A ficción de Frei Xiao de Chaguazoso

O beato

Alfredo Conde

Edicións Xerais, Vigo, 2016, 228 páxinas

    Alfredo Conde é un narrador importante tanto no sistema literario galego como no español. A súa ampla obra narrativa, escrita na súa meirande parte en galego e traducida ao castelán case sempre polo mesmo escritor, así o confirma. Pezas súas de indubidable calidade son, entre outras, Xa vai o Griffón no vento, Premio Nacional de Literatura, Breixo, Premio da Crítica. A saga familiar da familia Carou nas súas idas e retornos na emigración venezolana (Sempre me matan, O fácil que é matar); e ese  chanzo importante na construción da así chamada novela histórica galega (Azul cobalto. Historia posible do marqués de Sargadelos). A súa última e recente novela leva por título O beato. Foi editada igualmente en castelán, e gañou a 62ª edición do Premio de Novela Ateneo Ciudad de Valladolid, o segundo máis lonxevo da literatura española.

Xa que logo, sen nada que demostrar tanto nunha narrativa como na outra, Alfredo Conde novela nesta peza, rotulada cun título moi sinxelo, varios planos -láminas, segundo o autor- da traxectoria vital, contaminada sen dúbida pola lenda, dun personaxe histórico que na novela recibe o nome de Frei Xiao de Chaguazoso, pero que en realidade corresponde a un colonizador e freire franciscano, o beato Sebastián Aparicio Prado, natural de A Gudiña, que no ano 1533 chega a Nueva España polo peirao de Veracruz e instálase en Puebla. Analfabeto como era, dedícase á agricultura. Adaptou asemade os camiños mexicanos ao carro galego, abre vías de comunicación entre a cidade de México e Zacatecas. Empresas que lle producen unha notable prosperidade. Máis tarde compra terras, faise terratenente en Azcapotzalco e Chapultec, onde se supón que instituíu  a festa do Día dos Mortos. Por dúas ocasións contraerá matrimonio, co infortunio de que as súas mulleres morren aos poucos meses. Viúvo e sen fillos, decide facerse freire franciscano, mais antes de profesar, terá que probar a súa capacidade física actuando como criado no convento das clarisas en México. Finalmente, e xa como freire franciscano e con fama de santo, falece  en febreiro de 1600. A instancias do rei Felipe III, foi beatificado en 1789. Tanto na súa vila natal como en Puebla de los Ángeles, onde se conserva o seu corpo momificado, está considerado patrón   dos automobilistas e transportes terrestres.

Este é o personaxe real cuxa vida e aventuras reconstrúe Alfredo Conde, por medio de evocacións e ganduxando unha curiosa e atractiva historia. A fía condutora son as láminas, un suposto manuscrito esquecido nos bancos dunha igrexa, da autoría de Frei Tadeo de Aguadilla.

O beato non é unha haxiografía, senón ficción, unha historia dise nun texto introdutorio, e as historias son como se contan e non como se pensan, teñan sido ou non reais. Porén, O beato non carece de rigor histórico. É o froito de varios anos de traballo de documentación.

Comeza a narración co relato dunha epidemia de peste, xurdida na afastada Colonia, que entra nas aldeas galegas e asola a “terra de nación” o mesmo ano do nacemento do cativo Xiao, que é vítima do contaxio bubónico. Abandonado nunha palleira, preto da casa familiar, unha loba, un anxo, os beberaxes da meiga de Esculqueira, ou o propio frío invernal cúranlle a enfermidade. Labrego e pegureiro, traballará coma un cabrón. E a unha idade imprecisa, decide encamiñar sos seus pasos cara ao Novo Mundo, logo de fuxir dos reclamos sexuais dunha rica viúva salmantina, e doutras mozas que se interpuñan na súa vocación de célibe. Inicia así a aventura no vicerreinado de Nueva España, sementando terras a cambio de dezmos, fabricando ferramentas para os labores agrícolas, levantando currais para domesticar o gando cimarrón, alimentando ben os indios para que traballasen a cambio de nada, ou construíndo o primeiro carro mexicano, adaptación do galego, que lle xerará unha grande fortuna. E “civilizando” así mesmo os feroces chichimecas.

