Os mapas dos soños e das lembranzas

As palabras que move o mar

Xaime Toxo

Edicións Xerais, Vigo 2011, 181 páxinas.

 

Non deixa de chamar a atención que, en tempos de crise e dificultades, tamén para o sector editorial, unha das máis importantes casas editoras deste pais, estea a facilitar a estrea, na súa colección de referencia, de narradores debutantes. Narradores que non son precisamente novos na maioría dos casos e que se estrean con decoro e con obras de calidade. Pode ser algo aleatorio, pero ao meu ver,  é significativo e louvable que, no eido de escrita, non existan esas barreiras que marcan os anos. Aos nomes de Ángel Vázquez de la Cruz, Manuel Portas, Ignacio Silva, únese arestora Xaime Toxo. Xaime Domínguez Toxo achega neste volume catro pezas narrativas desiguais, non tanto pola calidade, como pola temática e arquitectura das mesmas. As tres primeiras están esteadas na memoria, na recuperación das lembranzas xeracionais, e acubilladas polos recendos, marusías e bravezas do noso mar. A última é unha viaxe ao horror da ditadura pinochetista. A estrutura das tres primeiras xoga cunha temporalidade anacrónica. O tempo da historia non coincide co do discurso. Pola contra, no último relato a orde cronolóxica propia do tempo da historia e a orde textual do tempo do discurso concordan entre si. Desentoa, xa que logo, a súa publicación neste volume que quere ser “un dique contra o que bate a marusía gris e invernal do esquecemento”.

“O alcume das pedras” inaugura esta escolma. O relato é unha revisión persoal do mapa sentimental dunha xeración que semella coincidir coa do autor. Comeza cunha prolepse coa que se enfronta o lector: a morte do pai da protagonista, o desenlace da historia. Berta, a filla, mentres agarda no tanatorio a incineración, olla cara ao pasado e dálle forma, contándollo a un amigo, a ese mapa sentimental que, desde nena, foi medrando na súa mente, ateigado de experiencias e vivencias emocionais. A educación sentimental da meniña – adolescente, a súa aprendizaxe da vida, mesturando a realidade cotiá co pano dos soños nos que a figura paterna, que un día deixa o fogar familiar para irse a cidade coa Muller – Cine, aparecen como o grande referente que lle permite a nena xogar coa ilusión de estar no corpo do pai cando viste a súa gabardina. Como tecido de fondo,  a maxia do mar, esa xeografía sentimental que nos configura.

Outra prolepse inaugura “Cartografías”, unha narración que se vertebra como unha novela breve. Nun monólogo interior, Clara dá conta da ruptura co seu mozo. Desde ese sentimento de perda e de esgazamento, recupera o pasado amoroso da parella, ancorado nas contornas íntimas da súa memoria. O relato deita as súas experiencias vitais como mestra en Esteiro, a súa vida sentimental e sexual con Carlos, as súas diferentes formar de enfrontar a vida. Os personaxes que se reflicten no espello das súas existencias, nomeadamente nese capítulo entre esperpéntico e goliardesco, no que se nos achegan as argalladas do alcalde para facerse coa puta brasileira, unha moderna versión do dereito de pernada, cunha combinación perfecta: comer nunha casa e foder noutra. O referente da revolución dos cravos, que volve tolo ao mozo de Clara e acaba por separalos, contextuliza esta historia de dores e paixóns, na que tamén o mar, o mar de Esteiro e os seus penedos cheos de sorpresas orgánicas, amorna esta recuperación dun pasado sentimental.

Xaime Toxo ( Foto: Otto Roca )

“A casa dos alicerces mariños” repite a mesma arquitectura circular. Todo comeza coa morte do fillo de Rubén, cuxo cadáver contempla o pai e, desde ese intre, desátanse as súas lembranzas e rememora o pasado, a relación coa súa muller – dous corpos como pedras no medio do deserto -, e cos amigos, Pedro e Luísa. O pasado de todos eles, coas súas infancias, os primeiros amores e paixóns  xuvenís, a morte do amigo, vítima da droga. Desde o presente, pois, o relato regresa constantemente ao pasado, vinte anos atrás, para esfollar a morna carne dos recordos e das soidades na casa dos alicerces mariños.

No cuarto dos relatos, como xa dixen, cambia a xeografía, a temática e a orquestración estrutural. Xaime Toxo mergúllanos, nunha narración lineal, nos espantos da represión no Chile de Pinochet. Os esbirros da morte gozan torturando xente, sobre todo se de intelectuais se trata, aos que lles queiman os libros nos fociños e rebaixan á altura do betume. Alternan o  martirio ao que someten o preso xudeu, comunista e maricón, cos movementos do xogo nun xadrez que viñera da Alemaña nazi. Sen dúbida un bo calidoscopio para non esquecer as barbaries das que é capaz esa especie do “homo sapiens sapiens”.

Sorpréndeme gratamente  o estilo da prosa de Xaime Toxo. Un estilo elaborado, co emprego dun galego vizoso, un rexistro léxico xenuíno, sobre todo no referente á linguaxe mariña e das construcións rurais. Ateigado de calidade poética, modismos apropiados, mais sen caer no lirismo gratuíto ao que se prestan estas rememoracións das cartografías sentimentais.

Verbo la lingua, rexístranse algúns erros. Moitos deles inapreciables para quen non posúa unha notable competencia lingüística. E, aínda que non debemos “filoloxizar” a crítica, penso, con algún outro comentarista, que certas incorreccións, como tal “cortarte as pelotas”, son realmente tan vexatorias para o noso idioma que non se comprende como pasaron a peneira dos correctores dunha editorial que tanto contribúe na difusión da nosa lingua. Agardemos que esa lingua non sexa ese “castelgalego” que está a engulir cada vez máis o galego, idioma de seu, non dialecto.

