Loable recuperación. Unha novela de fronteriras

Por que as sombras non teñen ollos
Luís Manuel García Mañá
Edicións Xerais, Vigo, 2015, 160 páxinas

 

Luís García Mañá é un dos más salientables estudosos dese territorio da Raia Seca galego-barroso, tanto no eido ensaístico e historiográfico, como na narrativa. O rescate do Couto Mixto e das vivencias dos seus habitantes faise presente no seu libro Couto Mixto, unha república esquecida (2005), así como no ciclo ficcional que deu comezo no ano 1997 coa novela O lume de Santo Antón. Con esta nova entrega, achéganos, non exactamente ao Couto Mixto, mais si a súa contorna, aos curutos da Serra de Pena, por riba das aldeas de Vilariño e Vilar, onde lindan as terras galegas coas trasmontanas de Barroso.
A novela parte dun feito real: o 22 de febreiro do ano 1944, un bombardeiro británico estrelouse na Serra de Pena, á altura do marco 125 da fronteira con Portugal, entre a vila portuguesa de Montealegre e o concello galego de Calvos de Randín. A partir deste feito histórico, tece o autor a súa ficción: un dos falecidos no accidente, un oficial canadense, portaba documentación moi importante para o desenvolvemento da Operación Overlord (o desembarco de Normandía), que serán furtados por un dos principais contrabandistas da comarca.
A novela deriva entón nunha historia de intriga e misterio, na que os servizos de intelixencia alemá e a contraintelixencia aliada andarán á procura de tan importante material. Ganduxa así L. M. García Mañá unha trama de espías na Raia Seca, na que ten un protagonismo salientable unha profesora finlandesa de historia que colabora co servizo de espionaxe alemá. E sobre todo, os veciños de ambos os dous lados da Raia Seca. Tamén as terras arraianas, terras duras e montesías, con curutos e covas entre codesos e xestas, semellan ser o espazo apropiado para unha historia na que se mesturan o negocio da ramboia (contrabando), as corruptelas de supervivencia doméstica, a violencia dos servizos de intelixencia, así como as traizóns.

 

Luís Manuel García Mañá

O autor narra unha historia lineal, cuxo motor de acción é a urxencia de atopar o material cifrado desaparecido no accidente do avión. E faino botando man dunha escrita clara e sinxela, afastada de calquera barroquismo, mais cunha precisa descrición dos principais protagonistas, aos que retrata nomeadamente a partir das súas falas e accións. Capta e transcribe asemade de forma cumprida o carácter dos arrainos: unha mestura de mansedume e hospitalidade, engadida á desconfianza, á reserva e cun sentido duplo das súas expresións, propio das xentes de fronteira. Un dos piares nos que, segundo o autor se alicerza a novela é a antropoloxía e a etnografía. Trátase, porén, dun piar soamente aludido, coa presenza dunha Galicia profunda que se amarraba con forza ás raiceiras antropolóxicas das súas crenzas, nos ritos populares de despedida dos mortos, e nunha ricaz conteira referida de historias de lobos, do trasmundo e de medo que, desde a oralidade, se transmitían nas noites de invernía no Val de Salas.
En resumo, unha entretida novela de intriga, espías e misterio, baseada en feitos históricos, e unha loable recuperación do que foi a vida material e inmaterial das aldeas e das xentes bravas da montaña, nos dous lados da Raía Seca.

( Texto publicado no xornal Faro de Vigo o día 17 de decembro de 2015)

As mulleres acuáticas

Literatura de sereas
A maxia da muller acuática
desde a literatura comparada
Xulio Pardo de Neyra
Editorial Toxosoutos, Noia, 2015, 296 páxinas

As sereas como mito de sedución, fascinación ou encantamento, e mesmo de perdición para os varóns, aparecen ao longo dos séculos, e non soamente na literatura senón que tamén se fan visibles na pintura e na escultura. No eido literario, é sobradamente coñecido o canto doce da Odisea, o poema épico de Homero, que describe a Ulises atado de pés e mans a un mastro da nave para non sucumbir aos cantos e feitizos das sereas que, nese período, aparecen representadas metade muller e metade paxaro, e vencelladas á vez ao mundo da morte e ao mundo dos vivos, aos que pretenden atrapar. Mais, como nos lembra Xulio Pardo de Neyra, a primeira representación icónica, e a máis antiga ata o de agora atopada, dunha imaxinería que combina o ser humano co acuático, é a Sirena de Monfragüe, serea das augas doces estremeñas, cuxa datación é de 2.000 anos a. C.