Encadéase así a historia da vida do personaxe glosado nas estampas de Frei Tadeo de Aguadilla, unha armazón de aventuras e acontecementos nunha terra poboada por fidalgos vidos a menos, freires desexosos de gañar o ceo a base de bautizos de indios, militares sedentos  de gloria, matóns e proxenetas. Todos eles, incluído o protagonista, movidos polo egoísmo. Porque, como amosa Alfredo Conde, a ilusión das Américas atrapou  o corazón de miles de españois que, como Xiao, saían do peirao de Sanlúcar de Barrameda. Homes dispostos a ganar a vida, a facerse ricos. Endalí que fosen abondas as intrigas e as loitas polo poder, actos disparatados  para satisfacer cobizas, traizóns, asasinatos. Alfredo Conde non libera o seu personaxe, que se fai inmensamente rico, destas humanas servidumes, nin tampouco do fornicio, como, pola contra, o queren presentar as láminas do seu correlixionario franciscano, xa que a india Axaycatl / Lubiana, agasallo do pai da rapaza, fai que se esqueza do seu pene que é un colgallo, por mor das lambetadas da loba ou as mordidas das ratas, e probe o froito prohibido ata sentir a vida no seu ventre. Un matrimonio cunha  moza “virtuosa”, unha muller con ollos azuis  e corazón negro, que pronto finará asfixiada, e outro cunha mestiza, falecida igualmente de forma prematura, incapaces as dúas de vulnerar a castidade de Xiao, pechan o ciclo da vida secular de Xiao, e abren a segunda parte na orde franciscana na que profesa como irmán leigo, xa que segue sendo analfabeto.

En O beato, Alfredo Conde reproduce algúns dos  trazos estruturais da súa escritura de ficción: unha arquitectura binaria, que lle permite inventar lembranzas, enfrontadas co relato obxectivo  da realidade. É dicir: o autor inxecta abundante ficción nos contextos históricos. E non o agocha. En máis dunha ocasión, alude o autor, por boca do seu protagonista, a esa vulneración da historia. Esa é a súa obriga como novelista. Mais por iso mesmo non é esta unha novela histórica. En puridade non existen novelas históricas. Apelo, máis unha vez, ao dictum de Álvaro Pombo: a ficción é un marcador semántico que transforma todo o que toca, converténdoo en ficción. Pero O beato explica e  ilustra  de xeito fermoso a historia. Ese é o seu gran mérito.

Por esa mesma razón, a novela é unha gran historia que alberga no seu interior outras moitas historias, como a do carpinteiro ebanista alaricano Aser Seara que axuda a Xiao  na construción dos carros, a do vidreiro  ao que vence e perdoa, a da relación amorosa coa doce chichimeca, a presenza e avatares de Hernán Cortés, reivindicado na novela, as dos casamentos do protagonista…

 

Alfredo Conde na presentación da edición en español de “O beato”

A voz narrativa é a do mesmo beato que glosa os debuxos do promotor da súa beatificación. E faino desde o presente actual. Tan actual que mesmo fai acto de presenza o fundador dos lexionarios de Cristo. Novela intensamente galega, malia que o seu desenvolvemento teña lugar, na súa meirande parte, en territorios alén dos mares, co presenza de meigas, bruxas, a Santa Compaña, a santa Estadea do Mar, a matanza do porco, o salto das nove ondas, a libre sexualidade (a fornicación para os galegos non era pecado), o paganismo galego, a castración e doma do reino de Galicia, as referencias ás visitas do Santo Oficio para mitigar o exercicio da fornicación e controlar asemade  o comercio de libros eramistas e luteranos.

