Unha magna obra, O Dicionario Xeográfico Ilustrado de Galicia

Diccionario Xeográfico Ilustrado de Galicia

Director: Francisco Javier Río Barja

Coordinación editorial: Marina Salgueiro Álvarez

Xeogal Publicacións, Santiago de Compostela 2009, 28  volumes.

    A Xeografía, como oportunamente nos lembra Francisco Rodríguez Lestegás, era noutros tempos un dos “ollos” da Historia, porque asumía o papel de dar conta do escenario teatral no que se producían os acontecementos do pasado. Este irmanamento  da Xeografía coa Historia proseguiu ata ben entrado o século XIX, destacando as primeiras achegas nos postremeiros tempos renacentistas que viron xurdir os primeiros dicionarios xeográficos e históricos. E acadou o seu máximo apoxeo durante  a Ilustración. Fillo da Ilustración foi Martín Samiento que plasmou os seus proxectos e  as súas ideas xeográficas en obras de grande importancia, nomeadamente na súa obra senlleira, Problema Chorográfico para describir todo el Reino de Galicia con el nuevo Método ( 1762 ), que dotou a Galicia da primeira cartografía científica dentro dos territorios . Foi durante o século XIX cando en España abrolla con forza o afán e unha fecunda liña de esculca para dotar ao pais de dicionarios histórico – xeográficos. Teima que continuará no pasado século XX.

Co referente da Ilustración, coa ollada posta no milenio inaugurado hai dez anos e con moitos máis medios para  a súa confección, xorde  o Dicionario Ilustrado de Galicia. Un magno proxecto editado por  Xeogal Publicacións, baixo a dirección honorífica  de Francisco Javier Río Barja. A coordinación editorial correu a cargo de Marina Salgueiro Álvarez; a supervisión editorial é responsabilidade de Francisco Rodríguez Lestegás, e da redacción e fotografía, un amplo equipo de xeógrafos e xornalistas do Grupo Correo Gallego, coa colaboración do Colexio de Xeógrafos de Galicia e da Comisión de Toponimia da Xunta. O resultado é  un Dicionario Xeográfico Ilustrado da nosa terra escrito no noso idioma e esteado no noso coñecemento do medio.  Os vinte e oito volumes do Dicionario Xeográfico Ilustrado de Galicia constitúen non só un monumento ao esforzo humano, senón tamén un moi útil instrumento como material de referencia e consulta para toda clase de público. É especialmente proveitoso para os estudantes de calquera nivel como ferramenta axeitada para o coñecemento do medio. Un formato áxil e avanzado permite efectuar  unha busca rápida de calquera núcleo de poboación  existentes na nosa terra, segundo o Nomenclator oficial, entre as 46.000 entradas despregadas alfabeticamente con datos moi actuais, pois foron recompilados no ano 2008, tirados de fontes oficiais, publicacións e traballos de campo. Teñen ademais cabida neste Dicionario os accidentes xeográficos, recollidos na cartografía Dixital, cunha toponimia moi detallada; as zonas costeiras, os espazos naturais protexidos, múltiples gráficos e contidos temáticos doutras disciplinas, pero que son referencia importante para Galicia, tales como xeografía económica, gandaría ou aspectos turísticos.

Marina Salgueiro, coordinación editorial

Un amplo despregamento xeográfico fotográfico reflicte a iconografía máis salientable de Galicia e serve de complemento ilustrativo, xunto cunha gran cantidade de infografía, ás entradas escritas. En resumo, un gran proxecto cultural patrocinado por Caixanova – é rechamante a ausencia de patrocinio da Xunta de Galicia, aínda que descoñezo os motivos – que nos amosa con rigor, amenidade e sinxeleza a realidade xeográfica de Galicia, o inmenso mundo que nos dá acubillo “ na súa aparente pequenez territorial, heteroxéneo na súa enganosa  uniformidade física e antropolóxica” como escribe na presentación  Francisco Javier Río Barja.

“Era el”, na intrahistoria de “A pregunta perfecta”

  Premios Pedrón de Ouro. Certame de Narración Breve Modesto R. Figueiredo, XXXIV e XXXV

Varios autores

Ediciós do Castro, Santiago de Compostela 2010, 356 páxinas

   Este volume que recolle os textos premiados na trixésima cuarta e na trixésima quinta edición do certame de Narración Breve Modesto R. Figueiredo, é seguramente a derradeira publicación co copyright  de Ediciós do Castro, a casa editorial que, sen excepcións, viña publicando os relatos premiados nas anteriores convocatorias. A xenerosidade de Isaac Díaz Pardo  fixo posible que o carimbo Xeración do Pedrón de Ouro se empregase para agrupar os autores galardoados ao longo dos últimos trinta e cinco anos. Ediciós do Castro, aínda que segue sendo da titularidade de Isaac Díaz Pardo, ficou asfixiada polos actuais directivos da empresa do Grupo Sargadelos. O Padroado da Fundación do Pedrón de Ouro, como tributo de gratitude a Isaac Díaz Pardo e autofinanciándose, decidiu publicar este novo volume dos premios do Figueiredo co selo de Ediciós do Castro.

