A NOVELA DO BISPO GONZALO ARIAS

San Gonzalo

Álvaro Cunqueiro

Edición e tradución de Teresa Monteagudo

Ir Indo Edicións, Vigo, 121 páxinas

(Libros de fondo)

 

En tradución de Teresa Monteagudo, Ir Indo Edicións rescatou para o lectorado galego un texto de Álvaro Cunqueiro, sen dúbida un texto menor, pero que se converte en importante por estar escrito por esa figura singularísima da nosa literatura. En efecto, San Gonzalo pertence á taleiga sen fondo de textos  de Cunqueiro aínda sen recompilar; textos escritos ou reescritos en castelán, e publicados  nesa lingua cos que o creador mindoniense sobrevivía á fame dos anos anos duros da posguerra. Asinado por Álvaro Labrada, un dos moitos pseudónimos que empregou Cunqueiro ao longo da súa vida, San Gonzalo apareceu publicado en castelán no ano 1945, editado pola Editora Nacional. Traducido no ano 2000 ao galego, significa a recuperación dun texto cunqueirán hoxe en día de non doada localización.

San Gonzalo é a historia /novela de Gonzalo Arias. Corren os tempos do latín místico, do século de ferro. A sede episcopal de Britonia, unha sede medio trashumante e que perderá o seu nome para tomar o dos monxes dumienses, fica vacante porque Rosendo deixa a súa cadeira para ir de abade a Celanova. Para substituílo, o pobo elixe a Gonzalo Arias, un fradiño de vinte anos que vira a Nosa Señora das Mazás na horta do mosteiro de Lourenzá, e escoitaba os violíns da corte celestial. Gonzalo será un bispo de comida sinxela e parva, amante do Ermo, a Tebaida de Ortigueira onde aprende a predicarlle aos peixes da ría, aos paxaros e animais da fraga, a vencer ao Demo máis de cen veces. E cando a onda viquinga, vermello e loito na súa divisa, escurece as costas lucenses e as xentes lle pregan a Deus aquel “a furore normandorum, libera nos domine”, a celeste e anxelical artillería afunde as naos dos guerreiros de Odín, respondendo ás oracións do bispo Gonzalo Arias desde a Agrela. A seguir, Gonzalo faise peregrino a Compostela, romeiro a Roma e palmeiro a Terra Santa, vivindo as fábulas da palmeiría a través dos camiños sombrizos ou desérticos e poirentos do ano mil, e entrando por veces en contacto coa materia de Bretaña ao atravesar a “douce France”, onde aínda resoa o eco do olifante de Roldán.

De Gonzalo fícanos a memoria dos seus sete milagres, a batalla naval contra os normandos, o baptisterio de San Martiño e un zapato branco con espigas de ouro bordadas, e que Álvaro Cunqueiro confesa ter collido e que agora ule a neftalina. Do intento biográfico do marabilloso fabulador mindoniense, o que fica é a novela dun santo e dun heroe popular do ano mil.

A potencia fabuladora de Cunqueiro que deixa as súas pegadas mesmo nun texto insignificante, reescribe, como xa dixen, a vida dun santo medieval nunha novela de corte marabilloso, na que páxinas e máis páxinas escritas desde o seu particular universo e querenzas narrativas, xúntase ao núcleo diexético orixinal, mesturando, coma sempre en Cunqueiro, o real e o lendario.

 

Álvaro Cunqueiro

Deste xeito, o que ao final reloce é toda a capacidade fantasiadora de Cunqueiro nunha mesturanza de fabulación e erudición, neste caso grazas sobre todo a una verdadeira enchente de textos litúrxicos e citas en latín. Por medio de trazos rápidos e seguros, a palabra de Cunqueiro recrea con grande vivacidade as idas, as vidas e os feitos milagreiros do bispo Gonzalo. Iso si, aconchegados polos rechouchíos  do xílgaro, do tordo malvís, dos arrolos da rula e o canto matinal e translúcido da laverca, xuntamente co aletear dos anxos de douradas ás e as visións de Nosa Señora das Mazás.

