Segredos composteláns. Para unha amena lectura

Once portas

Héctor Cajaraville

Edicións Xerais, Vigo, 2017, 103 páxinas.

    Héctor Cajaraville é un xornalista que irrompeu con paso firme e pouco menos que acelerado na narrativa galega. Desde o ano 2015, leva publicadas seis novelas. Un autor ademais versatil que frecuenta con igual competencia a novela para adultos e aqueloutra que tamén poden ler nenos e nenas. Once portas, a súa última entrega, é unha novela breve que se fixo merecedora do Premio Ánxel Fole de Narrativa Curta do Concello de Lugo, condición que, nos tempos que andamos, non avala nin certifica unha calidade salientable, porque todo o relacionado co mundo dos galardóns literarios, multiplicados desde 1975, é moi relativo.

A noveliña, xurdida como froito dunha investigación persoal sobre a historia de Santiago, baséase, xaora, no artificio que non se fai público ata a morte de seu autor, o mozo Guillerme Cardelle, aínda que nada se nos di sobre cómo chegou ás mans e ao dominio do escritor. No mesmo, a voz narrativa, a de Guillerme Cardelle, retrotráenos ao 9 de maio de 1929, festa da Ascensión. O mozo Cardelle achégase á carballeira de Santa Susana para entreterse cos postos do mercado e as atraccións  que alí se congregaban. Entre elas, o telderete do mago Bunda, con dous personaxes ben exóticos: un navegante escocés e un feiticeiro masai que fai de mago. O mozo Cardelle faralle unha pregunta verbo da historia santiaguesa, nomeadamente que lle revele algún segredo, “Tudo misterio desta cidade é once. Once portas en cidade, once igrejas en recinto, once camiños por bajo la tierra…” E baixo a porta once “ha tres centurias más que se guarda el homem santo Iacobo”.

Malia que todo aquilo lle cheira a calote, Guillerme Cardelle ponse a investigar o número de portas da antiga muralla, as antigas igrexas e sobre todo os túneles  que furaban o subsolo da cidade, xa que pensa que, debaixo da porta once, estaba gardada a arqueta enterrada tres séculos antes, un lugar, xa que logo, distinto do que acreditaba a oficialidade relixiosa. O que atopa é un segredo que non revelará ata despois da súa morte e que, segundo o prologuista Emérito L. Harguindey, de ser real obrigaría a darlle a volta á historia oficial e ortodoxa da cidade.

 

Héctor Cajaraville

Non entanto cómpre que o lector se decate de que a novela, se ben xurdida dunha investigación, é un fundido de historia e ficción e non desentoa con tantas hipóteses que se teñen formulado sobre a orixe dos restos mortais soterrados na cripta da catedral santiaguesa. Héctor Cajaraville conduce o relato desenvolvendo unha trama non carente de intriga,cunha arquitectura compositiva ben construída, unha linguaxe pulcra, áxil, sen ornatos espurios ou fraseos líricos, entreverando, como xa quedou sinalado, realidade histórica e fabulación. Mais coido que se perde nalgúns enredos secundarios, a numeroloxía e o significado do número once, entre outros. Tamén en leccións de historia de interese, xaora, de historiadores da antiga e actual capital de Galicia. Son sobexas igualmente, na miña estima, as esculcas sobre a antigüidade  das igrexas de Santiago, do gusto dos seareiros de lideiras arquitectónicas, mais pouco atraentes para o lectorado común. O desenlace desta pequena peza narrativa é claramente mellorable, xustamente por ser o que o lector está esperando. Non empecen con todo estas eivas unha lectura amena e entretida que é -compre non esquecelo-  un dos obxectivos da literatura, en especial da narrativa.

 ( Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 22 de xuño de 2017)

Atavismos da tribo

Terra queimada

Ramón Caride

Edicións Embora, Ferrol, 2017, 84 páxinas

 En pacífica coincidencia e convivencia con outro título da narrativa de noso, rotulado tamén Terra queimada, publicado hai vinte anos e da autoría de Xesús Manuel Marcos, ao que Ramón Caride lle dedica este libro, vén de ver luz a última entrega narrativa de Ramón Caride, editada en Edicións Embora.

Terra queimada é unha intensa novela de relatos. Relatos que se poden ler como autónomos, pero que teñen relacións uns con outros, e que, no seu conxunto, danlle forma a unha novela breve, no só por esas ligaduras que lle proporcionan os personaxes compartidos senón tamén por teren en común outros trazos seguramente máis importantes: historias que se cruzan e encontran, que fan referencia a unha Galicia rural en imparable decadencia, ensumida na desolación. As pequenas aldeas dos montes da Galicia interior, paradigma do baleiro, da soidade, nas que todo arde, tamén a memoria (páxina 8). E así mesmo, pola violencia, por veces fría e irracional que aparece con claridade nalgunhas destas historias, e noutras de forma solapada.

Novela moi intensa, arrepiante a veces, con protagonistas que son xente dura, moi rexa, e aos que a aleatoriedade da vida os precipita en sanguentos axustes de contas.

Todo comeza nunha taberna cunha partida de cartas na que participan Elixio, alcumado Chavella, un xubilado que vive coa súa sobriña Zoray que chegou de alén mar, á que nada lle falta e que lle paga aturándolle todo, no só as rarezas senón tamén máis cousas, segundo algúns dicires. O Sindo, un mercador de madeira. E dous serrachíns: Ramón do Tanxil e Vicente o Capado. Os catro forman parte da paisaxe da taberna. Semellan intemporais como as cadeiras esportilladas da mesma. Serán elles o fío condutor e o ligamento que amalloa as diferentes historias ata convertelas en novela. Ao día seguinte continúa a partida  de cartas, tamén a rutina dos serrachíns. E aparece na narracións o bar de alterne Club Colina, carecente de glamour, mais con abondosa animación a partir da solporecida, porque, como parte da carta da casa, ofrece mulleres, entre elas unha negra: Sawa, á que, por tela rescatado nunha acción de salvamento marítimo, coñece Héctor, un personaxe decisivo no desenlace destas historias encadeadas. Sawa arrastra consigo unha existencia estarrecedora, a dunha muller convertida en mercadoría.

O autor introduce unha historia que, malia ter sucedido no século XIX, non desentoa nin semella unha manobra para alongar o percorrido e as páxinas desta novela breve. O relato da gavela do Meteco, un malfeitor carlista que actuaba coa súa banda polo Paraño. Un conto relatado polo vello Elixio e que subliña que o duren dos moradores dos montes galegos vén dos devanceiros, dos arrieiros, da “xente de antes, todo cerne” (páxina 34).

Como xa dixen, nas páxinas de Terra queimada emerxen desde a dureza dos labores dos serrachíns, sanguentos mais xusticeiros axustes de contas: as violacións da nai e o asasinato do pai, escoitados no desvarío de aquela, foron purgados cun tiro na cabeza. Cóntase no relato “O piñeiro”, con suficiente substancia diexética para construír coa súa trama unha novela de seu.

O desenlace da novela é unha refoleada de optimismo nesta maldición de incendios, soamente aludidos nalgún intre ou presentidos pola presenza dos pilotos do helicópteros apagalumes. Mais na secuencia final, “A plenitude do incendio”, atopamos a historia que xustifica o título: todo arde, montes e aldeas enteiras. Un espantoso Argamedón  de lume. Un fogo maxistral e apocalíptico que reflicte o que cada verán queima os nosos montes e, por veces, as nosas aldeas.