Abeirado ao minimalismo*

Malas cartas

Manuel Pereira Valcárcel

Editorial Biblos, Cesuras 2010, 95 páxinas.

A posguerra e as súas miserias deixaron pegadas indelebles en corpos e almas dos pobos galegos. Tamén no noso imaxinario colectivo, reflectidas a través da literatura. Xa non se trata unicamente de recuperar a memoria histórica. Eses anos indixentes, de lacerías e pauperismo tanto material como moral, están ateigados de feitos e sucesos reais – suicidios, asasinatos – que levedaron e seguen a inspirar pezas literarias nas que a ferramenta da ficción os fan máis cribles e os converten en “coñecemento narrativo” que perdura para alén do coñecemento histórico. Todo isto é o que o lector atopa nesta novela breve, Malas cartas, do escritor ouzandés, radicado en Madrid, Manuel Pereira Valcárcel.

Manuel Pereira Valcárcel ( Foto: La Voz de Galicia

Unha prolepse (“Ceibaron a Suso”) inaugura esta historia que deu co escritor ao xeito dunha lenda rural, mais, neste caso, baseada nun feito real e do que foron vítimas persoas coñecidas polo narrador. No ano 1951, en Trevoedo, unha aldea galega do concello de Vilaio, aparece asasinada unha viúva de sesenta anos. Os gardas, buscando a solución máis fácil e rápida do crime, prenden a Suso. E aquí dá comezo o relato que se estea en tres centros de interese. O preso inocente sometido a torturas, a súa muller aflixida pero que está segura da inocencia do home, e o pobo que, ao xeito dun altofalante coral, expande e comenta as novas. É este último piar, sen dúbida, o máis importante na narración de Pereira Valcárcel, ata o punto de converter o relato nunha verdadeira novela coral. Porque o relato reflicte sobre todo o eco que  a detención do Suso ten entre os seus veciños: as forzas vivas que o consideran sen máis culpable e a xente do pobo que acredita na súa inocencia e non deixa de manifestar a súa xenreira contra os gardas, pero que respecta os caciques. Agranda así mesmo o argumento da novela a perfecta captación da paisaxe social do pais, nunha posguerra chea de miseria, odios, resentimentos e da obscena  fachenda dos ganadores da guerra, adeptos e adictos “al Régimen”.

A escrita de Pereira Valcárcel abéirase conscientemente e á mantenta ao minimalismo, á expresión concisa e neste caso seguramente sen un “Captain Fiction” que, como nos relatos de Carver, pode os seus orixinais. Estilo minimalista, sobrio pola concisión do relato, pero tamén, pola perfecta descrición, ata os máis mínimos detalles, do que lle interesa á historia. Un escritor, pois, que conta o que cómpre contar, o esencial que marca  a historia e non a escurece.

* Este texto foi publicado o día 24 de marzo de 2011 no Suplemento Faro da Cultura,  páxina VI, do xornal Faro de Vigo.

Aníbal Otero…”anucíuse de tristura e señerdade”

Aníbal Otero. Lingüística e política na Guerra Civil e no franquismo

Xesús Alonso Montero

Xerais, Vigo 2011, 412 páxinas.

 

Dá cumprida noticia da vida de Aníbal Otero (1911 – 1974) este libro de Xesús Alonso Montero. Unha vida na que Esmoriz, o seu alter ego na novela do mesmo nome, sae da cadea, retorna á casa e alí, empregando o termo dialectal  que só se atopa no Vocabulario de San Jorge de Piquín, “anucíuse de tristura e señerdade”. Unha biografía imprescindible para entender a obra lingüística dun home moi pouco coñecido en Galicia, pero amplamente citado fóra da nosa terra polo seu labor no Atlas Lingüístico de la Península Ibérica, realizado desde o Centro de Estudios Históricos de Madrid nos días da Segunda República (1934 – 1935); polas súas enquisas lexicográficas en Galicia en no territorio portugués a partir de 1949. E mencionado sobre todo porque para eses investigadores e nas versións orais que circulan por Galicia, Aníbal Otero foi un mártir da Filoloxía durante a Guerra Civil. Unha biografía necesaria igualmente para comprender o traballo truncado polas adversidades da persoa que hoxe sería sen dúbida a maior autoridade en dialectoloxía e lexicografía de Galicia.

Asómome a esta obra de Alonso Montero coma un pagano, alleo ás tarefas lingüísticas, mais penso que esa condición non impide ler este libro, así como os outros cos que Xesús Alonso Montero ten documentado a nosa memoria histórica dos últimos cincuenta anos. Ler este libro con desconcerto, con emoción e cunha grande xenreira diante da barbarie e o infortunio do que foi vítima Aníbal Otero.