A tradutora foi quen de transplantar con propiedade á lingua de noso o léxico ricaz e moi variado que Cunqueiro emprega en castelán. E a versión non soamente se amosa atenta aos trazos lingüísticos, senón tamén aos xiros semánticos. Porén, unha nota de edición, ao meu entender responsabilidade da tradutora, pode sementar a confusión na mente dos lectores, ao dar fe da súa intención de conservar as voces típicas do léxico cunqueirán, alterando pola contra outros aspectos para acomodarse ás normas que entonces rexían da RAG / ILGA. Como se a edición estivese feita desde un orixinal galego que non existe en ningures.

Sobre fragmentarismo, metanovelas e novelas transgresoras ( II ): Metaficción*

Unha historia que non vou contar

Cid Cabido

Xerais, Vigo 2010, 267 páxinas.

A estas alturas da sesión non resulta novidoso para ninguén, achegado as nosas letras, nin desacougante para o mesmo autor, a constatación de que Cid Cabido é seguramente o narrador máis singular, insólito e inclasificable do sistema literario galego. Pouco ou nada visible nin adicto  aos aparatos e afagos extraliterarios, deixase ver unicamente a través das súas obras, desde Días contados e Panificadora ata Blúmsdei, sen esquecernos daquela novela tan transgresora como é Grupo abeliano. Na mesma dirección  sorprendente alíñase a súa última entrega, Unha historia que non vou contar,  que non é certamente unha historia de colmos nin de evidencias primarias ou seres marxinais e surrealistas, senón unha verdadeira trama, unha diexese, malia o que di o título, pero cunha forma interna rachadora e experimental en boa medida. Por iso, os receptores deben de ser fieis ao pacto narrativo co autor para a cabal comprensión desta obra, entremedias entre o xénero detectivesco e a novela negra, pero que se permite os luxos dunha construción literaria que pon en cuestión os mesmos lindes da ficción.

Cid Cabido

A novela abéiranos ás figura dun escritor, un tipo raro, “incomunicativo” e cun alto nivel de nugalla que, a finais do 2005, comeza  a investigar un crime cometido en Vigo e que circulou como lenda urbana no ano 1974. Pártese, xa que logo, dun caso real, o asasinato do conserveiro Antonio Alfageme – na novela Antonio Alfaren -, relátanse así mesmo as grandes liñas do caso Reace, no que todo quedou tapado e ben tapado e que serve como contexto social e político deste crime pseudo – pasional, para completar un puzzle no que a maioría das interpretacións que xerou, seguen a ser nesgadas e inconsistentes. Mais a investigación permítelle ao escritor confirmar algunhas certezas, nomeadamente as do carácter corrupto do franquismo que provoca formas de vida anquilosadas, sordidez e mediocridade que nin as persoas máis poderosas dunha cidade como Vigo eran capaces de superar.

Cid Cabido dispón da rara habilidade de suturar no desenvolvemento dunha intriga que  sen dúbida tira do lector, materiais moi diversos: narracións puramente ficcionais xunto con outros que están antes ou despois dos lindes da ficción: relatos de feitos reais, testemuñas, conversas, noticias dos xornais,  pequenos esbozos gráficos e mesmo reflexións sobre o propio acto creativo. Metaficción en definitiva. Un universo literario pois selvático e  polifónico, con abondosas pegadas do cinema, que conforma unha novela cen por cen viguesa. Un rexistro coloquial baseado na oralidade é unha vez máis o instrumental deste provocador iconoclasta das nosas letras, dono dun territorio literario persoal, rico  e moi especial.

* Este texto foi publicado o día 14 de xaneiro de 2010 no Suplemento “Faro da Cultura” do xornal Faro de Vigo

Sobre fragmentarismo, metanovelas e novelas transgresoras, ( I ): A deconstrucción da novela*

A choiva do mundo

Xosé Manuel Pacho Blanco

Galaxia, Vigo 2008, 240 páxinas.