A publicación recolle, como xa dixen, as colleitas do Pedrón de Ouro dos anos 2008 e 2009. Os relatos dos dous gañadores, Iván García Campos ( 2008 ) e Juan Tallón Salgado ( 2009 ); os  dos acceses, Chelo Suárez Muiños, Alberto G. Aneiros, Manuel Quintans López, Fernando  R. Lavandeira Suárez; e aqueles que o xurado recomenda publicar, cuxos autores son Mª Carme Caramés Gorgal, Luís Pérez Díaz ,Xosé Luís Vázquez Somoza e Clara Isabel Rodríguez Giráldez.  Debido a súa calidade e a que é algo así como o prólogo da intrahistoria de A pregunta perfecta, esa novela que, na miña estima, fixa fronteiras, detéñome no relato “Era el” de Juan Tallón.

Isaac Díaz Pardo ( Foto: El Correo Gallego )

O protagonista deste relato, o arxentino Ramón Salgado, mantense placidamente. Sobrevive impartindo clases de francés e inglés nunha academia e fai traducións. Pero, aínda nesas circunstancias e con moita escaseza de tempo, é escritor. Tamén é escritor “porque xa hai moito tempo que as súas novelas se perfeccionan en calquera contexto”. Non  procura un traballo mellor remunerado porque iso suporía o abandono da literatura tal como el a entende: como unha enfermidade incurable. Comeza varias novelas e, a medida que estas avanzan, convértese nun letraferido monotemático. Ráchaas e empeza outras ata que finalmente acha un título convincente no seu terceiro intento: O caso Aira – Bolaño. Unha misteriosa historia que vinculou durante un tempo a César Aira e a Roberto Bolaño. O escritor debe facer fronte non só a unha fascinante historia, senón tamén á obsesión por escribila. E así, cando consegue escribila, recorre ao formato de novela suma de diario e relato. Un diario e un relato porque o acosaba a historia, pero tamén a obsesión pola mesma, as tubaxes invisibles que ían de Bolaño a Aira e desde eles a outros autores ( relato); e o diario do relato, é dicir, aquilo que lle acontece ao escritor durante o tempo que se dedica á redacción do relato. Porque a literatura comeza más alá da escrita dos libros. Todo está incorporado no relato e detrás do mesmo atópase todo o seu vivir cotián. “A literatura non nace senón de decenas de imputs que atacan precisamente cando non se está escribindo”. O instante decisivo que bota a andar a súa novela foi unha pregunta sobre a obra de Roberto Bolaño que alguén lle ficho a César Aira nun taller literario na Universidade Internacional Menéndez Pelayo en Santander. Remata a novela e  esta vez a obra sobrevive ás tendencias  destrutivas do escritor.

E de socato, nunha librería de Buenos Aires atopa  un libro que leva o mesmo título da súa novela. O nome do autor: Xoán Tallón. A simetría entre ambos libros é absoluta. Dous libros clónicos. Mais non só iso: a súa biografía e a de Xoán Tallón, as súas experiencias vitais son idénticas. A busca de Xoán Tallón tráeo  a España e en Santiago de Compostela  convértese nunha extenuante obsesión arraiana á alucinación. O relato remata como cumpría que rematase: cun desdobramento de personalidades e poñendo en cuestión o principio de identidade.

Narradores que avanzan cara ao novo

Xa comentei que Juan Tallón é un dos poucos narradores galegos que dirixen o seu relato pola rutas por onde hoxe camiña a narrativa máis vangardista. As etiquetas quedan á escolla do lector: posmodernidade, posnarrativa, metaliteratura, intraliterario, metaficción… pero todos fan ficción do mesmo corpo literario. Velaquí unha escolla de textos tirados das primeiras páxinas de A pregunta perfecta nos que xa todo queda claro, mesmo o título da novela.

“Estaba claro: chegara o día, o momento, a hora, non só de escribir aquela historia que vinculaba a Aira e Bolaño misteriosamente, senón o diario do relato, é dicir aquilo que me ocorre cando non escribo pero que sen dúbida afecta á miña literatura. Aquilo que propiamente non ten reflexo no texto, pero que algunha forma ten que ver co texto, porque todo está interconectado”  ( Páxina 12 ).

……………………………………………………………………………………………………………………………

   “Hoxe crearemos a Deus”, anunciou cheo de razón Fitche aos seus alumnos, no comezo dunha das súas clases na Universidade de Jena. Paréceme unha boa cita – ou tan boa como calquera que este a pensar vostede – para ilustrar o momento no que tamén eu comezo a construír a realidade da que xurdirá aos poucos os vencellos escuros que uniron a César Aira e Roberto Bolaño, dous escritores de xeracións contiguas que determinaron a narrativa en lingua española actual” ( Páxina. 17 ).

