Un anano nas cortes europeas

Memorias do famoso anano Joseph Boruwlaski, cabaleiro polaco
Joseph Boruwlaski
Tradución de Rodrigo Vizcaino
Rinoceronte Editora, Cangas do Morrazo, 2014, 90 páxinas

Memorias do famoso anano Joseph Boruwlaski, cabaleiro polaco é unha aposta interesante que nos achega en galego Rinoceronte Editora na colección Vétera, xa que nos permite coñecer a historia deste célebre anano, que viviu a cabalo entre os séculos XVIII e XIX, e sobre todo explorar da súa man as cortes europeas nun intre no que o mundo se debatía entre o Antigo Réxime e o Século das Luces. Nas cortes e nos pazos do Antigo Réxime era moi frecuente a presenza destes anormais monstros da natureza, considerados, porén, coma un signo de distinción e exclusividade, que cumprían a función de servir de diversión para a realeza e para a aristocracia. Entre estes seres anormais os máis valorados eran os ananos cando os seus corpos estaban ben proporcionados. Ao reuniren comportamentos amenos e afables, os ananos paseábanse polos salóns señoriais gozando dunha vida suntuosa a cambio de divertir a cortesáns e cortesás. Xente pis “de pracer” -así lles chamaban- que reis e nobres tiñan nos seus pazos pouco menos que como xoguetes ou trebellos de divertimento.
Co cambio de época (paso do Antigo Réxime ao mundo burgués e pre-industrial), o ananos verán modificado o seu status, non o seu rol. En poucos anos pasaron de viviren entre luxos, a teren que ganar o sustento amosando as súas habilidades diante dun público moito menos opulento e requintado.
As memorias do anano Joseph Boruwlaski teñen o interese de evidenciar este cambio de tempos. O traumático que foi para el e para os seus iguais o paso de divertir a reis e nobres, os seus benfeitores, a sentir a humillación de ser un espectáculo burlesco para a plebe, exhibíndose a cambio de diñeiro. Esa é precisamente a razón pola que Joseph Boruwlaski escribe as súas memorias: “redacteinas para render contas ante min mesmo das diferentes situacións nas que me atopei” (páxina 13).
Boruwlaski naceu no ano 1739 preto de Halych, na Rusia polaca. Pais humildes, de estatura media. Tiveron seis fillos, tres de estatura normal e outros tres, entre eles o protagonista e voz narrativa, por debaixo da altura dos cativos ordinarios. Porén non padecían ananismo e estaban ben proporcionados. Aos quince anos foi acollido pola súa benfeitora, a condesa Humieska que o leva a Viena e preséntao ante a Raíña Emperatriz, que o considera unha das cousas máis divertidas que nunca vira. Gaña as bondades de cantos o coñecen aínda que á vista dos demais non era máis ca un boneco. Esperta a mesma curiosidade en Munic e noutras cortes europeas, e vai adquirindo unha ampla e refinada educación, feito que provoca os celos e as vinganzas doutros ananos.

Joseph Boruwlaski

Unha das secuencias máis interesantes das memorias de Joujou -así lle chamaban- é o relato nos que nos achega a súa atracción por sexo feminino, do que, confesa, dependía a nosa felicidade. É así como se namora de Isaline Barboutan, unha moza acollida pola súa benfeitora. Relátao nun episodio que ocupa boa parte das memorias de Joujou. Malia ver no seu tamaño o único obstáculo para alcanzar a felicidade, remata por dicirlle á moza que a amaba, mais non como fai un neno. Despois de moitos rexeitamentos, a nai da moza dá o seu consentimento para a voda, sen contar coa aprobación da filla porque o anano conta coa protección dun príncipe e ve no casamento un asunto vantaxoso. A partires da voda verase na obriga de se exhibir a cambio de diñeiro por distintos países de Europa.

