Negras historias

Sarou / Louzós

Ramón Caride

Edicións Xerais, Vigo, 2012, 181 páxinas.

 

 

Baixo o rótulo dos seus topónimos míticos -Sarou nas Rías Baixas e Louzós na Galicia interior-, retorna Ramón Caride aos andeis das novidades editoriais ofrecéndolle ao lector o máis representativo da súa narrativa breve, relatos amalgamados neste caso por pertenceren á serie negra.

Nesta escolma de Xerais achéganos en efecto a novela breve Sarou (1997), máis doce relatos recollidos dos non poucos libros de narrativa breve, subxénero no que R. Caride é un verdadeiro mestre, nomeadamente cando se enfronta con narracións de violencia a través de historias profundas e doentes, adobiadas co realismo e a negrura, que asolagan existencias enteiras, tanto nas traxedias da Galicia interior como nos crimes e delitos, igualmente dramáticos, das Rías Baixas.

Ramón Caride

Saliento a singularidade destes relatos porque a escrita “criminal” de R. Caride, ademais de considerables cotas de calidade literaria, supera os parámetros do relato detectivesco, tan frecuentado nos últimos tempos na literatura galega. O decisivo nesta narrativa breve non é a habilidade detectivesca na investigación do delito, senón a axeitada representación no espello literario, de personaxes, ambientes e comportamentos relacionados coa mala vida, así como o retrato crítico da sociedade e a introspección psicolóxica. Negras historias, xa que logo, de escuro e violento realismo e de naufraxios existenciais.

(Texto publicado o día 27 de setembro no suplemento Faro da Cultura, paxina VII do xornal Faro de Vigo)

A ficción, unha maneira de intervir na realidade

MICRO ENSAIOS LITERARIOS

 

 

   Ricardo Piglia está considerado hoxe en día como un dos escritores indispensables do noso tempo, unha das voces renovadoras da escrita latinoamericana, logo do esgotamento creador dos autores do boom. A publicación en España, nunha relativa breve paréntese temporal de obras súas como Formas breves, Respiración artificial, Nombre falso, Prisión perpetua , La ciudad ausente, Plata quemada o Blanco nocturno sitúano á par de César Aira ou Roberto Bolaño, na fronte renovadora da narrativa escrita en español. Así o confirma por exemplo a súa novela, La ciudad ausente, unha obra de fasquía claramente metaficcional.

Ricardo Piglia é un dos escritores que creen que a literatura é unha forma de condicionar a realidade, no sentido de que coa ficción se constrúen crenzas, unha das maneiras de intervir na realidade. Pero a literatura tamén nos permite fuxir do real, de todo aquilo que está controlado polos seres humanos e as súas institucións fiscalizadoras. Precisamente La ciudad ausente é herdeira dunha tradición da literatura arxentina que trata non de cómo o real abrolla na ficción, senón de cómo a ficción se manifesta na realidade.

Fiel á idea de Borges de que a linguaxe é un soño dirixido, Ricardo Piglia tematiza na novela ese intre de intersección  no que a obra literaria di a verdade, finxindo mentir. Xa que logo, o escritor crea personaxes que viaxan por un universo ficcional no que se esvaecen os lindes do tempo, do espazo e mesmo da individualidade. Quen narra en La ciudad ausente é unha maquina, unha máquina pechada nun museo, o único ser que sobrevive para contar a historia. Ela, un organismo complexo, unha sorte de “cyborg” que é pura enerxía, é a que arrinca os acontecementos da memoria viva, é a cantora, a que pode lembrar as vellas voces perdidas. Unha máquina pois reprodutora de relatos, verdadeira ameaza para os poderes establecidos que son recollidos por Junior, un dos protagonistas, e publicados antes de que acontezan os feitos.

Sobre a novela paira a figura do escritor arxentino Macedonio Fernández e as historias xurdidas sobre os baleiros e incertezas existentes na súa biografía e na relación dos seus escritos. O seu pasado anarquista e utópico,  a súa pescuda dun camiño para superar a morte convértense no alicerce sobre o que se ergue a novela. Conta Borges que Macedonio Fernández abandonaba os seus textos nos locais nos que vivía e, no canto de lles dar forma as súas ideas na escrita, tentaba espallalas a través de longas charlas e conversas, como faría unha máquina que pare relatos, aínda que sexan virtuais. A máquina de Macedonio, que mesmo está na orixe de moitos contos de Borges, funciona daquela como metonimia do acto de narrar. Ela transforma, multiplica e espalla os relatos que produce e reflicte o carácter intertextual da literatura, a evidencia de que calquera texto é portador de moitas pegadas doutras escritas.