……………………………………………………………………………………………………………………………

“Pero avancemos. O taller comezou cunha conferencia inaugural encargada a Michel Lafon, como tradutor ao francés de Aira e de Borges e catedrático de literatura arxentina na Université Stendhal de Grenoble. Nunca ouvira falar del, nin por suposto podía imaxinar a importancia  que co tempo ía ter na miña vida. Pero avancemos máis, xusto ata o momento, durante o terceiro día do taller, en que alguén preguntou a César que pensaba da obra de Roberto Bolaño. Ese é. Ese. Xustamente o momento máis importante. Alí na pregunta arrinca todo. Foi a pregunta perfecta”  ( Páxina 28 ).

……………………………………………………………………………………………………………………………

“Lectura de ‘Tres historias europeas’ de Lolita Bosch. Trátase dunha nouvelle e dous relatos (…) A súa arquitectura e dialéctica narrativas, baixo as que se procede a dividir en cachos intelixentes o feito temporal, presentando os acontecementos do pasado e o futuro en orde indistinta, confusa, pero que non impide unha lectura natural e emocionante, achegou o texto ao que eu chamaría unha pequena obra mestra.

   É a primeira obra que leo desta escritora. Comézase a consolidar unha nova xeración de narradores que avanzan en dirección non tanto ao bo, que é algo difuso, como ao novo” ( Páxinas 28 – 29 ).

……………………………………………………………………………………………………………………………

De: Michel Lafon < mlafon@yahoo.fr>

Para: juantallon@gmail.com

Data: 14 / 2 /08 22:11

Asunto: RV: Un relato

Querido Juan,

Do que me preguntas sobre César e Bolaño non sei nada, lamentablemente, que non sexa o que puiden escoitar coma ti durante a nosa estancia en Santander. Pero alégrome de que vaias enfrontarte a esa historia. A min tamén me pareceu memorable. Un gran abrazo. Michel” ( Páxina 33 ).

A novela como carne de ficción

A autopsia da novela

Juan Tallón

Editorial Duen de Bux, Ourense 2007, 200 páxinas.

Malia ter gañado o IV Premio Pastor Díaz de Novela, esta proposta narrativa de Juan Tallón pasou practicamente desapercibida. O feito de non figurar nos catálogos das editoriais galegas que contan con canles de distribución axeitadas e os  oídos xordos ou claramente reprobatorios  de certa crítica galega que está a anos luz das rotas e itinerarios por onde camiña a narrativa máis actual, fixo que de A autopsia da novela de Juan Tallón apenas se falase. Porén, Juan Tallón é un autor que vai máis alá. Máis alá e non só no ronsel da posmodernidade tal como a entende Dolores Vilavedra nunha moi recente publicación. Juan Tallón non adelgaza a súa imaxe autorial; ás avesas: no seu discurso hai trazos homodiexéticos e a súa iconoclastia ou experimentalismo estrutural vai máis na liña dos narradores latinoamericanos actuais, sen esquecernos de Borges e Cortázar,  e de certos fabuladores españois que publican na selecta, aínda que minoritaria editorial Candaya, entre eles Javier Martín.

Non é no evidencialismo no que se nutren as páxinas de Juan Tallón, senón no que J. A. Masoliver Ródenas, no prólogo a última novela póstuma de Roberto Bolaño, editada nestas datas cualifica de “intraliterario” máis que “metaliterario”, pois na escrita do escritor de Vilardevós todo forma parte do desenvolvemento argumental.

Juan Tallón ( Foto: La Voz de Galicia )

A primeira vista A autopsia da novela semella unha novela enmarcable no xénero negro. Na mesma, en efecto, hai cadáver, detectives, asasino; mais xa aquí o discurso narrativo se afasta do xénero para esculcar a evolución psicolóxica dos personaxes para alén da investigación policial propiamente dita. O conflito interno dos personaxes é pois o que focaliza a ollada autorial. Engádase a todo isto o feito de que Juan Tallón fai literatura do corpo  literario. A miña ignorancia impídeme decatarme de se tal práctica é frecuente no sistema literario galego. Eu só coñezo unha proposta narrativa, ademais das obras deste autor, que recorra tal camiño. Unha proposta merecedora no seu día do Premio Torrente Ballester e considerada polo xurado como “un mosaico esnaquizado, difícil de entender”. Á mesma tarefa apúntase Juán Tallón xa desde a primeira páxina: “Bisturí. Palinodias. Pinzas. Asíndeto. Serrón para as zonas duras e máis resistentes ( … )A literatura  admite o uso de calquera ferramenta ( … ) cuxa aplicación sobre o texto – vía metáfora – permite á escrita ollar cara dentro, ficar pasmada fronte aos mecanismos internos que a fan funcionar ( … ) Metaficción. A incorporación  ao tronco da trama, como unha parte máis da novela, de espazos nos que o autor reflexiona sobre a ficción que está a construír”. Xa que logo, atravesar a novela por dentro, facerlle a súa autopsia como reza o título.