Atrévome a dicir finalmente que O beato é a novela máis irónica e sarcástica de Alfredo Conde. Velaquí unha mostra de esa tonalidade retranqueira, un plus engadido para unha lectura non só instrutiva, senón tamén amena: “… exercitándose  nun costume que aínda se mantén hoxe en España, a dos proxectistas do XIII: a de peritos en todo e traballadores en nada, ociosos contempladores das vicisitudes alleas” (páxina 67).

No pasamento de Agustín Fernández Paz

Unha xornada triste para a literatura galega e universal, porque hoxe, 12 de xullo, o sol de verán  fica escurecido pola  infeliz nova do falecemento de Agustín Fernández Paz, un dos grandes escritores galegos, e xa que logo, universais  do pasado século e do actual. Se Bento da Cruz foi o príncipe do planalto borrosão, como nos lembrou o seu editor galego, Manuel Bragado, Agustín Fernández Paz, pola súa bonhomía e pola súa creatividade no eido literario, é sen dúbida o príncipe do planalto vilalbés. Foron moitos as cartas  coas que me agasallou, vía  O Correo Galego, Agustín Fernández Paz na década dos 90 do século pasado, coas que me aprendeu a valorar a literatura infantil e xuvenil, enferma dese mal que é a invisibilidade. Mais todo iso forma parte dos regalos inmerecidos que deben ficar na intimidade. Hoxe quero lembrar a Agustín Fernández Paz, reproducindo a recensión da primeira edición de Aire negro publicada por min no suplemento “Revista das Letras” do xornal O Correo Galego. É a miña homenaxe a Agustín Fernández Paz, un clásico da escrita de todos os tempos. Edicións Xerais de Galicia reeditou a peza de Agustín Fernández Paz, na colección Narrativa no ano 2012

……

 

Aire negro

Agustín Fernández Paz

Edicións Xerais, colección Narrativa, Vigo, 2012, 198 páxinas.

 

¿Existe realmente, como cren as mentes populares, a Gran Besta, O Maligno, unha realidade abominable, que fica durmida debaixo de nós, nas furnas e nos infernos do noso submundo, pero que de cando en vez esperta e sae á superficie para estarrecernos e estender o espanto entre os seres humanos? ¿Ou, como mantiña Jung e a psiquiatría oficial, trátase unicamente dun arquetipo máis, dunha imaxe simbólica que perdura nos mitos de todas as culturas e que reflicte un dos moitos monstros interiores que aniñan no noso cerebro, ese arcano cerebro reptiliano que evolucionou ata chegar ao actual? Velaquí o inquérito crucial arredor do que se ergue Aire negro de Agustín Fernández Paz. Un asunto complexo que, como núcleo diexético, significaría unha verdadeira catástrofe, un naufraxio novelesco para calquera escritor que non tivese un dominio da arquitectura narrativa como o que posúe Agustín Fernández Paz, non como agasallo do Olimpo, senón como froito do traballo e das arelas incansables do escritor.

Aire negro foi editado orixinalmente no ano 2000, na colección “Fóra de Xogo” de Xerais, foi reeditado en numerosas ocasións, acadando asemade varios premios, entre eles o Premio de Literatura Protagonista Jove 2000, o IBBY Honour List 2002. O éxito acadado fixo que podamos ler arestora a novela na colección emblemática de Xerais.

A novela de Fernández Paz é un romance que fará xurdir no lector as dúbidas sobre se trata dunha historia de terror ou dunha historia de amor. Pertence claramente ao xénero de medo e amosa con perspicacia “o sentido morbosamente antinatural” que é así como definía o xénero Lovecraft. Unha peza de terror en formato longo, un dos poucos casos na literatura galega na que as ficcións de terror teñen case que sempre a forma de conto, como, por outra banda, aconsellaría o mesmo Alan Poe.

Unha excelente fabulación longa de medo e de misterio que xira, como xa ficou dito, verbo da Gran Besta, interpretada ben como mito galego, ben como arquetipo junguiano. O máis significativo e rechamante de Aire negro  é que, fronte á racionalidade da ciencia (o profesor de instituto, o médico psiquiatra), ao final acaba por imporse a  vella crenza galega do mal, encarnado na Gran Besta, no Demo Maior que fica durmido nos infernos e que esperta  de cando en vez, sendo sempre o factor desencadeante, o espertador, unha fermosa muller de pelo vermello.