Maís que os feitos, aventuras, viaxes e personalidades ás que Boruwlaski coñece -María Antonieta, o Príncipe de Gales e reis de media Europa-, as memorias deste home miniatura, mais de gran talento, permiten que nos acheguemos a prácticas do Antigo Réxime, herdeiras das festas e entretementos con vellos bufóns medievais. Unha época na que o feito de posuír un destes monstros da natureza era considerado un signo de exclusividade das clases sociais máis poderosas. Fronte a esas prácticas, o comportamento do protagonista, reflectido nestas memorias, é unha verdadeira lección sobre a igual dignidade dos seres humanos, sexa cal for a súa condición física.

Madrigalegas e madrigalegos na literatura galega

 

Conciencia política e literatura galega

en Madrid (1950-2000)

Ana Acuña

Edicións Xerais, Vigo, 2014, 357 páxinas.

 

   Na colección “Memoria” de Edicións Xerais publica Ana acuña a súa tese de doutoramento, cuxo título orixinal foi Facer literatura galega en Madrid. A profesora da Universidade de Vigo estuda e debate na mesma o desenvolvemento dos grupos literarios e políticos galegos en Madrid nun espazo temporal que vai desde o ano 1950 ata o 2000. Un tema importante para a cultura de noso, que se viu obrigada a desenvolver unha boa parte das súas actividades, sobre todo no campo literario e en tempos de represión, alén das nosas fronteiras xeográficas. A autora estrutura o seu traballo de investigación en cinco etapas que corresponderían aos cinco tramos cronolóxicos nos que actúan os principais grupos con membros cunha certa cohesión organizativa entre eles.

   Ana Acuña, que forma ela mesma parte do último grupo das/dos madrigaleñas/os por cousa de súa vinculación á Universidade Complutense, escribe pois desde a experiencia do que significou facer política e literatura galega na capital do Estado. Na súa faceta como estudosa  do feito literario galego son salientables os traballos nos que analiza o labor das madrigalegas e madrigalegos na creación e desenvolvemento da revista Madrygal da Facultade de Filoloxía da Universidade Complutense. Na presente monografía, Ana Acuña intenta dar resposta á pregunta verbo do significado do feito de facer literatura galega en Madrid antes e despois da morte de Franco.

   En efecto, desde a súa pertenza e presenza no grupo Bilbao, realiza un pormenorizado estudo daqueles colectivos que mantiveron a galeguidade literaria e política en Madrid: Mocidade Universitaria Castelao (1952-1954), Brais Pinto (1958-1961, Seminario de Cultura Galega do Club de amigos da Unesco (1965-1969), Lóstrego, Irmandade Galega, Irmandade Galega-Lóstrego (1974-1986), Grupo Bilbao e outros colectivos (1996-2000).

   A autora “visa”, como ela di, e analiza estas cinco etapas de “historia vivida” da literatura e da cultura de noso en Madrid. O labor e as ilusións de tantas e tantos madrigalegas e madrigalegos que en circunstancias políticas non doadas foron capaces de erguer e manter un discurso literario galego xunto cunha conciencia político-linguística na segunda metade do pasado século: os seus comezos e propostas, os seus proxectos e estratexias, as estratexias, como tal,  para as xuntanzas grupais clandestinas ou semiclandestinas. Ana Acuña dá conta das estratexias de resistencia e tamén dos desafíos destes colectivos galegos, máis ou menos marxinais. Non lle interesan a autora tanto as vivencias individuais como as colectivas dos grupos que compartiron a opresión e tamén o discurso oculto.

   No seu estudo analiza en primeiro lugar, seguindo a Foucault,  a xeneoloxía do poder, neste caso o franquismo, como envoltura condicionante da historia literaria galega vivida en Madrid. En segundo lugar, as relacións que se establecen entre o centro,  a metrópole galega e a periferia madrigalega.

Ana Acuña

   Historia sociolóxica ou sociopolítica, esteada sobre todo en testemuños vivos  e directos, que intenta radiografar a actividade político-cultural e literaria das madrigalegas e dos madrigalegos  tanto no seu rexistro público como no oculto, aínda que prevalece o primeiro. Os membros destes grupos conformaron xeracións activas que cómpre coñecer para a comprensión do desenvolvemento da lingua e da cultura galega na segunda metade do século XX. A monografía de Ana Acuña, malia algún erro, será imprescindible a partir de agora para o seu coñecemento, e tamén unha incitación para estudos desta natureza noutros marcos xeográficos onde confluíron os galegos. Monografía erudita e ao mesmo tempo de lectura entretida por mor desa focalización biográfica que emprega a autora.