En resumo, unha novela que camiña coa modernidade. Afirmar que as intervencións do autor implícito e do autor explícito rompen  o fío argumental; que a cita con profusión de nomes de escritores recoñecidos ( non só se citan, senón que se dialoga con eles! ) semella unha mostra superflua de erudición; que a presenza impertinente do devandito narrador distrae o lector ( … ) que non entende para que interrompe  o discurso, todo iso equivale a non comprender que cómpre pescudar novas fórmulas nos procesos de elaboración creativa, porque non se pode seguir escribindo coa “ortodoxia” coa que hai unha manchea de anos escribían Faulkner ou Kafka, nin sequera no ronsel da Nova Narrativa Galega dos anos 50 e 60, herdeiros da tradición literaria europea e que romperon sen remorsos co que se viña facendo na narrativa galega anterior.

Derrotados pola vida*

O imposible de desatar

Iván García Campos

Editorial Galaxia, Vigo 2010, 2010 páxinas.

    Por veces os premios literarios descobren e fan posible a publicación de propostas narrativas novidosas, rachadoras, que doutra maneira, seguindo as canles habituais, dificilmente atoparían editores dispostos a apostaren por elas e asumiren os retos de sacalas á rúa. Tal é o que acontece con esta achega de Iván García Campos, un outsider practicamente na literatura galega. O Premio Blanco deste ano a súa novela O imposible de desatar, permítelle o seu debut e fai posible que a nosa narrativa se nutra con voces novas e novidosas. A novela é unha proposta que pode ser lida por variadas vías e modos. Na miña estima, porén, trátase dunha peza narrativa  á vez realista e alegórica. O autor, nunha estrutura tripartita, retrata o cotián vivir dunha familia na primeira e na terceira parte. Entremedias, na segunda, catro historias colaterais que nos transmiten a mesma mensaxe: as derrotas da vida ou a imposibilidade de acadar a felicidade como horizontes dos seres humanos.

Iván García Campos

Hoxe as relación familiares poden ser cálidas e acolledoras, mais tamén cabe a posibilidade de que se atopen ateigadas de insatisfaccións, conflitos, mutismos e hostilidades. Iván García Campos radiografa as rutinas dunha familia urbana: pai, nai e dous fillos durante unha semana. Todos innominados, caracterizados unicamente polo rol que desempeñan. Un relator en terceira persoa vai punteando por días e horas  o que sucede na casa, o que din, o que pensan. Pero alí, alén das rutinas diarias, dos solitarios da nai e do fedellar en reloxos por parte do pai, nada acontece. Só o silencio. Silencio e portadas reflectidos constantemente en frases como esta: “Vas para a cama?, preguntou a muller. O marido non contestou”. Os mesmos solitarios aos que xoga a muller, son elocuentes metáforas da incomunicación intrafamiliar. A trama remata como tiña que rematar: na conclusión de que estarían máis cómodos durmindo cada un nunha cama, feito confirmado polo “Extra” co que nos agasalla o autor que é á vez contrapunto e contraste. No relato de García Campos non existen ruídos enxordecedores que impidan unha instalación pracenteira destas relacións familiares, pero existe o silencio – outra forma quizais de comunicación – que aínda é moito máis estrondoso.

Saliento os aspectos formais, xa que nos mesmos áchanse os elementos realmente novidosos e innovadores da novela. A forma de escribir de García Campos aseméllase moito ás maneiras daquela corrente evidencialista que agromou entre nós a finais  dos 90. Cun rexistro lingüístico aséptico e nu de calquera enfeite estilístico, o autor limitase a relatar colmos, obviedades. E faino con frases concisas e repetitivas, como se fose un pedreiro que pica na pedra. Resulta así un relato monocorde que chega a producir canseira. Outras veces o texto ilumínase con pequenas doses de retranca e finísimo humor; e certos elementos paratextuais, como tal  os riscos encima de textos que falan de Franco ou do bilingüismo e que fan máis pracenteiro este retrato da cara oculta da sociedade e das cotiás derrotas que na mesma se incrustan.

* Este texto, con leves modificacións, foi publicado o día 13 de xaneiro de 2011 no Suplemento “Faro da Cultura” do xornal Faro de Vigo, con outro título, responsabilidade exclusiva do xornal.

 

A granxa dos animais, unha aposta polo seguro

A granxa dos animais

George Orwell

Faktoria K  (  Kalandraka Editora ), Pontevedra 2010, 110 páxinas.