Neste sentido podemos valorar Aire negro como unha novela de medo moi étnico, que fai esquecer as teorías dos psiquiatras. Os galegos estarrecemos, desde a noite dos tempos, por cousa dun medo real, que pouco ten que ver coas imaxes  simbólicas do inconsciente cultural da psique colectiva. E, en canto tal, o lector vai atopar nas súas páxinas, abismos, negruras, buracos negros, unha inmensa sombra negra que provoca insoportables sensacións de espanto, tebras espesas como o alcatrán, viscosidade, masa pastosa, aire frío e fétido coma un alento nauseabundo.Son as sensacións sensoriais que desprende a Gran Besta cando nos axexa.

Poren, Aire negro é moitas outras cousas. Certamente, unha historia de amor. “A auténtica cerna do relato é a historia de amor”, declarou o mesmo autor co gallo da primeira edición. Un eixo central, Laura Novo, e dous homes xirando ao seu redor. Así mesmo, unha viaxe interior, a penosa ascensión da protagonista polos ríos da memoria ata o corazón das tebras -.a Gran Besta-, que o autor moi oportunamente non deixa de asociar coa inquietante viaxe de Marlow, rendéndolle nesta intertextualidade unha homenaxe a Conrad.

Desde o punto de vista técnico, Aire negro conxuga arte e habilidade. As grandes preocupacións formais de sempre de Agustín Fernández Paz non son a frase brillante e requintada, senón a arquitectura do relato, na que é un verdadeiro mestre. O relato, xa que logo, flúe espontáneo, coa virtude da claridade como o seu principal ornato.

O autor métese na pel dun psiquiatra que lembra e narra os feitos estarrecedores acontecidos tres anos antes. Na metade da novela asistimos a un cambio da voz narrativa: son as páxinas na que Laura escribe remontando o río das brétemas  da súa memoria e perforando as tebras.O primitivo narrador recupera o protagonismo narrativo no remate do libro. Fernández Paz  gradúa co acerto a intensidade da traxedia e así mesmo ten a habilidade de Fole hora  de adiantar convenientemente a sensación de terror.

O relato discorre, por outra banda, por canles clásicas e canónicas, cunha sensata e non pretensiosa nin esgotadora apelación ás teorías de Jung, unha merecida e oportuna  comparación e homenaxe a Joseph Conrad, nunha atmosfera de grande verosimilitude, acada, xaora,  en parte pola estratexia do autor de darlle acubillo nas páxinas do libro a personaxes e acontecementos do noso tempo. Se cadra, por todo iso, Aire negro goza dunha desusada e especial virtude: cando se empeza xa non se deixa ata o seu remate. Coma os antigos libros, os vellos romances ateigados de historia, de vida.

Unha novela veraz. Engulidos no burato negro

Horizonte de sucesos

Anxo Fariña

Edicións Xerais, Vigo, 2016, 199 páxinas

 Anxo Fariña é un prolífico autor no eido da literatura infanto-xuvenil. É asemade un activo ilustrador, unha forma tamén de contar historias mediante outros medios. De feito a capa e a contracapa de Horizonte de sucesos que reproduce unha inquietante versión de O xardín das delicias de O Bosco, é da súa autoría e reflicte con moita verosimilitude  o contido do libro. Poderíase dicir que neste libro Anxo Fariña dá o salto á narrativa para adultos porque Horizonte de sucesos é un libro que pode gustar tamén aos adultos, pero que, como afirma Joeles Sennell ao respecto da literatura infantil e xuvenil, tamén o poden ler os nenos. Un libro pois ancorado na fronteira xenérica. A novela está baseada en feitos reais e, aínda que o protagonista é un personaxe de ficción, incorpora certos elementos das experiencias vitais do escritor. E achéganos unha historia protagonizada asemade por rapaces e por adultos con temas nucleares pertencentes a ambos os dous tramos de idade: a rachadura das estruturas familiares, a necesidade de termos unha casa onde non se nos pechen as portas, o concepto de irmandade, os choques da chegada á madurez: sexo, drogas, prostitución.