Sirena de Monfragüe

Co propósito de analizar o tema das sereas, a maxia da muller acuática, desde a literatura comparada, achéganos o profesor Xulio Pardo de Neyra un moi documentado estudo que ten a súa orixe na súa terceira tese de doutoramento defendida na Universidade de Valencia co título De Melusinas, Ondinas y Marinhas. La imagen de la mujer acuática en las literaturas europeas. Nuevos enfoques de la Educación Literaria a través de la metodología de la Literatura comparada.
Logo dunha ampla e clarificadora introdución, sobre todo para neófitos no coñecemento verbo das mulleres acuáticas, o ensaio de Xulio Pardo de Neyra, céntrase nos obxectivos e metodoloxía. Analiza a seguir a cerna do ensaio: “A muller acuática na simboloxía europea: de Melusinas, Ondinas e Marinhas”. Melusina é a muller-serpe, por veces representada como muller serea, raíña das augas e dona dos destinos masculinos. A Ondina aparece como froito do romanticismo alemán. A Marinha é un mito galego, cuxo primeiro referente literario é a lenda de que Froila, un cabaleiro mariñao era fillo dunha serea do mar de Arousa. Unha lenda que pretende orlar a tradición familiar dos Mariños de Goiáns mediante un feito fantástico que os fai derivar dun ser feminino acuático. Finalmente, o estudo de Xulio Pardo de Neyra analiza os ecos da muller acuática e a súa imaxinería na literatura ibérica comparada.

Un traballo preñado de análise, de erudición, amplamente

Xulio Pardo de Neyra

documentado, mais moi afastado dunha lambetada que poidan saborear todos os padais. Recoñecendo todos os méritos de este estudo académico, coido que cumpriría, neste caso, rebaixar os saberes dun tema, sen dúbida, moi cativador, nun libro máis divulgativo que non prescinda, porén, dos seus alicerces ideolóxicos, como o que suxire Pardo de Neyra: foi a tradición xudaica, asimilada polo cristianismo, empeñada en proclamar a invalidez de todo o feminino (natureza) e en magnificar o masculino (cultura), a que estendeu e impuxo a imaxe negativa da muller, creada no Neolítico, cando o home se fai co poder e comeza a xerar unha representación negativa da muller que asocia á auga, un elemento que o espavorece, porque é incapaz de controlalo.

O derradeiro agasallo

Xosé Neira Vilas e Anisia Miranda
no corazón dos nosos nenos
Loli Beloso Neira
Prólogo de Fina Casalderry
Finisterrae Ediciones, Santiago de Compostela, 2015, 68 páxinas.

