco culinaria, engadiría eu, malia que unha e outra  -as artes literarias e culinarias- sexan procesos creativos, quizais  similares, concedámosllelo á prologuista, pero non concordantes nin xemelgos. De certo que un é a mesma persoa cando escribe, cando ama e cando pela unha pataca, mais as comparanzas non se poden levar ao límite, porque os condimentos son disimétricos: crear arte coa palabra, crear a arte dos sabores e recendos entre os fogóns e cos froitos das nosas hortas e dos nosos mares. Pero aquí temos aos vinte e un escritores e escritoras  debruzados nesta aventura culinaria e literaria: sinalando a receita do seu prato favorito, do seu prato emocional ou a receita casual que, porén, foi crucial nalgún intre das súas vidas. Eles e elas redactan esa receita con vontade literaria “para convertela nun poema, inserila nun conto, darlle forma de diálogo dramático, facer dela un pequeno ensaio delicado como bocado exquisito”

Saliento neste libro, ademais da linguaxe fotográfica xa amentada, algúns dos acercamentos á personalidade de cadanseu escritor e escritora, da autoría de Yolanda Castaño, con ese propósito de esculcar as agochadas relacións entre a escritura e a cociña. Son, ao meu ver, singularmente afortunados os de Lupe Gómez (“cociñar e escribir son coma o sexo, actos de entrega”); os de Xavier Rodríguez Baixeras, un “amador de comidas” na escritura (Diario de comidas, 2004) e tamén nos pratos, cousa que pode acreditar o comentarista porque tivo a sorte de contemplar, hai xa anos, a este poeta culto e sensorial “fóra de si” diante dun prato de carneiro ao estilo Dodro. Mágoa que non nos agasalle arestora con aquela receita! Tamén o retrato literario-culinario de Chus Pato. Un acaído bosquexo en breves liñas da súa literatura, reflectida nesa musaka que nos propón cociñar: capas e máis capas de diversos materiais que se superpoñen, coma os seus versos, tirados de moitas lecturas e diversas tradicións literarias. Pero co risco como crucial diferenza: mal conselleiro na cociña, consubstancial á poesía de Chus Pato.

Desde a ollada estritamente literaria o máis destacable deste libro de cociña e de literatura é a receita que cada escritor converte en poema, conto, diálogo dramático ou nunha mínima reflexión ensaística. Todo en formato micro, esa distancia na que o escritor xoga a vida en moi poucas liñas. “Retornos” de Anxos Sumai, “Ushuaia” de Rosa Aneiros e “Sweet dreams” de Antón Lopo son para o meu padal as prosas máis gorentosas. Mais, abofé que en xeral o celme das restantes non desmerece dos axustados parámetros da arte da compresión e das ingrávidas e afiadas ocorrencias, trazos que caracterizan a gramática dos formatos breves.