O asasinato do Cantino: os seus autores intelectuais

 

Quen matou o Cantino

O 36 no Concello de Noia

Xerardo Agrafoxo

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 157 páxinas.

 

   Malia que nunca tivo nada que ver coa política, Manuel Mayán Ramos, coñecido como o Cantino, foi executado o 10 de outubro de 1936, acusado de rebelión  militar. Tiña  daquela vinte e seis anos e segundo Xerardo Agrafoxo, o historiador que reconstrúe a súa dramática historia, matárono por se atopar nos primeiros días do alzamento militar contra o goberno da República no lugar equivocado.

   A personalidade de Ramón Mayán Ramos parécese moi pouco á versión que co nome de Dombodán nos ofreceu no seu día Manuel Rivas en O lapis do carpinteiro: un rapaz retrasado e de poucas luces. Segundo a documentación que manexou X. Agrafoxo, o Cantino era unha persoa humilde que traballaba como camareiro, mais espelido, que defendeu o réxime constitucional e ao día seguinte do alzamento militar foi capaz de subir a un camión para requisar peixe en Muros, cargar os camións dos mineiros de San Finx con dinamita e escopetas. Logo estivo fuxido durante uns días ata que viñeron por el.

   Xerardo Agrafoxo levaba desde o ano 1982 investigando a figura de o Cantino e as circunstancias que provocaron o seu fusilamento no cemiterio de Boisaca. Mais non atopou a resposta a pregunta de quen o denunciou e de quen o acusou diante do tribunal militar ata que tivo aceso nos arquivos militares á causa 294/36, un sumario completo no que aparecen os nomes das persoas que o acusaron  o Cantino duns actos que non cometeu  e polo que perdeu a vida nun abraiante acontecemento. Xerardo Agrafoxo, coa afouteza que merecen os inxustamente inmolados na represión e crimes contra a humanidade cometidos en Galicia durante a Guerra Civil, non agacha os nomes dos que participaron na condena a morte do Cantino: membros do consello de Guerra e testemuñas sobre todo.

   Un breve percorrido polos poucos anos de vida do Cantino -infancia nun fogar humilde, pais analfabetos, dúas irmás que levaban unha vida miserable, recadeiro e finalmente camareiro dun hotel- X. Agrafoxo leva o lector ata os días de desconcerto: a rebelión militar e Ramón Mayán Ramos unido aos traballadores da cunca mineira de San Finx, dispostos a defender  a República, ata que o rebeldes controlaron Noia e a Garda Civil detén a Ramón Mayán no seu domicilio de Noia. Botando man de testemuños orais e da documentación da causa sumarial que dá fe do consello de guerra contra o Cantino, Xerardo Agrafoxo describe concisamente o ambiente político e social de Noia antes e despois da rebelión militar e, sobre todo, reproduce a documentación do consello de guerra contra o mozo noiés, sen ocultar, como dixen, os nomes e apelidos dos represores: comandante militar de Santiago, o xuíz instrutor, o fiscal e o avogado defensor, as declaracións das testemuñas, especialmente estarrecedora a do apoderado do Banco Pastor, Luís Pier Pasarón. Mais

Xerardo Agrafoxo

tampouco foron inocentes os informes presentados por Jesús Garea, cabo da garda Civil e as declaracións de Alfonso Carreño e de  Fermín Álvarez, nomeado alcalde de Noia polos sublevados . Todos eles son os culpables, os autores intelectuais do asasinato do Cantino.

   É arrepiante así mesmo o relato que Agrafoxo fai dos derradeiros días da nai de Ramón Mayán, a vella Cantina, vagando polas rúas da vila e das vexacións das que foron vítimas as súas irmás por parte dos falanxistas, mentres o Cantino estaba no “saladero”.