 

Ramón Caride

Mais dunha vez teño feito referencia a que Ramón Caride se defende con igual eficacia en todos os xéneros e subxéneros, pero que é no relato curto e na novela breve onde cómpre salientar a súa mestría. R. Caride leva moitos anos agasallándonos con historias condensadas, historias crúas e acedas, negras historias case que sempre que fan saír á superficie o sentido da existencia cando se vive nun contorno abafante. Faino de novo en Terra queimada, cun pleno dominio do espazo literario do conto, ao que é capaz de dotar da tensión e intensidade que demanda o tema, que, xaora, necesita ser condensado en poucas planas. Narrativa de accións: sempre pasan cousas nos relatos de Ramón Caride. Estrutura accional perfectamente dosificada. O tempo da historia é lineal na memoria, pero no discurso aparece alterado por algunha analépse  que recupera o pasado. Personaxes perfilados moitas veces cun só trazo (Tareixa, a taberneira, é “viúva desde sempre, co seu loito perpetuo”) que transmite máis información que unha páxina enteira. Un estilo de prosa, neste caso pouco iluminado por relampos de fantasía, mais ornado pola oralidade do galego da xente desas tribos nosas da Galicia interior, ponlle  a vestidura a esta moi boa novela breve na que, máis unha vez, na narrativa de Ramón Caride hai unha primacía de historia.

Relatos eróticos en voces galegas

Abadessa oí dizer

Relatos eróticos de escritoras da Galiza

Varias autoras

Através Editora, Santiago de Compostela, 2017, 111 páxinas.

 Baixo a epígrafe dun escarnio obsceno de Afons’Eanes de Cotón (“Abadessa oí dizer”) e a chamada de Carmen Blanco (“Saúde mulheres, quero-vos lobas livres”), nove autoras galegas responderon ao pedido de Através Editora e escribiron cadanseu relato erótico, avanzando así nos “movimentos do bom amor”.

Son elas: María Lado, Verónica Martínez, Raquel Miragaia, Teresa Moure, Emma Pedreira, Isabel Rei Sanmartín, Susana Sánches Arins, Rexina Vega e Eva Xanin. Os seus relatos viron luz hai unhas semanas so o rótulo do escarnio do trobador medieval, e o subtítulo “Relatos eróticos de escritoras de Galiza”. Elas, seguindo a tradición  de poetas e narradores da historia occidental -tamén os autores das cantigas galaico portuguesas- que nunca deixaron de falar do sexo, acreditan que tanto o erotismo como a pornografía son manifestacións da sexualidade, unha actividade que tamén nos define como humanos, como sapiens baixados das árbores; reprimidos, porén, pola tradición intelectual e pola moral xudeu-cristiana. Unha actividade que, na opinión de pensadores do talle de Georges Bataille ou Michel Foucault, é un dos principais problemas cos que se enfronta a nosa especie.

Con todo, non son as achegas destas nove mulleres escritoras galegas unha expresión brava do sexo. Non son os seus relatos pornografía, se ben as diferenzas entre erotismo e pornografía son moi sutís, dependendo case que sempre dos estereotipos éticos. sociais, psicolóxicos, estéticos, feministas ou machistas que sempre son subxectivos. A moza do primeiro relato quere ir de carallada e que o mozo que resplandecía no medio do xentío a empurrase contra a parede. Noutros relatos, todo é labios e saliva, o gusto da carne, casacas e blusas tiradas, bondaxe salvaxe, anegacións entre seos femininos, labaredas que inflaman…Benvidas sexan, pois logo, estas reivindicacións dos praceres corporais recollidos nestes relatos do subxénero da literatura erótica, cociñados co lume e o pulo da maxia sexual, coa contumacia da carne, porque tamén contribúen, como o ensino en galego, o cine en galego, a liturxia en galego… á normalización da lingua de noso.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego o día 12 de xuño de 2017. Para ver o orixinal, premer aquí)

Historia e fabulación. Con habelencioso manexo

O Códice esmeralda

Alberte Blanco

Edicións Xerais, Vigo, 2017, 419 páxinas.