Xosé M. Pacho Blanco, avogado e profesor da Universidade de Vigo, realiza con esta novela, A choiva do mundo, o seu debut literario. E faino co aval do Premio de Narrativa Torrente Ballester e no medio dun certo balbordo provocado pola mesma natureza dun texto literario complexo e de non doada definición. O xurado que lle outorgou o galardón, cualifica a súa obra como a máis vangardista da literatura galega e, ao mesmo tempo, coma “un mosaico esnaquizado, difícil de entender”. O mesmo autor, logo de calibrar a novela coma un xogo literario que pretende recorrer todos os xéneros, reivindícase como un innovador que trata de buscar novas fórmulas nos procesos de elaboración creativa, porque, afirma, non se pode seguir escribindo como o facían Lorca ou Faulkner hai setenta anos.

Á marxe da calidade dos textos de Pacho Blanco, a súa lectura obriga ao lector a se interrogar sobre o estatuto da novela. Xa hai anos que se puxeron de moda as estructuras fragmentarias na arquitectura novelesca. Obras como 2666 de Roberto Bolaño marcan fronteiras e abren camiños. A estética da subversión convertida en hipertexto: infinitas historias, infinitamente ramificadas. A prevalencia, en definitiva da así chamada “non fiction” sobre a ficción ou narrativa tradicional. A  esta receita, selo distintivo da modernidade, apúntase de forma convincente Pacho Blanco. Sen dúbida o mérito máis salientable desta novela desde o punto de vista formal é un labor de agulla, feito da unión de fragmentos de teas e materiais de moi diversa índole. Ese lector superactivo  que demanda a novela do escritor ourensán, atopárase con trinta e nove textos de natureza moi diversa: micronovelas sen rematar, diálogos sobre a complexidade do ser humano, prosas poéticas, retallos de pezas teatrais, diarios, esbozos biográficos… e mesmo críticas literarias e títulos de crédito que, coido, teñen que ver coa mesma novela.

Todos estes materiais conforman A choiva do mundo, a historia dun editor que recolle e publica distintos relatos como unha metáfora de que o mundo se constrúe coas historias de todos nós. É unha choiva de historias o que configura a sociedade actual. ¿Algo que suture todos estes materiais? Quizais un certo aire de familia pesimista e negativo que sobrevoa sobre case todos eles e que o autor/editor define como o crisol da tristura do mundo.

Xosé M. Pacho Blanco ( Foto: La Región )

Non se cuestiona a calidade das prosas de Pacho Blanco, o perfecto xogo de voces narrativas que se alternan e xustapoñen ao longo do libro, o emprego de rexistros estilísticos tan variados. Tampouco a capacidade de encerrar nas poucas liñas dun relato arrepiante como “As tatuaxes da alma”  toda a crueldade humana. Resulta así mesmo correcta a integración de referencias literarias alleas a xeito de paratextos. Así mesmo penso que é encomiable unha audacia experimental tan heterodoxa. Pero o que se pon en dúbida é que todo isto forme unha novela. As novelas esteadas no fragmentarismo constrúense como as matrioskas: novelas encaixadas noutras novela e esta a súa vez noutra novela. Estructuras arborescentes, ramificadas, con infinitas historias que se espallan dun xeito caótico, pero arredor dun “centro oculto” que lle confire unidade a todo o texto. Esta ligazón de tanto material narrativo é o que botamos en falta na obra de Pacho Blanco. Daquela que nos atopemos con algo que o mesmo autor recoñece: “Unha novela que se nega a si mesma. A deconstrucción da novela tal como foi entendida desde que esta existe.

* Este texto foi publicado o 9 de outubro de 2008 no Suplemento “Faro da Cultura” do xornal Faro de Vigo.

A novela como carne de ficción

A autopsia da novela

Juan Tallón

Editorial Duen de Bux, Ourense 2007, 200 páxinas.