   Xa que logo, un libro necesario que deita luz e faia xustiza sobre un episodio conmovedor: a insustiza que levou a un mozo inocente, humilde e pobre, ao paredón de Boisaca. Un libro que recupera, unha vez máis, a realidade do que foi o 36 en Galicia, unha época negra que non pode quedar esquecida no silencio.

Memorias dun “dióscuros” ferrolán

 

Amada liberdade

Fernando Pérez-Barreiro Nolla

Teresa Barro

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 398 páxinas.

 

   Conta Fernando Pérez-Barreiro Nolla neste moi interesante libro de memorias que, sendo estudante de dereito en Santiago, Ramón Piñeiro lle confesou, arredor daquela famosa mesa-braseiro pola que pasou máis dunha vez, que el e Xosé Manuel López Nogueira eran os “dióscuros” ferroláns e que tiñan nas súas mans o futuro do ensaio en galego. Os avatares da vida fixeron que non se cumprira ese prognóstico e que Fernando Pérez-Barreiro se realizase profesionalmente primeiro como redactor e locutor dos servizos exteriores da BBC, e máis tarde como xefe do servizo de tradución da Organización Internacional do Café. Tamén, como tradutor ao galego dunha obra de teatro de Shakespeare e como autor  das primeiras tradución directas do chinés ao galego. Mais é unha das millentas anécdotas  e revelacións que descubrimos tirando polos fíos do nobelo da vida deste intelectual galego, pouco coñecido en Galicia porque a súa vida desenvolveuse na súa meirande parte fóra de Galicia, se ben nunca foi alleo á evolución do nacionalismo e dos proxectos galeguistas.

   Un título moi acaído, Amada liberdade, para seguir os roteiros da vida dun home que sempre quixo ser libre, un resistente teimudo a perder a liberdade, como se deduce do fracaso dos intentos do Opus en Galicia para que ingresase na institución, e tamén polos xuízos e valoracións da súa relación con Ramón Piñeiro. Como di a que foi a súa muller e compañeira, Teresa Barro, o seu proxecto vital contemplaba a independencia e unha vida sinxela, sen renunciar, porén, nunca ao galeguismo, malia que máis da metade da súa vida estivesen os dous afastados xeograficamente da nosa terra.

   Cunha prosa moi sinxela -estilo memorialístico-, e ao mesmo tempo atraente, Fernando Pérez-Barreiro Nolla (1931-1910), dá conta da súa andadura vital. Nacemento e  adolescencia en Ferrol; traslado a Viveiro onde seu avó fora cacique e amañador de eleccións. Os seus contactos co mundo clerical -un seu tío era cura- do que non tirou  experiencia relixiosa ningunha. O descubrimento de libros censurados e a obra de escritores galeguistas como Noriega Varela. Máis tarde, a súa estadía en Santiago para estudar a carreira de dereito nunha universidade na que atopa pouco rigor intelectual e galeguismo por ningures. As Festas Minervais, faladoiros arredor de Otero Pedrayo e Bouza Brey. López Nogueira preséntalle a Ramón Piñeiro co que mantén unha estreita e duradeira relación desde as iniciais conversas na mesa-braseiro. E aquí, ao longo de moitas páxinas, dá comezo o que alguén ten chamado o “exercicio de deconstrución de Piñeiro”. Ramón Piñeiro, unha figura moi controvertida, con luces e sombras, pero para Pérez-Barreiro, con que o uniu unha boa amizade, un personaxe implacable co nacionalismo galego primeiro nun Santiago no que se cultiva unha cultura de salón. Máis tarde, e no contexto da guerra fría, recomendando lecturas que detrás tiñan á CIA.

   Son moitos os personaxes que teñen vida na memoria de Fernando Pérez-Barreiro Nolla. Lembranza moi positiva de Carballo Calero, de X. M. López Nogueira, X. M, Beiras, Ramón  Lugrís, Avilés de Taramancos, X. L. Franco Grande, Méndez Ferrín, Eduardo Punset e moitos outros.