Castelao comunista

 

Castelao na Unión Soviética en 1938

Filocomunismo e prosovietismo de Castelao nos anos da Guerra Civil

Xesús Alonso Montero

Edicións Xerais, Vigo, 2012, 213 páxinas.

 

 

Ao inxente e polifacético labor de recuperación da nosa memoria e patrimonio cultural nas súas moitas vertentes (social, literaria, política…) que ven realizando desde hai moitos anos Xesús Alonso Montero, engádese arestora este libro sobre o filocomunismo e prosovietismo de Castelao nos anos da Guerra Civil. Non se trata, ao meu ver, dun “libriño” como o cualifica o autor na dedicatoria, senón dun volume importante que recolle  a meirande parte dos testemuños verbo da experiencia na Unión Soviética (anotacións de viaxe, cartas, entrevistas, textos varios) escritos ou relacionados con Castelao que, formando parte dunha delegación española viaxou a distintas cidades de tres repúblicas  da URSS (Leningrado. Moscova, Kiev, Bakú). Porén a publicación de Alonso Montero non só recolle os textos escritos durante a viaxe ou despois do seu regreso, senón tamén unha restra de escritos do líder galeguista, interpretables desde a óptica procomunista, compostos en 1938.

Foron vinte e seis días de visita  a fábricas, kolkhoses, casas de saúde, teatros… nos que Castelao e os seus acompañantes tiveron a oportunidade de ver unicamente a cara máis positiva do réxime soviético, como tal a acertada articulación do Estado Soviético, que Castelao aplaude de xeito incondicional, carente de calquera espírito crítico, mais, como matiza o autor, Castelao e os seus acompañantes, “viaxaron totalmente alleos” ás terribles purgas de Stalin, que xa se iniciaran con anterioridade a súa viaxe.

Castelao, como é sabido foi un intelectual católico, nunca militou nun partido proletario (“Yo no soy comunista”, confesoulle a Luís Soto). Con todo, na mesma confesión Castelao admite que na súa  viaxe a URSS adquiriu o convencemento de que alí se estaba xerando unha nova vida que servirá de modelo para os demais pobos do mundo. Unha viaxe, pois, que deixou en Castelao unha fonda pegada, ata o punto de que de que algúns contemporáneo seus como Ramón Suárez Picallo falen de que despois desta viaxe Castelao estaba feito unha “piltrafa política”.

A fonda e penetrante investigación de Alonso Montero enche ou completa un baleiro non suficientemente iluminado da vida de Castelao. Con esa vontade achégalle ao lector un mollo de textos referentes á viaxe descoñecidos ou deficientemente exhumados, acompañados dun impagable exercicio de presentación e de glosa dos mesmo, contextualizador e definitivamente aclaratorio, baixo a ollada que preside  a investigación: o filocomunismo e o prosovietismo de Castelao durante a Guerra Civil, baseados na  realidade do Estado Soviético que lle foi permitido ver e que, xunto co éxito da exposición dos seus debuxos bélicos realizada e Moscova, levantaron no autor de Sempre en Galiza un fervor pro-soviético que se esvaecerá de vez despois do pacto xermano-soviético de 1939.

Xesús Alonso Montero

Os tres capítulos finais, igualmente contextualizadores verbo das viaxes a URSS durante os anos da Gierra Civil e o seu significado; o seguimento do periplo viaxeiro de Castelao na Unión Soviética; un pormenorizado estudo da posición e evolución de Castelao durante a Guerra Civil e mesmo despois de 1939; e un interesante anexo documental e gráfico completan un libro oportuno e necesario para un cabal coñecemento da personalidade e da biografía de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao.

Oficios do Destino

O destino de Clarescura Lens

Alfonso Álvarez Cáccamo

Biblos Clube de Lectores, Cesuras (A Coruña), 2012, 88 páxinas

 

 

Alfonso Álvarez Cáccamo, malia a súa escasa produción editorial nos últimos anos, é unha das referencias destacables da narrativa galega contemporánea. Éo sobre todo porque o escritor vigués é un grande inventor de historias, de mundos máxicos adobiados por unha sorte de linfa satírico-xocosa que o autor controla con mestría, como acreditan novelas da súa autoría como As baleas de Eduardo Reinoso ou O Espírito de Broustenac. A súa creatividade, traducida na particular literariedade do escritor, incorpórase arestora á colección Mandaio da Editorial Biblos.