Malia ter gañado o IV Premio Pastor Díaz de Novela, esta proposta narrativa de Juan Tallón pasou practicamente desapercibida. O feito de non figurar nos catálogos das editoriais galegas que contan con canles de distribución axeitadas e os  oídos xordos ou claramente reprobatorios  de certa crítica galega que está a anos luz das rotas e itinerarios por onde camiña a narrativa máis actual, fixo que de A autopsia da novela de Juan Tallón apenas se falase. Porén, Juan Tallón é un autor que vai máis alá. Máis alá e non só no ronsel da posmodernidade tal como a entende Dolores Vilavedra nunha moi recente publicación. Juan Tallón non adelgaza a súa imaxe autorial; ás avesas: no seu discurso hai trazos homodiexéticos e a súa iconoclastia ou experimentalismo estrutural vai máis na liña dos narradores latinoamericanos actuais, sen esquecernos de Borges e Cortázar,  e de certos fabuladores españois que publican na selecta, aínda que minoritaria editorial Candaya, entre eles Javier Martín.

Non é no evidencialismo no que se nutren as páxinas de Juan Tallón, senón no que J. A. Masoliver Ródenas, no prólogo a última novela póstuma de Roberto Bolaño, editada nestas datas cualifica de “intraliterario” máis que “metaliterario”, pois na escrita do escritor de Vilardevós todo forma parte do desenvolvemento argumental.

Juan Tallón ( Foto: La Voz de Galicia )

A primeira vista A autopsia da novela semella unha novela enmarcable no xénero negro. Na mesma, en efecto, hai cadáver, detectives, asasino; mais xa aquí o discurso narrativo se afasta do xénero para esculcar a evolución psicolóxica dos personaxes para alén da investigación policial propiamente dita. O conflito interno dos personaxes é pois o que focaliza a ollada autorial. Engádase a todo isto o feito de que Juan Tallón fai literatura do corpo  literario. A miña ignorancia impídeme decatarme de se tal práctica é frecuente no sistema literario galego. Eu só coñezo unha proposta narrativa, ademais das obras deste autor, que recorra tal camiño. Unha proposta merecedora no seu día do Premio Torrente Ballester e considerada polo xurado como “un mosaico esnaquizado, difícil de entender”. Á mesma tarefa apúntase Juán Tallón xa desde a primeira páxina: “Bisturí. Palinodias. Pinzas. Asíndeto. Serrón para as zonas duras e máis resistentes ( … )A literatura  admite o uso de calquera ferramenta ( … ) cuxa aplicación sobre o texto – vía metáfora – permite á escrita ollar cara dentro, ficar pasmada fronte aos mecanismos internos que a fan funcionar ( … ) Metaficción. A incorporación  ao tronco da trama, como unha parte máis da novela, de espazos nos que o autor reflexiona sobre a ficción que está a construír”. Xa que logo, atravesar a novela por dentro, facerlle a súa autopsia como reza o título.

En resumo, unha novela que camiña coa modernidade. Afirmar que as intervencións do autor implícito e do autor explícito rompen  o fío argumental; que a cita con profusión de nomes de escritores recoñecidos ( non só se citan, senón que se dialoga con eles! ) semella unha mostra superflua de erudición; que a presenza impertinente do devandito narrador distrae o lector ( … ) que non entende para que interrompe  o discurso, todo iso equivale a non comprender que cómpre pescudar novas fórmulas nos procesos de elaboración creativa, porque non se pode seguir escribindo coa “ortodoxia” coa que hai unha manchea de anos escribían Faulkner ou Kafka, nin sequera no ronsel da Nova Narrativa Galega dos anos 50 e 60, herdeiros da tradición literaria europea e que romperon sen remorsos co que se viña facendo na narrativa galega anterior.

O vicio nefando, de Xosé Manuel Martínez Oca

O vicio nefando

Xosé Manuel Martínez Oca

Baía Edicións, A Coruña 2009, 318 páxinas.