O pasado 21 de novembro, escasamente cinco días antes do pasamento do escritor, tivo lugar na parroquia de Tomeza a presentación do que, sen dúbida, foi o derradeiro agasallo que recibiu en vida Xosé Neira Vilas. Un volume, non abondoso en páxinas, mais si en agarimoso achegamento ás figuras, e sobre todo ás persoas, de Xosé Neira Vilas e Anisia Miranda. Ao acto, con grande afluencia de público e éxito de vendas, malia ter coincidido cun deses partidos de fútbol do século, asistiu Neira Vilas e tamén o Dr. Ángel Carracedo, presidente da Fundación de Medicina Xenómica de investigación e loita contra o cancro, fundación á que a autora acostuma a doar todos os beneficios obtidos nas vendas dos seus libros.
Xosé Neira Vilas e Anisia Miranda no corazón dos nosos nenos é a terceira monografía coa que Loli Beloso homenaxea a figuras sobranceiras da cultura galega: Isaac Díaz Pardo e Luís Seone antecederon e encabezaron o interese de Loli Beloso en espallar nos corazóns e nas mentes dos nosos cativos, e tamén nos de mulleres e homes galegos, a cultura de noso, representada por algunhas das súas figuras máis emblemáticas.
Algún día cumprirá inquerir o porqué do éxito dos libros de Loli Beloso, unha persoa que non aspira a ningún olimpo literario, que foxe de cenáculos e mesmo dos medios de comunicación. A explicación reside, na miña estima, no feito de que a autora dá no albo ao escoller o formato axeitado para trasladar ás mentes lectoras as biografías, narradas coma un conto, dos persoeiros da nosa cultura, sen deixar ao mesmo tempo de ser fiel aos datos históricos. De por parte, Loli Beloso sabe proxectar na súa escrita o que ela é como persoa: aguda sensibilidade e agarimosa proximidade, a mesma que, con ledicia e xenerosidade, lles proporcionou a Xosé Neira Vilas e a Anisia Miranda des que Anisia lee pediu a Loli e ao seu home que fosen os seus amigos. Acerta de cheo Fina Casalderrey, autora das tres planas que introducen a publicación, coas palabras que definen á autora: “Loli Beloso é desas persoas tenaces á hora de perseguir soños e persuasiva nos afectos.”

Loli Beloso

Mais indo á cerna, direi que o libro de Loli Beloso segue o formato dun conto que unha nai, alter ego da propia autora, lle conta a súa filla: a súa infancia e adolescencia e o contacto con Neira Vilas a través do seu libro Memorias dun neno labrego. Foi pois Balbino o que levou á narradora ao coñecemento de Xosé Neira Vilas e da súa dona, Anisia Miranda. E a seguir, co formato igualmente contístico, Loli Beloso achéganos a historia da vida de dúas persoas, Xosé Neira Vilas e Anisia Miranda, exemplos senlleiros de traballo, superación, humanidade e amor a Galicia. A infancia en Gres, o traballo na terra ou coas bacas no monte; o comezo da escola cun único libro de texto, o reparto do correo, obrigado a recorrer catorce quilómetros antes de entrar na aula; emigración a Bos Aires para seguir estudando, mais dedicado, sobre todo, a sobrevivir traballando e a descubrir a Galicia emigrante ou exiliada. Encontro e namoro con Anisia Miranda, envorcándose os dous na defensa de Galicia e da súa cultura. A fundación da editorial, os primeiros libros (Dende lonxe, Esta es Cuba, hermano, Memorias dun neno labrego). Traslado para Cuba en 1961 onde o labor cultural da parella non deixa de medrar. En 1992, retorno definitivo a Galicia, traballando arreo a prol da nosa terra e da súa cultura.
E aquí en Galicia, Anisia, a estreliña de Gres (páxina 53) segue brillando incluso despois da súa morte no ano 2009. E Neira Vilas, vivindo unha existencia feliz axudando aos demais, sendo útil a este país como un sinxelo traballador da cultura.

 

X.Neira Vilas, Loli Beloso e Ángel Carracedo na presentación do libro

Unha fervenza de anécdotas, pero sobre todo de feitos que amosan un profundo e perdurable amor a Galicia, por parte de dúas persoas que lle dedicaron toda a súa humanidade, o seu traballo e a súa creatividade; e que Loli Beloso nos fai chegar coa lingua dos afectos, cunha escrita transida pola naturalidade da fala diaria.
Os debuxos e ilustracións de Lino Lago, Tato Heredia, Rofer, Kiko da Silva, Cecilia M. Benítez e as dúas fotografías de Vicente Ansola achegan un plus engadido, convertendo a publicación de Loli Beloso nunha pequena obra de arte.