En tempos de crise soe ser una boa receita apostar polo seguro. E o seguro, no eido da literatura, acostuma estar nos clásicos. Nos clásicos do noso tempo; eses que viviron intensamente, e moitas veces na propia carne, os grandes problemas humanos, que existen dende sempre, porque dende que o mundo é mundo humano hai dominantes e dominados. Xente que comanda dun modo absoluto e xente sometida, asoballada polas armas do poder. Un dos narradores do noso tempo, aínda que escribise no século pasado, que mellor soubo conectar coa sensibilidade actual verbo dos problemas do poder, da orixe das xefaturas e do seu exercicio despótico, foi Eric Blair ( 1903 – 1950 ), que escribiu baixo o heterónimo de George Orwell pezas tan memorables como Homage to Catalonia; 1984; e Animal farm. Esta última traducida a case que todas as linguas e que agora Faktoria K non ofrece en galego, con tradución de Fernando Moreiras. Unha tradución que sabe a galego e iso xa é moito dicir. O deseño editorial, marca de Faktoria K: moi actual e ateigado de frescor.

George Orwell

Achégome unha vez máis á lectura de A granxa dos animais sen poder esquecer aquel inquérito de Etiénne de la Boétie: como pode ocorrer que tantos homes, tantas aldeas, tantas cidades, tantas nacións sufran de cando en cando un tirano só, que non ten outro poder do que el mesmo se dá. Neste libro achamos unha resposta á vez lucida e realista. Tamén paradigmática porque a resonancia política das súas obras fixo de Orwell unha referencia proverbial. O adxectivo orwelliano emprégase hoxe case que tanto como kafkiano. Orwell, marxista, pacifista e antisoviético, perfecto coñecedor do que acontecía na URSS, escribe esta peza claramente distópica , politicamente incorrecta, porque descortiza a cerna do que ninguén recoñece, as maldades da sociedade. E faino botando man dun artificio moi pedagóxico: a fábula alegórica coa que plasma o seu radical rexeitamento e condena das sociedades totalitarias, baseándose na traizón de Stalin á Revolución rusa.

No grupo de animais da granxa que se rebelan, expulsan aos humanos e crean un sistema de goberno propio que acaba converténdose nunha feroz tiranía, están retratados, é verdade, os axentes e colectivos da Revolución Bolchevique de 1917 e a súa evolución cara a unha ditadura tiránica  e corrupta baixo as poutas de Satlin. Mais o seu significado transcende o caso particular soviético. Orwell, cunha linguaxe moi sinxela, realiza unha análise profunda da corrupción que xera  o poder, unha diáfana diatriba  contra todos os totalitarismos, tan vellos como a nosa civilización, ser seren exclusivos, malia o que Popper afirmou, das sociedades pechadas. Nese longo territorio espacial que vai dende as sociedades tribais ata as sociedades abertas, agroman sempre personaxes e colectividades como as que Orwell alegorizou  en  A granxa dos animais. Endalí pois que remate con outro interrogante, esta vez tralo ronsel de Foucault: non será que o poder ten como función esencial, non só prohibir e castigar, senón vencellar nunha espiral indefinida a represión, o pracer e a verdade?

O vicio nefando, de Xosé Manuel Martínez Oca

O vicio nefando

Xosé Manuel Martínez Oca

Baía Edicións, A Coruña 2009, 318 páxinas.

    Non é unha novidade editorial acabada de saír dos prelos. É simplemente unha novela de Xosé Manuel Martínez Oca. E falar deste autor  significa para min palabras maiores, desde que ficara engaiolado polas súas viaxes na procura do amor, pola frustración cando a existencia semella que non nos ofrece saídas, polas demencias pautadas día a día, por aqueles náufragos en terra nos sequeiros conxugais do desamor. Nesta ocasión, Martínez Oca, un narrador desafortunadamente esquecido e mesmo ninguneado do noso sistema literario, en boa medida porque el non vive disto, non frecuenta o mundo dos escritores e os seus parladoiros, foxe das xiras promocionais e achégase á escrita como se fose un pasatempo. Nesta ocasión, digo, non é o monoteísmo do amor e as súas aberracións o tema da novela editada en marzo de 2009 por Baía Edicións  e que hoxe saco da arca da avoa, senón o vicio nefando. Mais que non se trabuque nin perturbe o lector porque amplo é o índice de vicios nefandos. O máis coñecido, ese vicio do que as palabras dos poderosos teñen dito tantas cousas: que se te quedarás cego de tanto practicalo; que se te estiñará o cerebro; que te efeminarás ou converterás nun desviado e logo non saberás como relacionarte dunha forma natural. Gravísimo pecado, máis grave que o incesto e agravado se hai sacrilexio, como argüía, “more escholatiscae dicendo”, o Doutor Anxélico. Os menos graves, pero igualmente proveitosos, son os secretos e nefandos vicios da lectura e da escritura. Ambos os dous, depravados, nefarios, impíos, execrables…para certas gobernanzas ( palabra ben relambida pero moi de moda ) do mundo.