Teresa Barro e Fernando Pérez-Barreiro Noalla

   As memorias ficaron inconclusas porque a morte segou de xeito inesperado a vida deste intelectual galego que dentro ou fóra da súa terra sempre estivo ao servizo dos ideais galeguistas. Será Teresa Barro, nun longo apéndice rotulado “A vida xuntos” a que nos agasalle cun relato que serve de contrapunto e complemento das memorias do seu compañeiro. E se Fernando Pérez-Barreiro deconstrúe a figura de Ramón Piñeiro, Teresa Barro fai algo semellante con Otero Pedrayo como profesor en cuxas clases, confesa, nunca viu un verdadeiro atractivo e menos nas súas vulgaridades impositivas e machistas, impropias dunha lección  universitaria nin hoxe nin tampouco nos anos cincuenta.

   Un libro, pois, que recupera desde a experiencia vital dun intelectual independente a historia do noso pais na segunda metade do século XX, da que fai unha interpretación crítica, sempre argumentada, que desfai tópicos,  pon a cada quen no lugar que os autores, sen acritude, consideran que merece e que ademais permite unha pracenteira e ao mesmo tempo ilustrativa lectura.

 

Máis literatura do eu de Neira Vilas

Cadernos Ramón  Piñeiro (XXII): Correspondencia de Xosé Neira Vilas con Valentín Paz Andrade e Celso Emilio Ferreiro.

Edita: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, Santiago de Compostela 2012, 169 páxinas.

 

 

Hai agora por volta dun ano que Xosé Neira Vilas publicaba o seu segundo libro de memorias (Penúltimo dietario, Xerais, 2011), no que daba conta das actividades e encontros que el e a súa parella Anisia Miranda tiveron desde xaneiro de 1993 ata outubro de 2009. Libro memorialístico  que o autor xustificaba como una forma de amor a súa terra. Non toda a crítica acolleu aquelas memorias de forma positiva. Páxinas que non teñen ningún interese para o lector, que se escriben cando non se ten nada que dicir, chegou a escribirse. Desde esta mesma bitácora opinei que  a meirande parte das anotación do dietario de Neira Vilas eran prescindibles, porque nada lle engadían a historia social da nosa literatura.

Xosé Neira Vilas

Chégame arestora a última entrega de Neira Vilas -cómpre non esquecer que é un clásico da literatura galega contemporánea- á chamada “literatura do eu”, a través das páxinas dun novo volume dos Cadernos Ramón Piñeiro. A publicación que dirixen Luís alonso Girgado e Ramón López Vázquez, recupera parte da correspondencia do escritor con Valentín Paz Andrade e Celso Emilio Ferreiro. Non é a primeira vez que o autor de Esperando o leiteiro fai pública o seu epistolario con Paz Andrade, Celso Emilio Ferreiro e outros persoeiros e amigos (Cartas de vellos amigos, Galaxia, 2010), mais a novidade desta nova edición é que non soamente inclúe esas cartas remitidas polos dous amigos, senón tamén as misivas que Neira Vilas lles enviou, co que se completa para o lector interesado o diálogo en ambas direccións. Neira Vilas, confésao el mesmo exercía o oficio ou o lecer de escribir cartas moito máis do que os seus correspondentes lle escribían a el. E xustifica esta publicación porque unha carta é literatura, é historia, abarca moitas cousas. Nefeuto, na súa correspondencia con Paz Andrade e Celso Emilio Ferreiro fanse referencias a acontecementos da política, da historia e da literatura galega na segunda metade do pasado século, ademais de permitir que nos acheguemos ás vivencias e afectos das tres persoas, amigos entre si, malia térense visto en moi poucas ocasións.

Publicación, xa que logo oportuna, non pola súa carga de vivencias e afectos, nin tampouco pola actualidade mediática no ano 2012 de Paz Andrade e Celso Emilio Ferreiro, senón porque esta correspondencia é narrativa referencial ou autorreferencial, que traduce vivencias, testemuños de amizade, pero tamén novas, proxectos, ideas, inquedanzas que son historia, no dicir de Neira Vilas. Un corpus epistolar, pois,  que supera o anecdótico e que permitirá enriquecer, non só as biografías dos tres persoeiros, senón sobre todo esa futura historia social da literatura galega, se algún día chega a escribirse.