“Salseiros”: pequenas historias do noso mar

Salseiros
Francisco Calo Lourido
Edicións Espiral Maior, A Coruña, 117 páxinas
(LIBROS DE FONDO)

En setembro de 1999, no seu discurso de ingreso na Real Academia Galega, queixábase Francisco Fernández Rei da escasísima presenza do mar na cultura galega, e en particular na literatura. Unha presenza mirrada e insignificante se a comparamos co mundo da terra. Algo semellante sinalaba Carlos Casares uns meses antes: a ausencia da épica do mar é unha das grandes frustracións da literatura de noso. Un laio de análogas dimensións xa se lle escapara moitos anos antes a Antón Villar Ponte: “No ha sido el marinerismo lo que más atrajo la atención de nuestros poetas y escritores”. Porén, como evidencia o amentado discurso de F. Fernández Rei, o mar, o noso mar, no está de todo ausente da nosa poesía: desde as barcarolas de Paio Gómez Chariño ata o mar, en xeral moi literario de O Cancioneiro e o mar editado polo Fogar do Pescador de Vilaxoán. Entremedias, o mar con ribeiras e desde o peirao de Ramón Cabanillas, e un mar irreal “sen ribeiras nin costas” de Manuel Antonio. Tamén na narrativa galega existen algúns retallos de mar. Páxinas de autores como Víctor Freixanes, Xavier Queipo, Martínez Oca, Alfredo Conde e Xavier Alcalá, entre outros, así o testemuñan. Hai mar, sobre todo o mar dos caladoiros do Grand Sole, na narrativa dos 90. Mais, trátase sempre dun mar mínimo e insignificante se o cotexamos co mundo da terra. Xa que logo, como concluía F. Fernández Rei: moita costa e “pouco” mar.
Francisco Calo Lourido é un dos investigadores da nosa herdanza cultural que máis atención lle ten dedicado ao universo marítimo galego, e os seus estudos sobre a nosa cultura mariñeira figuran entre aqueles que son imprescindibles para coñecer as nosas raíces culturais. Pero Salseiros significou un xiro radical na súa escrita. Un acercamento ao eido da narrativa sobre todo na modalidade do relato. Salseiros foi, con todo, a primeira das súas achegas á ficción que viu a luz, e na mesma ollamos non un mar obxecto de investigación etnográfico-antropolóxica, senón un mar fabulado, ou o que é o mesmo: o traballo de investigación antropolóxica é substituído pola creatividade fabuladora.
En Salseiros o lector atópase con esa caste de literatura que na actualidade tanto se está a prodigar en moitos sistemas literarios: a narrativa de distancias curtas, o relato de oito ou dez páxinas que esixe do creador unha constante disciplina para conxugar intensidade e brevidade, mais non outros esforzos de maior entalladura. Unha disciplina que podemos observar nos relatos de Salseiros, aínda que en proporcións moi diversas.
As catorce prosas de Salseiros teñen un único eixo temático: o mar e as súas xentes. Un mar veciño e familiar, o do Porto do Son en concreto, ao que avistamos, non desde as atalaias imaxinadas ou afastadas, senón desde o quefacer diario dos seus habitantes, desde os seus peiraos e ribeiras, desde as súas tabernas e parladoiros. Neste espazo real e achegado, acontecen pequenas historias que forman parte do vivir cotián de xentes de carne e óso, transformadas en pequenos heroes desa diaria epopea que supón o subsistir no medio das acometidas dun medio imposible de dobregar.
Historias de mariñeiros, dos seus días e dos seus traballos, dos seus medos, das súas teimas e esforzos. Mariñeiros que halan un día e outro tamén o liñó do congro ou a raña do polbo nun contexto de silencio e morte, cando moitos se disfrazaban de azul. Historias dun mar bravo e negro como a morte, que é espectador calado de contendas criminais e de vidas que van ao fondo. Prosas nas que narran así mesmo as lerias e hipérboles que contan os mariñeiros, as troulas e serenatas do mozos do Son, fuxindo sempre do poder omnímodo da garda civil. Relatos festivos e rexoubeiros que narran infidelidades patentes mais non consumadas por mor dos anos e da vontade relaxada polo alcohol, ou pelexas entre cativos lembradas desde a nostalxia, como se algo se acabase de se rachar para sempre. Entrañables historias de vellos e netas con polbos que locen antiparras atopadas cerca do seu coveiro. Historias así mesmo de pobres mariñeiros cheos de fillos e débedas, explotados nas súas miserias para serviren de engado para o Servizo de Vixilancia Aduaneira, para que eles -“os fillos de puta”- poidan descargar noutro sitio.