Xesús Alonso Montero

Como se dunha crónica novelada, e ao mesmo tempo atormentada, se tratase pero alicerzada nunha inxente documentación, Alonso Montero agasállanos cunha biografía paradigmática, dificilmente superable nos vindeiros anos. O estudo biográfico propiamente dito vén precedido por una cronoloxía, unha autoetopea, unha etopea e unha crestomatía  de xuízos sobre Aníbal Otero como lingüista, recolledor de romances, poeta e novelista. A continuación, unha primeira parte que nos traslada á orixe de Aníbal na aldea de Barcia (Ribeira de Piquín), fillo de solteira e pai atípico que nunca casou coa nai, malia os nove fillos que con ela tivo; os estudos e o inicio da súa carreira como dialectólogo, vencellado a Ramón Menéndez Pidal e a Tomás Navarro Tomás, dúas autoridades da Filoloxía Hispánica, na elaboración do Atlas Lingüístico de la Península Ibérica. As súas incursións na poesía e na narrativa, a novela Esmoriz fundamentalmente.  Unha segunda parte que Alonso Montero rotula como se dun cantar de cegos se tratase: a arbitraria detención en Portugal,  entrega aos sublevados franquistas en Tui, “ a súa indefensión e o seu calvario xudicial na Galicia dos vencedores,…onde se resumen as  lendas orais que circularon na posguerra, sobre  os motivos da condena a pena de morte; onde se examinan as 207 páxinas da Causa  809/36…”. As investigacións de Alonso Montero e sobre todo o seu acceso á causa xudicial desmontan de vez moitas lendas  e versións orais que sobre o proceso de Aníbal Otero circularon por Galicia. Aníbal Otero foi secuestrado pola policía salazarista  por escribir nun caderno as transcricións fonéticas das súas enquisas lexicográficas que interpretaron como a linguaxe críptica dun espía ao servizo da República. Transferido de inmediato aos militares españois rebeldes, foi condenado en consello de guerra, mais non a morte, senón a “reclusión perpétua”. Os cargos contra el non foron os signos do alfabeto fonético, senón outros, polos que o consideraron desafecto ao novo Réxime. Indultado  aos cinco anos, regresa a Barcia e foi alí onde “se anucíu de tristura e señerdade”. “Sin medios de investigación y lejos de toda biblioteca, yo lo único que puedo hacer es lo que hago: traballar os meus leiriños” (Carta a Otero Pedrayo, rexeitando o ofrecemento para escribir un resumo da gramática histórica do galego para a Historia de Galicia)

Colaborará, porén, na continuación do Atlas Lingüístico, investigando en pobos do norte de Portugal. Na súa comarca e noutras de Galicia recolle así mesmo material léxico. Elixido membro numerario das Real Academia Galega, Aníbal Otero, o lingüista – labrego, magoado e deteriorado psiquicamente e sen posibilidades de consultar nas bibliotecas, carece de azos para redactar o preceptivo discurso de ingreso.

Este é Aníbal Otero, un lexicógrafo galego de primeira magnitude que “non se esforza en emitir signos galeguistas de ningunha índole,… que responde en castelán a cidadáns galeguistas que lle escriben en galego”(páxina 308). A réplica á biografía coa que Alonso Montero remata o seu traballo, é un soño do que puido acontecer e non aconteceu, debido a tres datas fatídicas: o 5 de agosto de 1936 (detención, secuestro, incomunicación); o 5 de marzo de 1937 (consello de guerra no que o fiscal solicita a pena de morte); 9 de decembro de 1949 (nacemento do seu fillo cunha doenza incurable para a ciencia da época).

Desmitificación das misións humanitarias

O bebedor de rakia 

Xesus Manuel Marcos

Xerais, Vigo 2011,174 páxinas. 

Xesús Manuel Marcos, o autor desta novela, O bebedor de rakia,  semella ter unha manifesta querenza polos personaxes perdedores. Así acontecía nos relatos das súas dúas entregas que teñen como marco imaxinario a Esperante, ese lugar fantasmal, morada onde a morte acostuma ganar sempre e os seus moradores soen ser presentados case que sempre nos momentos das súas derrotas.

Coa lembranzas daqueles contos, cicelados con grande eficacia, con tramas con moita gordura diexética e unha literaturiedade  envexable, achégome a esta súa última entrega, unha novela de non moitas páxinas, pero de grande intensidade. Seguramente que este relato de Xesús Manuel Marcos é un dos primeiros que se mergullan de cheo, e sen cadeados na pluma, nas interioridades das misións de paz, no que de verdade acontece nesas misións así chamadas, nas que ten participado desde hai anos o exército español. A novela ofrece unha imaxe moi realista da forma na que se desenvolven esas intervencións do exército español, motivadas moitas veces por urxencias non humanitarias senón políticas – como tal, acadar unha cadeira no Consello de Seguridade da ONU – e ateigadas de mentiras, actitudes mesquiñas e, sobre todo, dunha incontable cantidade de odios, crueldade, aldraxes, brutalidades… que os tafures da propaganda oficial saben disimular.

Se todas as guerras acostuman deixar amargas herdanzas de síndromes nos que nelas participan, as guerras “humanitarias” (o sen sentido desta palabra é evidente falando de guerras), non son unha excepción. E esa é, na miña estima, a mensaxe desta novela.