Memorias literarias e humanas

De Xente Nova a Brais Pinto

Memorias dun afiador rebelde

Xosé Fernández Ferreiro

Edicións Xerais, Vigo, 2012, 172 páxinas.

 

 

A colección “Xerais Crónica” amplía a súa serie “Memorias” con esta achega ao subxénero memorialístico que recolle as acordanzas literarias e humanas do narrador e xornalista Xosé Fernández Ferreiro, no contexto da súa pertenza aos grupos literario-culturais Xente Nova e Brais Pinto. O libro, cun formato de cerca de duascentas páxinas, naceu como ampliación do texto que o autor leu no antigo mosteiro de San Estevo de Ribas de Sil con motivo da homenaxe que a finais do ano 2009 lle tributou e Pen Clube de Galicia.

O primeiro que chama a atención destas “Memorias dun afiador rebelde” -así se autodefine Xosé Fernández Ferreiro- é o  carácter atípico  dunhas memorias, moi afastadas da crónica pormenorizada e convencional, do quefacer literario-cultural dos dous grupos de mozos aos que pertenceu, ao longo dos días, meses e anos. No libro de Fernández Ferreiro recóllense fitos importantes da loita cultural e literaria duns mozos galegos en Ourense e en Madrid nos anos cincuenta, pero sobre todo, as vivencias humanas de todo tipo que conformarían as vidas daqueles mozos que en tempos “da posguerra, da fame e do noxo” e da bohemia madrileña, pretenderon romper con todo, cousa que non conseguiron, pero si fixeron abrollar desde as súas cabezas cheas de soños a renovación máis profunda da literatura galega dos últimos cincuenta anos do pasado século. Porén, os datos que nos proporciona Fernández Ferreiro, confirmando outros libros memorialísticos ou de conversas, son de grande relevancia para  a historiografía e a socioloxía da literatura galega.

Dá comezo Fernández Ferreiro á recuperación das súas lembranzas coa constitución de Xente Nova en Ourense nos primeiros anos cincuenta en compaña de César Arias, Víctor Campío, Serafín Gómez Pato e Daniel Conde Mir. O seu principal empeño tanxible foi a edición dunha revista bilingüe que a censura da época impediu que saíse á rúa. Porén, destes anos rememora o autor moitos acontecementos que teñen que ver coa nosa lingua ou con Galicia: os actos conmemorativos do centenario do nacemento de Curros Enriquez en Celanova;  a relación con persoeiros galeguistas da época, nomeadamente con Otero Pedrayo; o desencontro dos galeguistas de base de Ourense e Ramón Piñeiro, ao que acusaban de ser un “vulgar politiquillo”, cuestionando que el fose a persoa indicada para liderar o galeguismo dos anos vindeiros. Pasa revista así mesmo a outros eventos daqueles anos: a loita contra o encoro de Castrelo de Miño, o concerto de Raimon en Santiago e moitas outras actividades que atesouran un inestimable valor documentalista e mesmo anecdótico, sobre todo verbo da vertente humana dos seus protagonistas e dalgunhas figuras da cultura galega.

Mais, aínda moito máis importante para a historia social da literatura galega, son os breves capítulos que Fernández Ferreiro dedica ao xurdimento e ás xeiras do grupo Brais Pinto en Madrid, “un sono que nos axudou a vivir en tempos hostís” (páxina 59). Unidos pola lingua galega e o amor  á Terra, presumiron sempre dunha incorruptible galeguidade. Formaron o grupo Méndez Ferrín, César Arias, Raimundo Patiño, Bautista Álvarez, Bernardino Graña, Ramón Lorenzo e o propio autor. Foron “os sete magníficos” (Costa Clavell), un grupo que pronto aumentaría ata nove coa chegada de Heminio Barreiro e Alexandre Cribeiro.