O protagonista relator en primeira persoa, cando ía comezar a súa carreira na universidade, chega como bolseiro á Cidade Infantil Afonso X, situada na cidade de P, claro trasunto espacial polos datos que o autor nos ofrece da Cidade Infantil Príncipe Felipe de Pontevedra, que recolle rapaces e rapazas de familias esnaquizadas ou sen familia. Alí, malia que o Centro non é un cárcere, son tratados con xélida indiferenza, xa que o persoal empregado non reacciona ante as vidas rotas. E a verdadeira realidade do que acontecía naquel lugar moi complicado, con aire de institución decadente, silenciábase nos despachos. De por parte, as normas burocráticas están por riba dos dramas humanos e mesmo das urxencias sanitarias. Porén, os rapaces non maleados son coma un libro aberto, mais non eran un fin senón un medio. Eles queren salvavidas para poderen resistir as arremetidas da vida, pero ninguén llelas proporciona.

Como digo, o tempo dos acontecementos narrados comeza coa chegada do protagonista ao Centro. Vivirá nun cuarto rodeado de rapaces e  terá que convivir tamén coa dor insoportable dunha migraña crónica que por veces o  converte nun ionqui de drogas legais. Será aceptado polos rapaces porque actúa coma un tío legal. O relato dá conta do vivir diario na Cidade Infantil, das súas turbulencias. Todo tenzado pola intriga dun incidente, unha experiencia estarrecedora, de destrución, infeccións e sucesos tráxicos; e  sobre todo polo silencio. Conta especial relevancia no desenvolvemento da trama o significado do título tirado das teorías de Stephen Hawking, unha boa metáfora do que é aquela Cidade Infantil: un burato negro do que nin sequera a luz pode fuxir, illado polo “horizonte de sucesos”, unha raia entre un burato negro e o resto do universo. Un punto de non retorno, sen outras perspectivas que seguir a caída cara á escuridade. A falta de expectativas dos rapaces e dos bolseiros e coidadores fainos pensar que xa están atrapados no  influxo do burato negro.

 

Anxo Fariña

Novela cunha tonalidade escura e desacougante, se ben o final aberto abre unha raiola de luz optimista. Relato que avanza con bo ritmo, con adecuadas doses de intriga e con achados interesantes. Coma tal, a acuidade coa que o autor penetra nas interioridades dos rapaces; as críticas sobradamente xustificadas verbo do trato que a sociedade dá aos rapaces vítimas do desarraigo. O tratamento maduro e normalizado da sexualidade adolescente. En resumo, unha novela veraz, ben conducida que pode ler e gorentar un lectorado adulto, mais tamén os rapaces.

(Texto publicado o día 7 de xullo de 2016 no xornal Faro de Vigo)

Unha nova reinterpretación narrativa da figura de Cristo

A fuga a Exipto

Bernardino Graña

Editorial Galaxia, Vigo, 2016, 224 páxinas

 No ano 2006 publicaba Bernardino Graña a súa primeira novela destinada de forma preferente a un lectorado adulto, Protoevanxeo do neto de Herodes, na que escudriñaba ficcionalmente o nacemento e os primeiros anos da vida de Cristo. Realizaba o escritor de Cangas unha reinterpretación central da Biblia, a partir, sobre todo, dos evanxeos apócrifos. Tendo en conta este contexto, resulta plenamente lexítimo, mesmo desde a crítica histórica moderna, a interpretación que Bernardino Graña nos ofrece nas dúas novelas que ficcionalizan o nacemento e os primeiros anos da vida de Xesús. En efecto, Bernardino Graña narra o evanxeo da infancia de Xesús, realizando unha interpretación central da Biblia, a partir, sobre todo dos evanxeos apócrifos, para situar dun xeito crible, e dentro do que cabe ata normal, a figura de Cristo. A través das figuras centrais de María e Xosé, nárranse os acontecementos que van desde o nacemento de Xesús ata que se converte nun raparigo.