Xesús Manuel Marcos

O relato de Xesús Manuel Marcos aborda  as pegadas que a participación das tropas da misión española na guerra de Bosnia deixou nun soldado profesional que actuou na mesma durante sete meses. A estrutura da novela descansa sobre a alternancia de dúas voces que tiran dun so fío narrativo. A do protagonista que, quince anos despois, e nun memorable monólogo interior no silencio espeso do calabozo, lembra as feridas do corpo e as da alma recibidas en Bosnia. As primeiras non se encetan, as segundas non sollan xamais. E a voz dun narrador omnisciente  que sutura a súa  experiencia “bélica – humanitaria” cun presente de desencanto, fracaso, desexos de autodestrución, violencia que perdura anos despois do regreso daquel inferno. Mentres espera sentado no calabozo a que o suban perante o xuíz, aquel mozo que nos Balcáns cumpriu vinte anos, retrocede no tempo  nun soliloquio, que semella dirixido a súa irmá, o único membro da familia que lle dá agarimo. E na súa mente estoura todo o horror do que, en misión de paz, foi testemuña: os leiróns, gordos como coellos, devorando corpos nas beirarrúas de Mostar e Saraxevo, a muller que guinda o naipelo acabado de parir pola súa filla adolescente ás frías augas do río Neretva, o primeiro miliciano que mata, o odio contaxioso que percibe por todas partes, unha guerra que é vista como un inmenso mercado no que se poxa a vida e a morte e do que non se fala nos xornais. Finalmente, a rakia, esa augardente  de herbas de corenta graos “que era como unha granada anticarro lanzada á blindaxe do cerebro”  e que remata por destruílo, converténdoo nun bébedo ata que toca fondo e proxecta a súa  autodestrución  sobre a propia familia.

Penso que Xesús Manuel Marcos desenvolve estre proxecto literario con gran valentía e sen ningunha rémora no tratamento dun tema no que se afasta do politicamente correcto. Cómpre salientar o realismo e a verosimilitude coa que describe o horror do que está tinguido ese escenario dos Balcáns e que vai destruíndo o protagonista. O estilo da súa prosa é moi elaborado. Algún erro gramatical non empece que se deba rexistrar no haber da novela o emprego dunha grande riqueza léxica, vizosa e xenuinamente galega (endoutro, xalundes, asura, filandón…), cada vez más ausente do galego literario. Unha razón engadida para gorentar con esta novela.

Federica Montseny en Galicia

Impresións dunha viaxe por Galicia en 1935

Federica Montseny

Tradución: Enrique Sánchez Rodríguez

Ilustración da cuberta: Ánxela Pérez Meilán

Editorial Trifolium, A Coruña 2011, 77 páxinas.

“Fume de Leña” é o nome co que Editorial Trifolium rotula unha colección de libros de viaxes nos que Galicia aparece como destino. Á mesma engádese, neste comezo de ano, un texto singularísimo, por ser a súa autora Federica Montseny, a propagandista e ideóloga libertaria, figura cimeira na historia do anarquismo ibérico, a primeira muller que acadou a condición de ministra na Europa Occidental. Federica Montseny vén a Galicia nunha viaxe organizada polo Comité Regional da Confederación Regional Galaica da CNT. Unha xira que se desenvolveu entre o 3 e o 16 de decembro de 1935, visitando as cidades de Betanzos, A Coruña, Ferrol, Cariño, Santiago, Lugo e Ourense. Como fixera con ocasión doutras viaxes a distintas partes de España, Federica Montseny escribe un relato do que vira e do que experimentara, que se publicou por entregas en “La Revista Blanca” a comezos de 1936.

O texto que agora recupera Editorial Trifolium, chéganos precedido por unha Introdución contextualizadora, asinada polo historiador e especialista nestes temas, Eliseo Fernández; un limiar que nos dá noticia das dificultades nas que se realizou a viaxe por mor da situación de ruptura cos socialistas, consecuencia dos enfrontamentos nos primeiros anos da República. E tamén pola división interna no seo da CNT, entre moderados e radicais, fileira na que se aliñaba Federica Montseny e que se fixo notar sobre todo no acto que Federica  protagonizou en Santiago.

Federica Montseny

O relato de Federica Montseny, condensado e á vez moi vivo, é unha amalgama de relato de viaxe, de homenaxe reiterado quizais en demasía á paisaxe galega, ao espectáculo  do mar e da terra en conxunción permanente, de descricións e louvanzas do movemento libertario en Galicia, anécdotas e curiosidades de cada unha das vilas e cidades que visita, e mesmo de consideracións, tópicas por veces, sobre o carácter e idiosincrasia  galega. E tamén, un canto á muller galega, “a gallarda muller galega”, “sas e fortes como carballos”.

Comeza o relato cunha crítica á compañía do ferrocarril, a súa rapacidade que aforra os vagóns de terceira clase para obrigar os viaxeiros a sacaren billetes de segunda (páxina 23). E remata cunha loanza á camaradería do movemento libertario galego, “unha anarquía á antiga usanza” (páxina 76).  Entremedias, algunhas consideracións que non deixan de chamar a atención. Federica Montseny semella descoñecer a obra na que Rosalía de Castro denuncia a situación social de miseria, a emigración que padece Galicia e, sobre todo, o asoballamento ao que foron sometidos secularmente os galegos na emigracións a Castela. Ao contrario daqueles galegos que ían a Castela por pan e saramagos lles deron do poema rosaliano, F. Montseny presenta unha España ( “a España que pensa e sente”) que ama a Galicia ata sen a coñecer (páxina 24). Outro trazo a subliñar, é a análise sociolóxica que fai do carácter galego, na que se deixa levar por tópicos. Ve a muller galega como una copia exacta – “resurrección” é a súa palabra –  do tipo de campesiña rusa tal como a retratan as novelas de Tolstoi. Pero xa no primeiro contacto coa xente galega en Betanzos, se decata de que Galicia é un pais patriarcal. Na mesma mentalidade dos seus compañeiros de ideoloxía libertaria, a muller fica arredada da vida pública e encerrada no fogar. Percibe asemade a muller galega como allea aos escrúpulos pecaminosos verbo do amor carnal e da sexualidade en xeral. Finalmente non deixa de sorprender e mesmo de abraiar a súa descrición do carácter dos galegos: “unha atractiva mestura de enxeño, bonhomía, afouteza e puerilidade” (páxina 28). O que demostra que todos somos fillos do noso tempo e permeables, moitas veces en demasía aos lugares comúns, trivializacións e argumentos estereotipados.