 

Francisco Calo Lourido

E así ata completar catorce narracións vernizadas con certas doses de costumismo que converten en ficción os aspectos máis humildes e cotiáns da vida dos nosos mariñeiros, deses que diariamente gañan o quiñón ou a morte sen realizaren grandes singraduras. Historias nas que o lector non perde o norte, nin vai a pique en ningún momento, malia a levidade e lixeireza de moitas delas, porque o autor é quen de ofrecer o calado dunha verdadeira aventura e o fío dunha trama narrativa crible que desenvolve botando man dun rexistro léxico especializado e riquísimo, no que están presentes a fala e as expresións das xentes do mar do Son. Un verdadeiro idiolecto, xa que logo, que lle serve de vestimenta para narrar as grandes e pequenas epopeas de persoas reais que viven e morren a carón das contornas incertas do mar.

Retratos de sombras para non esquecer

Fin de Festa
Diana Varela Puñal
Edicións Laiovento, Santiago de Compostela, 73 páxinas

Setenta e tres planas abóndanlle a Diana Varela Puñal, que con esta peza fai a súa estrea no eido da prosa, para retratar o microcosmos de Xuvino, a vila mariñeira posible trasunto ficcional do Corme da súa infancia. E faino cun destro emprego da evocación, amalgamando lembranzas e ficción en pequenas secuencias nas que recrea a historia de Susi Arnela, fío condutor desta novela de relatos, os retratos dun monllo de personaxes senlleiros da vila ou da contorna, e o mesmo Xuvino, convertido nas prosas de Diana Varela Puñal nun novo espazo mítico, desta volta á beira do mar.
É a vida de Susi Arnela, despregada en catorce entregas, o principal fío condutor destas historias, pequenos retratos -retratos de sombras segundo a presentación editorial- para non esquecer. Susi Arnela que dominaba co seu poderío e o seu feiticeiro fulgor que lle corresponden por ser a moza máis fermosa da vila, pero que, para a súa desventura, inxire sustancias que, ao cabo dos anos, amosan estragos no seu aspecto, converténdoa nun mito vido a menos. Susi Arnela que se afastaba dos amoríos e soamente se deitaba por cincuenta euros cos tipos de boa presenza que lle chistaban. Ata que toca fondo e comeza a delirar, porque quizais o seu sino nunca foi estar con ningún home, senón mergullada na inconsciencia e no soño. E como é de lei, a súa existencia está transitada de anécdotas como a de mexar coas amigas ao aire libre, rito iniciático que preludiaba a entrala na adolescencia.
Enrestradas nas andanzas de Susi Arnela, outras trece narracións que nos achegan pequenos retratos doutros personaxes de Xuvino que dalgún xeito entremesturan a súas vidas coa da protagonista, e comparten con ela diversos episodios da súa vida e do seu mundo. Personaxes senlleiros da vila mariñeira como “O deslumbrado”, un toliño malpocado; “Nolovegho”, un grande afeccionado ao lambocio, ao que, malia que le “leiqueaban” as mulleres, era no fondo un anacoreta; o mangallón de Constante para o que non había camisas nin calzas; Fernando D’avás, de linguaxe misteriosa por cousa do seu tatexo; Gonzalo Ushanka, o “filósofo” que lle daba ben á gharnacha; Elpidio Zulueta, un pillo semental destemido que preñara a solteiras e casadas; en fin, Vidú, o canciño de Susi, de orellas picudas e con sona de gran conquistador. Cada un destes “senlleros persoeiros” cos que se trenza o retrato de Susi Arnela, arrastran consigo historias curiosas ás que lle fai de pano de fondo Xuvino, un espazo con moitas fías sentimentais.

 

Diana Varela Puñal

Diana Varela Puñal mergulla o lector nesta colectánea de estampas e retratos, en arquitectura trenzada coas do mito de Susi Arnela e as súas malfadadas esquinas, co emprego dun estilo de prosa evocador que, coa mirada condescendente e comprensiva nos achega unha voz narradora que non xulga nin condena, e nos enfronta co camiñar cara a destrución persoal do personaxe principal, Susi Arnela, “cínica e libre como a auga”, que encara a morte con asombro e dignidade,