    Non é unha novidade editorial acabada de saír dos prelos. É simplemente unha novela de Xosé Manuel Martínez Oca. E falar deste autor  significa para min palabras maiores, desde que ficara engaiolado polas súas viaxes na procura do amor, pola frustración cando a existencia semella que non nos ofrece saídas, polas demencias pautadas día a día, por aqueles náufragos en terra nos sequeiros conxugais do desamor. Nesta ocasión, Martínez Oca, un narrador desafortunadamente esquecido e mesmo ninguneado do noso sistema literario, en boa medida porque el non vive disto, non frecuenta o mundo dos escritores e os seus parladoiros, foxe das xiras promocionais e achégase á escrita como se fose un pasatempo. Nesta ocasión, digo, non é o monoteísmo do amor e as súas aberracións o tema da novela editada en marzo de 2009 por Baía Edicións  e que hoxe saco da arca da avoa, senón o vicio nefando. Mais que non se trabuque nin perturbe o lector porque amplo é o índice de vicios nefandos. O máis coñecido, ese vicio do que as palabras dos poderosos teñen dito tantas cousas: que se te quedarás cego de tanto practicalo; que se te estiñará o cerebro; que te efeminarás ou converterás nun desviado e logo non saberás como relacionarte dunha forma natural. Gravísimo pecado, máis grave que o incesto e agravado se hai sacrilexio, como argüía, “more escholatiscae dicendo”, o Doutor Anxélico. Os menos graves, pero igualmente proveitosos, son os secretos e nefandos vicios da lectura e da escritura. Ambos os dous, depravados, nefarios, impíos, execrables…para certas gobernanzas ( palabra ben relambida pero moi de moda ) do mundo.

Do solitario vicio da escrita trata a ficción de Martínez Oca. Na novela prodúcese unha verdadeira tematización do acto da escritura e, sobre todo, dos pasos que seguen a tal acto: o laborioso e arduo feito de publicar. As dúas citas que abren o texto, son xa de entrada, ben reveladoras ( “Escribes porque estás fodido, para que despois, polo que escribiches, te fodan os editores, os críticos, ou o público”, “Ó penetrar no inferno literario, vai vostede coñecer os seus artificios e o seu veleno” ). En efecto, o protagonista, Cosme Damián Ferro Barreiro, fracasado e desafiuzado  na súa arela de obter una praza como funcionario docente no ensino medio e así non traballar máis ( sic ), sen ningunha outra opción persoal e coa libido polo chan, decide dedicarse á escrita e redacta unha novela que lle viña roldando pola cabeza. Logo, a tarefa de buscar editor. O inferno do que falaba a cita inicial de Cioran e que a narración de Martínez Oca conta de  xeito maxistral, mergullándose  nese mundo ( submundo por veces ) que rodea o feito propiamente literario.

X. M. Martínez Oca

Se coubese a clasificación, e aínda que semelle redundante, eu non tería reparo en aplicarlle a esta novela o apelativo de “meta – post – discursiva”, pois que nos amosa por dentro o taller do escritor e, sobre todo, o longo camiño que vai dende o acto de escribir ata o seu cume: ver o texto publicado en letra impresa. O narrador non só nos presenta acontecementos, senón que os interpreta e comenta. Atreveríame a dicir que Martínez Oca actúa nesta novela como un agochado narrador autodiexético que conta episodios da súa propia historia, se ben os fabrica co traxe dun alter ego. E faino desde o humor, por veces non exento de sarcasmo.

Pero hai algo máis que pode incentivar o apetito lector. O vicio nefando, coido eu, é unha novela en clave. Baixo a carauta da ficción, o autor está contando historias verdadeiras. A súa propia e a de non poucos protagonistas do noso mundo ( submundo ) literario, amalgamando axeitadamente cores, caras vestimentas e tamén fachadas para que ninguén se identifique. Entremos pois no pacto narrativo co autor, nesa retórica que nos leve a pensar o mundo da novela como real, porque a realidade, a crúa realidade dunha sociedade que idolatra o becerro de ouro da banalidade e do insubstancial, está ben presente e representada na ficción de Martínez Oca. O seu mundo ficcional non é diferente do mundo de fóra.