Os compases e as corcheas do erotismo

Organoloxía

Eva Moreda

Edicións Positivas,Santiago de Compostela 2010, 97 páxinas.

    De Luis G. Berlanga, que presidiu de forma vitalicia o xurado de “La sonrisa vertical” e dirixiu a colección do mesmo nome en Tusquets, son estas palabras: “Queremos dar aire que respirar, xa que o desexo é saúde e sobre todo queremos recuperar o culto á erección, ao hedonismo, ás fértiles colleitas que unha boa e gozosa literatura pode ofrecernos”. Benvidos sexan pois todos os medios, tamén os galardóns literarios, que lle dean pulo dentro do noso sistema literario ao que se acostuma chamar xénero erótico. Pois poucos, e apenas sen nome, son os templos onde se lle rende culto á erótica, esa afección tinguida de desexo que ten que ver coa recuperación dos corpos silenciados e transgresores, que agachaban no seu interior todo o que a cultura patriarcal coas súas prácticas prohibiu durante tantos séculos. A boa literatura erótica non se alimenta con aqueles libros que, consonte coa definición de Rousseau, o lector lee cunha soa man. Nútrese, ás avesas, coa donación absoluta ao lector, e non só da corporalidade física, senón con outra moito máis delicada e sutil.

E é importante que a literatura, que xamais desaproveita nada, non se esqueza do amor e do erotismo. Fíxoo desde  a antigüidade ata os nosos días, malia que entre nós e nos ámbitos veciños, a verdadeira literatura erótica é hoxe practicamente inexistente. Quizais teña razón Vargas Llosa: xa non é a censura o que cómpre franquear, senón a barreira da banalidade e do estereotipo. A permisividade fixo que todo resulte aceptable, volatilizouse o efecto escándalo e o erotismo é hoxe algo previsible, mecánico, carente de refinamento estético.

Na nosa literatura o xénero erótico aínda está por inventar, malia algúns fitos puntuais, como foron os premios do certame “Máquina de Vapor” dos anos 90. Tamén certos produtos doutros xéneros que teñen connotacións e concomitancias co erotismo. E nomeadamente a liña editorial “Narrativas Quentes” que no ano 2002 abriu Edicións Positivas cun premio de literatura erótica que leva o mesmo nome e que na súa V convocatoria gañou Eva Moreda co título Organoloxía.

Eva Moreda

A autora, licenciada en Filoloxía clásica e en Musicoloxía, amalgama nas páxinas deste libro as súas dúas paixóns, a música e a literatura. Organoloxía está escrito no ronsel dos grandes mestres do xénero, Boccaccio e Chaucer. A protagonista relatora volve como profesora ao conservatorio onde estudara e tivera a oportunidade de relacionar cada tipo de polvo cunha modalidade de música. Dedos áxiles, pero vida sexual aburrida en canto ao uso dos mesmos. De súpeto un día atópase pechada no edificio xunto coas súas compañeiras de docencia. A deusa Afrodita parecera conxurarse contra elas ou ao seu favor. Para pasar a noite, deciden dar renda solta as súas fantasías sexuais. E así, a partir dun instrumento musical, van debullando historias, soños eróticos ou experiencias de sexo. Unha verdadeira bebedela de amigas e xorden espontáneas as fantasías sexuais. Desde a compañeira que, lembrando a Bach, confesa que, como muller moderna e liberada, lle gustaría foder cun fascista, con José Antonio ou cun capitán das SS, ao ritmo da Suite Inglesa nº. 2 de Bach, e remata facéndoo cun chulo  neoliberal de ultradereita, ata a do “Saxofón alto” fantasía na que a relatora xoga co aparelliño sexual que, como unha sordina, é unha excelente compañía para os solos.

Xa que logo, un verdadeiro festival de confidencias improvisadas. A autora explora literariamente as posibilidades eróticas de varios instrumentos musicais. E faino con acuidade e grande habelencia, que xa se advirte nos acaídos xogos de palabras que inzan o texto. Eva Moreda e Edicións Positivas, coa edición deste libro e os outros da colección “Narrativas Quentes”, empurran e promoven o galego. Porque o erotismo é hoxe en día unha das linguaxes máis importantes e debe de ser empregada para o espallamento da nosa lingua. O lume do erotismo é un excelente motor de arrinque para vivir e tamén para calquera manifestación estética. Oxalá, pois, que a literatura erótica en galego se consolide de vez e se converta en consumo masivo, porque iso contribuiría de maneira importante á consolidación da nosa lingua.

Indignádevos, rebelémonos!

Indignádevos!

Stéphane Hessel

Faktoría K de libros ( Editorial Kalandraka ), Pontevedra 2011, 47 páxinas.

    Estamos a vivir no mellor dos mundos historicamente coñecidos, como teimaba convencernos nos seus derradeiros anos Karl Popper? É algo que, se  pensa un pouco, non deixa de ser unha pura verdade, respondía o autor do obituario que a Popper lle dedicou  unha revista galega de pensamento. Si, What a wonderful world !  A canción de Louis Amstrong  resumía atinadamente,  hai xa máis de catro décadas, o perfil e máis o diagnóstico  que adoito temos, ou tiñamos, da era histórica que nos tocou vivir. Desde que a finais do século XVIII empezaron a se asentar as ideas de Hume e Smith, piares fundamentais da sociedade da liberdade natural e da absoluta seguranza no mercado, temos camiñado inexorablemente e ás alancadas cara aos lindeiros dese mundo dourado, triunfante e triunfalista no que os absolutamente pobres, os que dispoñen de menos dun dólar por día, son máis de mil millóns de persoas e o seu número medra cada día; a África subsahariana, con máis de quiñentos millóns de habitantes, produce tanto como Bélxica con dez millóns. E todo o que produce xa está comprometido. Todo, froito do primado da economía, da súa expansión permanente, da súa racionalidade.