E faino cunha novela breve que traslada o lector a comezos do pasado século, logo de que os socrutos invadiran o territorio da República de Inmeria, no que instauran unha feroz ditadura. Aos poucos anos nace nunha aldea perdida entre as montañas unha nena. As estirpes rivais das que procede, inmeriáns e socrutos, que seguen enfrontados, discuten a preeminencia dos apelidos, mais aceptan a solución que elixe o sabio Osurac que tamén elixe o nome de Clarescura, convencido de que tal nome conformrá o Destino: medio boa e medio mala. E o Destino, xaora, comeza a velar pola existencia da meniña, coa particularidade  de que é un ser corpóreo, vive nunha cabana e leva mal a conta da súa idade. Oniso é o seu nome. Axexa tras as fiestras e faise o encontradizo para cumprir a súa encomenda: ser amigo e protector da nena Clarescura. O escritor encoméndalle ademais o papel de ser a voz narrativa, contando os acontecementos en primeira persoa.

Alfonso Álvarez Cáccamo

Con pingas ben dosificadas de humor e ironía e un hábil emprego de abondosos semi-palindromos para caracterizar os personaxes, A. Álvarez Cáccamo mergúllanos nunha entretida trama -o remuíño de acontecementos nos que se desenvolve a existencia de Clarescura Lens- pero sobre todo nun relato no que a tonalidade principal vén marcada polos trebellos do Destino (O Sino) que desenlea a madeixa dos acontecementos, provoca por veces cousas estrañas ás que avaliamos como casualidades que algunhas veces comportan consecuencias tráxicas e outras son os alicerces da felicidade presente ou futura.

(Texto publicado o día 6 de setembro de 2012 no suplemento Faro da Cultura, páxina VI, do xornal Faro de Vigo)

Crónica ficcional da resistencia galega contra os franceses

O sabre do francés

Miguel Anxo Fernández

Editorial Galaxia, 2ª edición, Vigo, 2012, 223 páxinas.

 

 

Aos dez anos de saír á rúa por primeira vez, publica Galaxia unha nova edición de O sabre do francés, un ramallete de relatos que supuxo o debut de Miguel Anxo Fernández na narrativa de ficción. Unha edición revisada e ampliada con dous novos relatos: “A negativa do dragón Émeri Vendermot” e “O sangue dos Cortiñas. Na meirande parte dos relatos de Miguel Anxo Fernández o protagonismo simbólico correspóndella a un sabre -velaí a coherencia do título-, porén o protagonismo real e substancial é a resistencia dos galegos contra as tropas napoleónicas no ano 1809.

Un sabre, en efecto, cun diamante engastado na empuñadura latrica con todos nós neste  libro de Miguel Anxo Fernández a través do reconto das súas vivencias con distintos donos desde comezos do século XIX. Son as lembranzas dun sabre que pertencera ao xeneral de dragóns Lahoussaye, contendente na campaña de Galicia ás ordes do mariscal Soult.  Aquí o atopamos en moitas das prosas deste libro coas súas acordanzas douscentos anos despois como un ser animado, ateigado de experiencias vitais, disposto a relatarnos a súa azarosa existencia.

A través das súas memorias sabemos da batalla de Mouretán, onde deran comezo as súas desventuras e rematara  a súa andaina militar. Naquela algarada perdeu o seu amo e foi parar ás mans do abade comandante dunha “alarma”. A partir deste intre empeza a participar, non en batallas de estratexia, senón en celadas e emboscadas, como propiedade de distintos donos: un capitán da gavela do Carballiño que o emprega no mal combate, un ferralleiro que o trata como un refugallo, un señorito carlista extremado, un peón dunha obra que o converte en ferramenta para cortar galleiros, afiar estacas, chimpar cabezas de galiñas… Ata rematar nun museo militar onde fica cun carteliño que non lle fai xustiza os seus orixes, aturando melancólico as miradas cobizosas de ducias de escolares. É o nostálxico currículo do sabre do francés co que rescatamos a convulsiva historia dos nosos dous últimos séculos, convertido no relato central desta escolma de prosas de Miguel Anxo Fernández.

E xunto a el, outras doce pezas que encaixan á perfección na ficción de formato breve, sérvenlle de acompañamento neste libro de estrutura mais ben pechada, pois todos os relatos de Miguel Anxo Fernández inciden na mesma temática e no mesmo marco argumental: os tráxicos enfrontamentos das partidas galegas contra as tropas napoleónicas na Afrancesada de 1809.

Penetra pois Miguel Anxo Fernández no espazo dos narradores ao abeiro do relato de fasquía histórica, amalgamando as súas prosas por un nexo de unión: a loita de defensa da terra contra as tropas francesas. Xa que logo, un paso adiante e, ao meu ver ben cimentado, no camiñar da narrativa histórica galega, ese xénero que recrea feitos históricos e adiviña fabulosamente o que  a historia silencia ou esconde. E así como polas novelas de Walter Scott pasa unha boa parte da historia da Inglaterra medieval, por estes trece relatos desfila a crónica da resistencia galega ao exército bonapartista con tanta veracidade como a que se conta nos libros de texto. Mais co engado da invención de personaxes, ambientes e acontecementos que non están acreditados nos anais das crónicas, pero que moi ben puideron ter acontecido.