Do solitario vicio da escrita trata a ficción de Martínez Oca. Na novela prodúcese unha verdadeira tematización do acto da escritura e, sobre todo, dos pasos que seguen a tal acto: o laborioso e arduo feito de publicar. As dúas citas que abren o texto, son xa de entrada, ben reveladoras ( “Escribes porque estás fodido, para que despois, polo que escribiches, te fodan os editores, os críticos, ou o público”, “Ó penetrar no inferno literario, vai vostede coñecer os seus artificios e o seu veleno” ). En efecto, o protagonista, Cosme Damián Ferro Barreiro, fracasado e desafiuzado  na súa arela de obter una praza como funcionario docente no ensino medio e así non traballar máis ( sic ), sen ningunha outra opción persoal e coa libido polo chan, decide dedicarse á escrita e redacta unha novela que lle viña roldando pola cabeza. Logo, a tarefa de buscar editor. O inferno do que falaba a cita inicial de Cioran e que a narración de Martínez Oca conta de  xeito maxistral, mergullándose  nese mundo ( submundo por veces ) que rodea o feito propiamente literario.

X. M. Martínez Oca

Se coubese a clasificación, e aínda que semelle redundante, eu non tería reparo en aplicarlle a esta novela o apelativo de “meta – post – discursiva”, pois que nos amosa por dentro o taller do escritor e, sobre todo, o longo camiño que vai dende o acto de escribir ata o seu cume: ver o texto publicado en letra impresa. O narrador non só nos presenta acontecementos, senón que os interpreta e comenta. Atreveríame a dicir que Martínez Oca actúa nesta novela como un agochado narrador autodiexético que conta episodios da súa propia historia, se ben os fabrica co traxe dun alter ego. E faino desde o humor, por veces non exento de sarcasmo.

Pero hai algo máis que pode incentivar o apetito lector. O vicio nefando, coido eu, é unha novela en clave. Baixo a carauta da ficción, o autor está contando historias verdadeiras. A súa propia e a de non poucos protagonistas do noso mundo ( submundo ) literario, amalgamando axeitadamente cores, caras vestimentas e tamén fachadas para que ninguén se identifique. Entremos pois no pacto narrativo co autor, nesa retórica que nos leve a pensar o mundo da novela como real, porque a realidade, a crúa realidade dunha sociedade que idolatra o becerro de ouro da banalidade e do insubstancial, está ben presente e representada na ficción de Martínez Oca. O seu mundo ficcional non é diferente do mundo de fóra.

Ollando a narrativa galega nas postrimerías do século

A narrativa galega na fin de século.Unha ollada crítica dende 2010

Dolores Vilavedra

Editorial Galaxia, Vigo 2010, 359 páxinas.

Proseguindo cun loable labor de estudo, análise, taxonomía e por suposto tamén canonización, Dolores Vilavedra vén de publicar en Galaxia un manual sen dúbida importante, A novela galega na fin de século. Unha ollada crítica dende 2010. Un novo “afán de poñer a casa en orde “ – súas son estas verbas – que cómpre  inscribir na tarefa de historiar a nosa literatura, empeño que comezara  coa súa Historia da literatura galega ( 1999 ), enriquecida pola escolma ensaística Sobre narrativa galega contemporánea ( 2000), e sen esquecérmonos do seu traballo, ateigado de esforzo e riscos, na elaboración e coordinación  dos tres tomos do Diccionario da literatura galega ( 1995 – 2000 ).

Na obra, como xa acontecía na Historia da literatura galega, Dolores Vilavedra adopta unha perspectiva diacrónica e desenvolve o seu traballo conforma á lóxica histórica. Criterio que pode ser discutido, pero que a autora xustifica pois que “permite entender a historia da literatura como unha ciencia das transformacións e non das sucesións” ( … ) e eludir o risco de situar  o texto literario nunha atemporalidade abstracta”

O punto de partida desta ollada crítica é o ano 1981, ano da aprobación do Estatuto de Autonomía de Galicia, e inicio para a autora dunha nova etapa que contribuíu a normalizar a nosa narrativa como discurso  público. Elixe pois D. Vilavedra a etiqueta “postautonómica” para clasificar a literatura galega de fin de século. Fixa no ano 2000 o termo ad quem , a data de remate, unha decisión perfectamente arbitraria, xustificable unicamente por causas cuantitativas, se ben, por veces, traspasa esa fronteira e penetra de xeito puntual no presente século. Non hai na obra unha vontade expresa de sistematizar e menos de exhaustividade. Con todo, nos dous primeiros capítulos ( “Balance dunha etapa” e “A brevidade como fórmula anovada” ) ofrécenos a autora unha certa visión panorámica, fixándose sobre todo nos novos escritores que irrompen por primeira vez no panorama narrativo.