Mais como todo isto acontece no Sur, nese afastado horizonte perdido, no Norte seguiamos mergullados no soño dese mundo tan feliz. Ata que a xostregada plúmbica da crise comezou a azoutarnos como xamais antes o fixera. Pero aínda así seguimos inmersos  nos nosos soños, na nosa indiferenza, inmobilizados se cadra ante a magnitude do desastre. E tivo que ser un home de 93 anos, veterano  supervivente da barbarie nazi, fillo da Resistencia francesa e redactor da Declaración Universal dos Dereitos Humanos, Stéphanne Hessel, quen intente espertarnos do marasmo fatalista e da confianza. Nun “opúsculo – alegación” que está a revolucionar o panorama literario e intelectual en Francia, convócanos a todos, e sobre todo á xuventude, para que cambiemos a indiferenza pola indignación e  pola insurrección.

Nestas datas Faktoria K de Libros agasállanos coa tradución ao galego deste libriño. Son apenas corenta páxinas, prologadas por Manuel Rivas, que deberían actuar de fermento para provocar en todos nós esa indignación, que o mesmo autor identifica coa “revolta” que propugnaba Sartre.Unha indignación radical e unha insurrección pacífica para conseguir unha sociedade xusta. Stéphanne Hessel, descolocando a sociólogos e  a políticos, dálle forma escrita ao actual alporizamento xeral que flota nos ambientes do Primeiro Mundo. Despois de invocar os principios da Resistencia ( Seguridade Social para todos, unha auténtica democracia económica e social, primado do interese xeral sobre o particular, repartición xusta das riquezas, prensa independente, educación segundo os ideais da escola republicana, xubilación digna para os vellos traballadores ) a voz de Hessel dinos:

Stéphanne Hessel

   “Teñen o valor de dicirnos que o Estado xa non pode seguir cubrindo os custos destas medidas cidadás. Pero como pode ser que hoxe en día non haxa cartos para manter e prolongar estas conquistas, tendo en conta que a produción de riqueza aumentou de forma considerábel despois da Liberación, un período en que Europa estaba arruinada? Pode ser porque o poder do diñeiro, ao cal combatía a Resistencia, nunca antes foi tan grande, insolente e egoísta, cos seus propios servidores situados nas máis altas esferas do Estado. Os bancos, que agora están privatizados, preocúpanse sobre todo polos seus dividendos e polos elevadísimos salarios dos seus directivos, e non polo interese xeral. A brecha entre os máis pobres e os máis ricos nunca foi tan grande; e a carreira polos cartos, a competición, nunca se fomentou tanto” ( páxina 21 )

Héssel en nome dos valores da Resistencia fai un chamamento ás novas xeracións para revitalizar a transmitir os ideais da resistencia. Non debemos rendernos nin deixarnos amedrentar “pola actual ditadura internacional dos mercados financeiros que ameaza a paz e a democracia”. Unha chamada, xa que logo, a rebelarnos. A insurrección pacífica segundo as mensaxes de Mandela ou Martin Luther King.

A segunda metade do século XX contemplou avances importantes en todas as ordes, ata o punto de que en 1989 o pensador que amentei ao comezo, Karl Popper, podía escribir sen remorsos nin reprobacións xeneralizadas este panexírico do liberalismo: “…hai persoas na nosa sociedade demasiado ricas. Mais por que nos ten que importar; se hai recursos de abondo – e boa vontade – para loitar contra a pobreza e outros sufrimentos evitables?”. Os dez primeiros anos do século XXI están a supoñer un período de retroceso e de crise radical. Por iso a cólera contra a inxustiza debe de permanecer intacta. Debemos saír da crise xeneralizada que nos azouta, cunha ruptura radical do actual modelo, rachando  cunha orde económica que non é orde senón desorde porque permite, por exemplo, que nun pais como España haxa cerca de cinco millóns de parados. Unha ruptura con esa sociedade dos sen papeis, das expulsións e sospeitas respecto aos inmigrantes, na que se pon en cuestión a xubilación e os logros da Seguridade Social e os medios de comunicación están nas mans dos poderosos.

E se somos capaces de dixerir o pensamento coherente e asemade revoltoso de Stéphanne Hessel e queremos afondar nas súas propostas, velaquí outra lectura imprescindible. Un libro editado  recentemente en España, fillo da fibra libertaria do seu autor, Michel Onfray, Política del rebelde. Tratado de resistencia e insumisión. Un texto ancorado no nietzscheanismo de esquerda (Foucoult, Deleuze, Bourdieu) e en cuxas propostas podemos atopar as armas acaídas para derrubar a orde – desorde establecida: instaurar a política como centro da vida social, desterrando o monoteísmo do económico para que o goberno da polis deixe de estar ao seu servizo. Enteira coincidencia pois  co chamamento deste antigo membro da Resistencia, con esas palabras vindicativas, “enfornadas con anovada liberdade” como escribe no prólogo Manuel Rivas.

Domingos de calcetíns brancos, retrato dunha xeración

Domingos de calcetíns brancos. Retrato do cambio social na xeración de 1950

Manuel Pérez Rúa

Editorial Galaxia, Vigo 2010, 242 páxinas.