Non son pois as narracións do escritor do Carballiño simples exercicios de estilo con nula substancia argumental, senón o traballo ben elaborado dunha voz narrativa sólida, creadora de historias vigorosas. Cómpre pois ollar este presado de relatos como unha desas contadas excepcións capaces de achegar á literatura galega relatos que encerran historias que merecen a pena ser contadas. Narracións de feitos arreguizantes, de crueldades sanguinarias, de carnicerías horrorosas, xunto a actos de piedade,  compaixón e heroicidade sen conto. A acción dos labregos galegos convertidos en desapiadados guerrilleiros, significou para os franceses, nas prosas de M. A. Fernández, unha auténtica baixada aos infernos como nolo amosa o protagonista do conto “O baúl dos adeus”, o xefe do servizo funerario do exército do mariscal Ney, ao facernos ver a barbarie aterradora desde a súa perspectiva de enterrador e notario das despedidas dos aspirantes á morte.

Miguel Anxo Fernández

Os relatos de O sabre do francés aproxímannos a seres anónimos que nos seus últimos alentos fan vibrar o son doente da gaita como derradeira música de fondo, ao imperio e á forza do amor que nas alboradas de coitelos, non coñecen nacionalidade nin bandos ou ao barbeiro Valentín Doforno que tivo baixo a súa navalla o pescozo de Soult. Historias tenras, rebordantes de épica, creadas por un escritor con boa imaxinación para inventar, que foxe de calquera caste de maniqueísmo e que reflicte o atoleirado fanatismo que por veces gastaban os resistentes, labregos galegos, fronte ao invasor xacobino, encirrados por cregos e abades que no fondo defendían os seus privilexios. O autor sérvese de formas expresivas afíns á linguaxe cinematográfica tanto no dominio dun ritmo áxil á hora de transmitirnos lances vivos e vehementes, como na creación de imaxes de forte contido sensorial para describir sucesos, obxectos, lugares e ambientes humanos.

Esperando o leiteiro

Esperando o leiteiro

Xosé Neira Vilas

Editorial Galaxia, Vigo, 2012, 108 páxinas.

 

 

O protagonista da última novela de Neira Vilas, Esperando o leiteiro, é un mozo campesiño que nos anos cincuenta do pasado século pretende emigrar a Buenos Aires. Sae da súa casa para coller o “coche de liña”, pero pérdeo e daquela camiña sete kilómetros coa maleta ao lombo para esperar o leiteiro  e viaxar con el ata Santiago a onde espera chegar con tempo para subir ao tren que o leve a Vigo e alí poder embarcar con destino á Arxentina. Sentado na maleta de emigrante e acompañado por unha vendedora de figos e un home que leva o seu fillo ao oculista, cavila e recorda, nun monólogo en segunda persoa, unha práctica narrativa pouco habitual na narrativa de noso. Así dá comezo Esperando o leiteiro, a novanovela de Neira Vilas na que volve deitar unha ollada sobre a emigración e retrata asemade con verosimilitude  a realidade social e política do país naqueles anos de miseria.

A novela é  a radiografía dun universo hoxe desaparecido, o da aldea coas súas prácticas e vezos, os seus traballos e abafos, a súa fala, presentada dun xeito en boa medida experimental: un

Xosé Neira Vilas

monólogo sen interrupcións, sen capítulos nin puntos aparte, porque, así o xustifica o escritor, o pensamento non ten capítulos, flúe como un regueiro e, mentres o protagonista cavila temeroso de que non chegue a tempo o leiteiro, calquera asociación de imaxes ou ideas sérvelle de motivo para rebobinar a súa existencia, despedirse do mundo miserento que o acollera ata entón e proxectar a súa imaxinación, inquedanzas ou esperanzas sobre Buenos Aires, fronte á rachadura da emigración, ao abandono da vida familiar nos días da infancia e tamén á miseria material e moral da posguerra. Amalgama Neira Vilas anécdotas e circunstancias autobiográficas ou históricas (o primeiro baile, a confesión por escrito, a explotación do volframio, os traballos agrícolas, a violencia de fondo sobre todo contra as mulleres…) cun amplo material ficcional, servíndose axeitadamente do humor, como o mellor aliado para retratar un universo ateigado á vez de miseria e de soños, descrito cunha lingua sinxela e accesible. Con esta novela, Neira Vilas segue profundando literariamente no feito migratorio que tan ben coñece por ter sido el mesmo testemuña do mesmo durante moitos anos.

(Texto publicado o día 24 de agosto de 2012 no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. Para ver o orixinal pinchar aquí)