A fuga a Exipto, recentemente publicada por Galaxia, é a continuación da teima de Bernardino Graña de esculcar nos primeiros anos da vida de Cristo. O mesmo autor confesa ter concibido A fuga a Exipto como unha continuación da novela gañadora do Premio Eixo Atlántico, máis en concreto, do capítulo final onde xa se apuntaba que a Santa Familia foxe da furia de Herodes e da súa vontade de matar a Xesús, proclamado polos pastores como rei de Israel.

En efecto, Xosé e María vense na obriga de fuxir co neno máis alá de Gaza, axudados polos “guerrilleiros de Deus” (os celotes). Os Sumos Sacerdotes do Templo casaran en segredo á María, descendente da liñaxe de David, con Antípatro, co-rei de Israel xunto con Herodes. Por el María é desflorada, e o neno que nace é, xa que logo, fillo de Antípatro e neto de Herodes. O emperador Cesar Augusto envía a Palestina a Antípatro cargado de cadeas. Aconsellada por Zacarías, por seguridade María anula o matrimonio e casa co viúvo Xosé, que acepta pasar por un papaínas. Logo do nacemento do neno, vense na necesidade de escapar a Exipto. Será unha viaxe ateigada de perigos. Instálanse primeiro en Alexandría, e María ten un novo fillo, Xacobe, irmán, xa que logo, de Iexua (Ieho). Volverá a estar preñada e, desta vez, pare unha nena. Logo de se decataren de que en Alexandría hai moita policía, únense a unha caravana que vai cara ao sur e instálanse na localidade de Maghagha, á beira do río Nilo e situada máis cerca de Israel. Por fin morre Herodes e así remata a novela, sen o regreso da familia a Israel, despois dunha estadía en Exipto de seis anos.

Unha interpretación libre da Biblia, da Historia Sagrada, partindo dos evanxeos apócrifos. Bernardino Graña achéganos pois unha nova vision da figura de Xesús, fillo de María e Antípatro. Con todo, hoxe en día moitos teólogos e tamén o papa Benedicto XVI (Jesús de Nazaret, tomo III) coidan que a filiación divina de Xesús, segundo a fe da Igrexa, non se basea en que Xesús non tivo un pai humano. A divinizade de Xesús quedaría igualmente instalada se Xesús nacese dun matrimonio humano normal.

 

Bernardino Graña

Amentei máis arriba a coherencia da interpretación que fai Bernardino Graña, mesmo cos postulados da crítica histórica. Volvo de novo sobre o mesmo, mais desde a perspectiva de que a  novela é a obra dun creador ficcional. Un fascinador, xa que logo, que se serve de personaxes reais e acontecementos historicamente verificables. Insire pois o autor ficción na realidade, e esa é a súa obriga como novelista. Porén, a ficción, como marcador semántico, atorda todo canto toca, no senso de que o converte en ficción. Por máis que Bernardino Graña reivindique quer as súas novelas están moito máis documentadas que a de semellante temática de Saramago, e que todo o que nas mesmas se di está xustificado e baseado en textos bíblicos, o imperio da ficción é inexorable, tal como escribía  Álvaro Pombo: “tan pronto como se fizcionaliza un contexto histórico determinado, todo el por enteiro fica sometido ás leis da ficción”. Así pois A fuxida a Exipto non é unha novela histórica (non existen se falamos con exactitude), senón unha atrevida ficción, na que Bernardino Graña inventa engaiolantes personaxes de ficción como Tonino. Emprega versos romances e un galego moi ricaz, sobre todo a nivel do vocabulario de noso. Un verdadeiro verxel cromáticvo-lingüístico que arroupa unha sintaxe lasa tendente ao simplismo. Unha lingua, pois, allea aos dicionarios, mais exquisita.