Os alumnos de bacharelato saben, xaora, que por cambio social se entende as alteracións producidas nas estruturas sociais e observables no tempo e que afectan, dun xeito nin efémero nin provisional, ás pautas de comportamento e acción social, aos valores e aos produtos  e símbolos culturais. E os bos alumnos coñecen así mesmo que, fronte á revolución ou cambio violento, hai outro tipo de cambio social: a evolución social, é dicir, o conxunto de transformacións que experimenta unha sociedade durante un longo período de tempo, como resposta a algún tipo de desorganización social. E tamén, que un dos factores que interveñen no mesmo, é a evolución cultural e as mesmas actitudes intelectuais, sociais e políticas.

Non son outras as armas conceptuais que se precisan para unha abordaxe proveitosa e mesmo pracenteira deste libro de Manuel Pérez Rúa, merecedor do Premio Ramón Piñeiro de Ensaio no ano 2009, que analiza as características do cambio social nos nacidos arredor de 1950 na parroquia de Meira, do concello de Moaña. Eles viviron pequenas e grandes transformacións, das que formaron parte, moitas veces dun xeito inconsciente. Mudanzas que os levaron de vivir na súa infancia os derradeiros episodios dunha sociedade rural ou mariñeira, autárquica e domeada polo franquismo, á actual sociedade da globalización e da tecnoloxía. A morfoloxía das transformacións sociais que experimentaron é extensible a Galicia enteira, tanto rural coma urbana, dos últimos cincuenta anos.

A investigación céntrase na traxectoria de cambio social dun grupo de nove homes de Meira, vencellados entre si e que funcionaban como un grupo de iguais ou “pandilla”. Persoas de procedencia socioeconómica humilde e de rápida emancipación e incorporacións á vida laboral. Eles aportan os principais testemuños. Mais tamén son testemuñas  outros dous grupos de persoas da mesma xeración que, quer  desde unha procedencia socioeconómica similar, quer como profesionais en campos relacionados coa socioloxía, amplían o horizonte á península do Morrazo ou a Galicia enteira.

O autor, baseándose en entrevistas realizadas en distintas datas (1999, 2008 – 2009), analiza pormenorizadamente un amplísimo abano de indicadores nos que pescuda a transición destes grupos de homes (este é un libro de xénero masculino, advírtenos o autor na Introdución) desde unha infancia mergullada no nacionalcatolicismo e vestida os domingos con calcetíns de Punto Blanco para iren a misa, e unha mocidade rebelde, de pelo longo, estudos nos seminarios ou nalgún colexio e academia, ata o tránsito á idade adulta e o desenvolvemento profesional e laboral.

Como digo, son abondosos e heteroxéneos os indicadores do cambio social que Pérez Rúa analiza e que estrutura en oito capítulos (O álbum da infancia; A pandilla; Escola e ensino; Pais e fillos; Desvelar o corpo máis abaixo da cintura; Cidades, traballo, gañar a vida; Urbanismo; Todo era política). Salientaremos dous deles.

Manuel Pérez Rúa

En primeiro lugar, o carácter autoritario do ensino, tanto nas precarias escolas primarias, presididas por un crucifixo e os retratos de Franco e José Antonio, co reparto de bocadillos de queixo e leite americano en po, a Enciclopedia Álvarez e a pizarra e o pizarrín para combater o analfabetismo. E uns mestres que esixen respecto reverencial e empregaban como acaído método pedagóxico a vara ou os vergallazos. Unha educación que reflectía un estilo de vida e de cultura alicerzados na “hostiabilidade”. A maioría dos membros do grupo proseguen os seus estudos coa  secundaria. E é aquí onde os seminarios cobran un grande protagonismo, xa que contaron con grande demanda social porque  o seu custo barato era soportable para as familias. Os valores ligados a estes centros teñen que ver coa disciplina, responsabilidade, autonomía persoal, separación dos cativos da vida familiar e unha formación de calidade, sobre todo no eido humanístico. É sen dúbida unha carencia que neste indicador o autor non fixe a súa análise no ensino público, especialmente nos institutos. Certos institutos galegos  ofrecían eses anos un ensino libre e de calidade moi superior á dos centros privados e mesmo á dunha Universidade de Santiago anquilosada. Outros, pola contra, e aínda moitos anos despois, ficaban atenazados pola burocracia, por directrices autoritarias e por prácticas pedagóxicas herdadas da cultura oficial do tardofranquismo, a anos luz, por exemplo, do que, xa en décadas anteriores, era habitual no ensino público catalán. E diso eu mesmo son testemuña.

A relación coa sexualidade foi para estes nenos e mozos da xeración dos 50, por unha banda unha ocultación por parte dos pais que potenciaba a curiosidade, e por outra, unha descuberta moi natural no seo da “pandilla”, que en cuestións de sexo xogou un papel socializador moi importante, fronte á miseria informativa daqueles anos. As masturbacións, as amantes de papel e o mironismo ou asexo actuaron como válvulas de escape e aliviadoiro dunha xeración cuxa primeira adolescencia define o autor como una mestura de bicicleta, masturbación e guateque (páxina 123), nun contexto no que a moral sexual dominante no pais, fixaba o matrimonio como porta de acceso sexual dos corpos. A partir da morte do ditador, tanto neste apartado como noutros, producíronse cambios substanciais, debidos á maior liberdade e ao contacto co exterior.