Fican excluídos desta “cartografía” dous autores, Carlos Casares e Méndez Ferrín e o  subxénero da literatura infantil e xuvenil. Exclusións, na miña estima, discutibles, se ben a autora xustifica a primeira por gozaren os dous, ao entrar no período de análise, dun claro estatuto canónico; por seren inclasificables as súas producións, feito que as fai merecedoras de estudos monográficos independentes. A exclusión da literatura infantil e xuvenil obedece a causas máis prosaicas: as dificultades subxectivas á hora de definir tal corpus e pola carencia por parte da autora das ferramentas acaídas para achegarse aos textos. Porén, penso eu, que a narrativa galega do período estudado fica eivada sen a presenza de Ferrín e de Casares e, de forma    exponencial, coa ausencia da narrativa infantil e xuvenil galega, moi ricaz e de recoñecida calidade.

Un primeiro achegamento ao texto de Dolores Vilavedra permite percibir  de contado a comprobada capacidade analítica da autora e a excelente documentación na que a obra se basea. Non renuncia, nin ten motivos para facelo, a súa teima de ter en conta na valoración de obras e corpus literarios certos aspectos extraliterarios ( biografía, adscrición política e ideolóxica, cargos, amiguismos… ). Na miña opinión, algún deles, como tal as erráticas peregrinaxes  editoriais, non son significativos para o público lector nin tampouco nunha panorámica da narrativa, aínda que esta pretenda ser unha “cartografía” sociolitararia. Porén, percibo nesta obra un talante menos radical que noutras ocasións e, sobre todo,tales dimensións extraliterarias non inflúen na valoración intrínseca das obras. Non pase por alto o lector o capítulo “O affaire Conde” ( páxinas 86 – 95 ) que confirma canto digo e nos dá noticia, aos que acostumamos andar nas verzas, de certos ruxe – ruxes que tamén forman parte do noso sistema literario.

Unha obra, en resumo, de utilidade manifesta para os que queiran entender os vieiros por onde discorreu a narrativa galega nas postrimerías dun século e tamén para podermos comprender a globalidade do discurso cultural galego. A súa continuidade para analizar a última década, sen termos que agardar ata o ano 2020, será un galano ben recibido

Catro personaxes sen nome e o silencio

   Non lera nada igual desde grupo abeliano de Cid Cabido, aquela novela insólita, transgresora, de colmos inesquecibles. Aseméllase e moito a primeira parte de O imposible de desatar coa que Iván García Campos fai o seu debut na narrativa de formato longo. Gañadoras as dúas do Premio Blanco Amor. Nas páxinas que levo lidas, atópome cun universo propio no que non acontecen cousas inauditas, mellor dito, non acontece nada. Só a presenza de catro personaxes sen nome de seu, identificados unicamente polo rol familiar, privados pois de identidade, coma os membros do personaxe grupal de grupo abeliano. Non fan nada. Pensan, fan solitarios, fedellan por veces en reloxos, pero non se comunican entre si. Ninguén contesta a ninguén. Só o silencio. Tampouco é a de Iván García Campos a escrita dun poeta. Nada pois de requintes estilísticos, pero si pequenas doses de humor retranqueiro. Pero dá igual porque esta primeira parte transmite con grande fidelidade o que pretende ser: metáfora da incomunicación da sociedade actual. Volveremos sobre O imposible de desatar. Polo de agora esta breve escolma de fragmentos para abrir o apetito:

   “A nai facía os encrucillados do xornal contando cos dedos. De cando en vez soletreaba en alto algunha palabra, cousa que irritaba o marido, que seguía a ler… Así que fuches ti?, preguntoulle a muller. O marido ergueu a ollada do fascículo e mirouna en fite. Logo seguiu a ler en silencio. Ela sorriu fregando un pé contra o outro, coma un grilo que grila, e pensou; así que fuches ti”. ( páx. 20 )

……………………………………………………………………………………………………………………………

“ O fillo, na cama, riu, sacudindo todo o corpo, e logo fixo o mesmo que Onán. Adiviñaron, efectivamente adiviñaron”. ( páx. 43 )

……………………………………………………………………………………………………………………………

“ O marido entrou na sala e comezou  a comer afirmando coa cabeza. Que parvada tan grande, pensou a nai. Está bo, dixo o marido. A nai non contestou. Comeron en silencio como criaturas”. ( páx. 48 )

……………………………………………………………………………………………………………………………

“ A casa ficou en silencio toda a tarde, latente coma un cabalo negro”. ( páx. 51 )

……………………………………………………………………………………………………………………………

“ De seres bo, caes mal, seguía o pai; de seres mediocre, tamén. E se es malo, dás pena, así que hai que aceptalo, o mellor é ser mediocre como a maioría da xente. A nai volveu tusir. A filla pareceu reprimir un salouco. Lostregou e escoitouse o vento. A chuvia pegaba nos vidros”. ( páx. 54 )

A ficción amatoria de Eliza Haywood

 A dama solitaria. Fantomina

Eliza Haywood

Sotelo Blanco Edicións, Santiago de Compostela 2010, 234 páxinas.