 

O Códice esmeralda é a tardega peza de ficción coa que recunca  Alberte Blanco na narrativa de longo alento. Fixérao con anterioridade en estudos e ensaios relacionados co mundo forestal e en relatos autobiográficos. A novela que arestora publica Edicións Xerais, é unha afouta mersturanza de relato de reconstrución de episodios históricos, tanto de grande proxección como foi a batalla de Rande, como outros máis modestos: a recreación ficcional da vida dos mariñeiros galegos na primeira metade do século XIX; e unha fabulación de intriga e misterio nos primeiros anos do século XX. A estrutura da novela ciméntase  pois en tres historias entrenzadas polo fío condutor dun personaxe, Xan Bieito, que está presente nas tres partes da novela que, no entanto, admiten unha lectura por separado.

Na primeira historia (“A conspiración”), Xacobe, un home asaltado por estraños soños, pregúntase qué  escuros segredos esconderían as augas de Rande, na ría de Vigo. Responde sacando á luz parte dos documentos descubertos na antiga casa familiar de Santiago de Vigo. Trasládase, xa que logo, douscentos anos cara a atrás, nas semanas preliminares ao infausto 23 de outubro de 1702, data da batalla de Rande. O manuscrito que atopara o protagonista rexistra o diario de navegación da frota imperial de Nova España que, escoltada por unha escuadra  francesa, traía para o novo soberano, o primeiro Borbón, os tesouros de América. O diario está escrito polo capitán xeneral español Manuel de Velasco, mais a súa segunda parte é obra do grumete de confianza do xeneral, Xoán Bieito Branco, natural de Teis, que coñece a trastenda da historia que non se corresponde coa versión oficial da batalla de Rande. As anotacións do diario rematan cun sorprendente final. Un estraño enigma que sinala, para quen o saiba interpretar, o lugar onde está agochado o alixo do almirante francés Rousselet. Nesta primeira parte, o autor achéganos unha intelixente amalgama de realidade histórica e ficción, como tal a visita á Illa de San Simón.

A segunda novela (“A ánima da néboa”) desenvólvese en Santo Ardán de Cobres e é unha fabulación bastante rocambolesca que acontece no ano 1836 e, aínda que no final da mesma aparece Xan Bieito, relata unha historia que comeza coas dificultades para poñerlle nome a unha dorna, continúa co noivado de Xan Branco de Vigo e a súa moza Andrea de Santo Ardán, o matrimonio desta con Xosé Portela, o falso falecemento do último, a voda da viúva co que fora o seu único amor, sucesos paranormais, o secuestro de Andrea, a aparición de Portela e a súa esixencia para deixalos libres: que lle entreguen o pergameo que, nun debuxo, sinala onde se atopa o antigo tesouro das Indias.

 

Alberte Blanco

Finalmente na terceira parte (“O tesouro maldito”), Xacobe é o personaxe central, douscentos anos máis tarde, pescuda a localización do tesouro que tiña ademais un valor oculto e maligno. A novela convértese nunha sucesión de acontecementos pouco cribles, unha fervenza de imaxinación na investigación para a solución do enigma, con sesións de hipnose, loxas masónicas, organizacións secretas, dobres xogos, traizóns, desusadas toponimias, tumbas templarias, papeis de ámatl -unha substancia vexetal vivificante dos maias-. Unha reflexión final distópica remata o esforzo acumulativo encomiable de Alberte Blanco, no que saliento o perfecto coñecemento do marco espacial da ría de Vigo, o adecuado emprego da terminoloxía mariñeira, a axilidade nos poucos diálogos, a mesura no emprego de analépses e, de xeito especial, o relato solvente  e verosímil , ateigado ademais de certo dramatismo da batalla naval de Rande, e o habelencioso manexo dos arquetipos da novela de intriga

(Texto publicado no xornal Faro de Vigo, o día 1 de xuño de 2017)