En resumo: unha excelente radiografía dunha xeración que viviu o seu cambio social. Unha análise sociolóxica  acaída e mesmo entretida, de fácil e amena lectura, especialmente polos moitos testemuños tirados da fala que emiten os entrevistados, e cuxas incorreccións e non coincidencias coa normativa oficial de hoxe o autor respecta, ao meu entender, con bo criterio, pois son palabras vivas collidas da fala cotiá. Así eran, así falaban e así seguen falando.

Cartas de amor intransitivo

Benquerido Diego, abrázate Quiela

Elena Poniatowska

Tradución: María Fe González Fernández

Editorial Trifolium, A Coruña 2010, 67 páxinas.

 

   A escritora mexicana Elena Poniatowska, que ten acadado algúns dos máis importantes premios das literaturas latinoamericanas ( o Alfaguara de Novela, o Rómulo Gallegos e recentemente o Premio Biblioteca Breve ), acostuma escribir a partir de feitos e circunstancias reais, dos que tira os temas para as súas fabulacións. Elena Poniatowka, en efecto, tenlles dado voz nas páxinas das súas obras aos sen voz no seu pais, como tal a Josefina Bórquez, na ficción Jesusa Palancares de Hasta no verte Jesús mío (1969), unha lavandeira e medium que participa na revolución mexicana e que lle permitiu á escritora coñecer a verdadeira pobreza do México real. Mais a xornalista, dramaturga e narradora tamén lles presta a súa voz a outras mulleres non mexicanas ás que admira. Unha desas mulleres foi Angelina Petrovna Belova, máis coñecida como Angelina Beloff, exiliada rusa en Francia, pintora e parella durante dez anos do muralista mexicano Diego Rivera.

Na existencia do pintor, Angelina Beloff ocupou sempre un espazo minúsculo. Ela, non obstante, foi a súa primeira muller e con ela tivo un fillo en 1916 que finaría un ano despois. A súa vida ao carón do artista, e nomeadamente despois do regreso de este ao seu pais, foi moi amarga e dolorosa naquel París frío, gris e pobre da posguerra. O mesmo Diego chega a confesar: “Angelina deume todo o que unha muller lle pode brindar a un home. Pola contra, ela de min recibiu toda a miseria que un home lle pode infrinxir a unha muller”. Diego Rivera marcha de París en 1921 e Angelina escríbelle cartas que nunca obterán resposta.

Elena Poniatowca recrea o ficticio epistolario que ten  a súa orixe en Angelina. Un epistolario esteado en restos de escritura histórica. A dimensión temporal da comunicación, se así se pode chamar, vai desde o 19 de outubro de 1921 ao 22 de xullo de 1922. Dez meses sen ter noticias de Diego. Nin unha soa liña. Só remesas de diñeiro. Intercambio de palabras de amor por moedas, feito que contradí a simetría dos suxeitos emisor e receptor. Na única carta verdadeira escrita por Angelina, a do 22 de xullo, tomada por Poniatowka da biografía que do muralista escribiu B. Wolfe, a pintora rusa dille que preferiría unha soa liña aos cartos, pero sobre todo preferiría  o seu amor.

Angelina Beloff, retrato de Diego Rivera

Trátase, xa que logo, dun caso patente de amor non correspondido, de amor intransitivo. Quiela atópase aloxada na carencia: do fillo, de calor, de diñeiro, do amante. A súa voz melancólica convértese na escrita de Elena Poniatowka nunha parodia do sufrimento a través da pasividade e mesmo dese renderlle un culto case que fetichista aos papeis e pinceis do pintor (“… benquerido Diego, os teus pinceis érgense no vaso, moi limpos como a ti che gusta. Atesouro ata o máis mínimo papel no que esbozaches unha liña” , páxina 13).

Ao longo da correspondencia recreada en forma de ficción, o abalo afectivo amosa un carácter cambiante. Hai, porén, un denominador común que atravesa estas cartas: a lembranza nostálxica e doente e a imaxe idealizada do amado ausente, do que nunca recibe respostas, mais ao que incluso lle pide permiso e perdón por telo substituído pola pintura, por crear un espazo propio que ocupe o do outro. Desde as primeiras liñas, Quiela amósase como una muller alienada, ocupa o lugar da non – existencia fronte á evocación da figura xigantesca de Rivera que alimenta a sociedade patriarcal mexicana. Diego Rivera encarna  o modelo do artista revolucionario, o macho mestizo de sexualidade desbordante, que esixe mulleres “mexicanas” de perfís exóticos ( Frida Kahlo, Lupe Marín ). Fronte a elas, a “doce” e “esvaída” Angelina é a estranxeira, vencellada a un período gris da pintura de Rivera na “escura” e bárbara Europa. Así pois, na recreación da súa personalidade, esteada na biografía do personaxe histórico, Quiela,  a lánguida muller azul, tal como a pintou Rivera, identifícase cos trazos atribuídos ao perpetuo estereotipo feminino: submisión, dozura, dependencia, impotencia, melancolía, bondade, entrega absoluta. Non é de estrañar, en consecuencia, que o libro fora atacado pola crítica feminista.

O desenlace desta novela – epistolario fragmentaria é certamente cruel. Sabemos, grazas á Nota final, que Angelina viaxou á terra que tanto arelaba. Pero alí non buscou o muralista e cando se cruzou con el nun teatro, Diego Rivera pasou ao seu lado sen a recoñecer. O amor incomprendido aguilloaría os últimos días da pintora. A súa dor obsesiva, a súa melancolía, as súas nostalxias foron recreadas con man mestra e un estilo de grande calidade poética, fuxindo, porén, do lirismo gratuíto, por unha das principais escritoras mexicanas, nesta ficción que demanda ser lida como verdade.