    Medra paseniñamente pero con pulo firme polo de agora – agardemos que a crise non a estrague – a colección “As Letras das Mulleres” que Sotelo Blanco edita dende o ano 2004 e que reúne  a voz de mulleres tan significativas como Cristina de Pizón, Mary Wollstenecraft, Virginia Woolf, Jane Austen, Concepción Arenal, Olympe de Gouges, entre outras. Esas voces, recuperadas na colección, teñen a pretensión de se deixaren escoitar polo público galego en dúas facetas: o pensamento feminista e a creación literaria. Parafraseando a una das responsables políticas institucionais, que asinan a presentación de cadanseu libro, cómpre dicir que a colección quere achegarnos ao proceso creador en clave feminista, ás dificultades da escrita, cando o uso público da razón non se consideraba propio das mulleres.

Tal foi o caso de Eliza Haywood, unha prolífica escritora inglesa do século XVIII, que se incorpora á colección con dúas pezas narrativas: A dama solitaria e Fantomina, ambas as dúas traducidas ao galego  con claridade e nun labor non doado por Fe González Fernández. A ampla  introdución de Jorge Figueroa Dorrego dá noticia suficiente da ricaz personalidade de Eliza Haywood: novelista, actriz, dramaturga, escritora de libros de conduta, tradutora, editora de xornais. A súa primeira novela, Love in Excess foi moi lida na primeira metade do século XVIII, un best seller da época, competindo con Robinson Crusoe e As viaxes de Gulliver. Son as súas, pequenas novelas encadradas pola actual crítica literaria na categoría de “amatory fictions”. No século XVIII denominábanse “ historias secretas” e son breves textos amorosos que mesturan diversos elementos ( eróticos, sentimentais sociais, fantasiosos ) e pretenden desculpar a sexualidade feminina e criticar a masculina.

Máis que de feminista, a narrativa de Eliza Haywood acostuma ser cualificada como “feminocéntrica”, xa que pretende funcionar como experiencia vicaria para que as súas lectoras novas aprendan a cotexar as súas relacións cos homes, evitando así erros no seu comportamento. Non obstante, tamén cuestionan, e de xeito moi perspicaz , os daquela vixentes conceptos de xénero, facendo fincapé na naturalidade, e xa que logo, na inevitabilidade  do desexo feminino coa finalidade de liberar as conciencias de pesadelos e remorsos masoquistas.

Retrato de Eliza Haywood

Con efecto, as dúas novelas agora editadas en galego, posúen ese carimbo “feminocéntrico”. En A dama solitaria o lector atópase cunha historia verbo das desgrazas que pode sufrir unha muller cando, inxenuamente e alimentada pola paixón, cre  todo o que o seu amante ou sedutor masculino lle conta. Malia as aparencias, non se trata to típico relato romántico de amores non correspondidos, senón da reconstrución persoal  logo dunha  experiencia traumática e do rexeitamento social. No desenlace o destino que Haywood lle outorga a súa protagonista, está afastado do que entón era o habitual para as mulleres abandonadas: o convento ou a prostitución. Con todo e aínda que se trata dun final feliz, non sería aceptable segundo os parámetros de hoxe, xa que supón unha renuncia total ao desexo heterosexual.

En Fantomina  o que relata Eliza Haywood  son as estratexias – cambios de identidade – dunha muller “ de condición” para satisfacer os seus propios desexos, tanto sexuais como amorosos. A protagonista adopta diferentes identidades na procura do home devecido, afastándose así do paradigma de muller pasiva. Pola contra, segue ao home no que coida achar beleza e pracer. O interese e vitalidade do relato focalízase nas persistentes mascaradas, no recurso do disfrace  para cativar o seu amado e poder satisfacer as súas arelas, penetrando no xogo da sedución na que a muller desempeña á vez o rol de obxecto e suxeito do desexo. Quizabes o desenlace do relato ( a nai envía á protagonista a un mosteiro ) sexa decepcionante  para a mentalidade actual, malia que non hai arrepentimento nin condenas de comportamentos e para certa crítica feminista actual non é negativo nin a comunidade de mulleres do convento supón  unha restrición real da liberdade.

Velaquí pois dous exemplos de ficción amatoria do século XVIII, moi avanzados para a época e rexeitados polo moralismo vixente a partir da segunda metade dese século. Recomendo a lectura destas dúas “historias secretas” de Eliza Haywood porque  exceden con moito todo o que unha muller  dixera no século XVIII sobre o desexo e a paixón amorosa. Mais que o lector non se engane, pois non son historias eróticas nin revelan a relación dunha muller coa sexualidade como se faría hoxe, como o fixo a muller que  asinaba co heterónimo de Pauline Réage ou como o autorretrato de sexo de Catherine Millet. Neste campo as distancias entre o século XVIII e os nosos días aínda son case que infinitas.