Xosé Fernández Ferreiro

Brais Pinto, como se ten recoñecido, foi un intento de poñer ao día a cultura galega nunha dirección de vangarda. Constituído o grupo en Madrid na primavera de 1958, Fernández Ferreiro enumera as distintas actividades que desenvolveron: fundación da editorial Brais Pinto, edición de Bocarribeira, un poemario de Otero Pedrayo, a sonora asubiada a Fraga Iribarne no Centro Galego cando lle escoitaron dicir que “Gracias a Franco, un gran gallego, ya no se emigra ni hay viudas de muertos ni de vivos en Galicia”. E as mil aventuras, quefaceres, vencellos sentimentais destes mozos en Madrid. As relacións cos amigos (Ben-Cho-Shey, Martínez Barbeito, Novoneyra, Costa Clavell). As andainas e experiencias vitais deste grupo de “contestatarios, rebeldes, visionarios, existencialistas, surrealistas, transgresores, románticos, provincianos, aldeáns, escépticos” abriron portas e cancelas, novos camiños desde a sequidade intelectual e a miseria moral da capital do estado español que foron fundamentais para a renovación política, literaria e artística de Galicia, como escribiu un dos seus membros. Este libro é a memoria viva daqueles anos, daquelas arelas e daquelas angueiras.

Autobiografía conversada de Valentín Paz-Andrade

Valentín Paz-Andrade, a memoria do século XX

Tucho Calvo

Biblos Clube de Lectores, Cesuras (A Coruña), 2011, 472 páxinas.

 

No xa lonxícuo mes de setembro de 1982, Tucho Calvo e Valentín Paz-Andrade conversaron demoradamente por máis de cinco horas na biblioteca da casa deste. O avogado, empresario, político e escritor concedéralle unha entrevista persoal en profundidade. O falar pausado do intelectual e empresario foi plasmado por Tucho Calvo nun monllo de folios que, sometidos á consideración do entrevistado, este decidiu que serían as súas memorias. Alí, na biblioteca de Pousa Nova do Mar e deste xeito, naceu este libro que se editou por primeira vez en 1998, aos dez anos do pasamento de Paz-Andrade co título Valentín Paz-Andrade, a memoria do século (Ediciós do Castro). Cun loable sentido da oportunidade, Biblos Clube de Lectores, reedita arestora este libro-entrevista, que seguramente enceta ese ronsel de biografías e estudos que se publicarán no vindeiro ano co gallo de ser Valentín Paz-Andrade a figura elixida pola Real Academia Galega como protagonista do Día das Letras Galegas do ano 2012.

A nova edición, revisada para darlle coherencia ao texto e corrixir as grallas e imprecisións, agasállanos cun texto que se mantén fiel ás calidades da prosa de Paz-Andrade, ao seu estilo, léxico ortográfico e literario. E recupera ademais, a xeito de epílogo, unhas significativas e bastante pesimistas declaracións do entrevistado verbo do acontecido nos primeiros anos da democracia, que amosan a súa independencia de pensamento e a súa valoración inequivocamente crítica das actuacións e proxectos dos políticos e intelectuais galegos naqueles primeiros anos da democracia.

Tucho Calvo

Paz-Andrade desempeñou un papel especialmente valioso e relevante en múltiples eidos da realidade galega como home de  empresa, experto en economía pesqueira, avogado, ensaísta e poeta. A súa voz serena vai degrañando os principais episodios da súa vida. O nacemento en Lérez cando se esgotaba o século XIX, os primeiros anos cabo do avó Manuel Andrade Carlín, a fonda pegada do tío Xoan Baustista Andrade que esperta no cativo a paixón polos libros e por Galicia, a mocidade de aulas e rúas, a adscrición a un grupo de estudantes afín ás Irmandades da Fala, o exercicio da toga, a experiencia da guerra en Marrocos, o labor como xornalista e director do xornal  Galicia, e  ducias de chanzos dun vida ateigada de actividade, moitos deles certamente arraiáns  ao novelesco e ao azaroso que, porén, por ese inescrutable camiño do destino, lle salvarán a vida, como o “pucherazo” que o deixou sen acta nas eleccións do ano1931, a supervivencia a un atentado en Vigo no ano 1932 ou cando, máis unha vez, volveu fuxir da morte a comezos de Guerra Civil porque non lle publicaron un artigo de opinión que tería significado a súa condena definitiva ante os golpistas.

Un verdadeiro arquivo fotográfico ilustra esta biografía conversada de Paz-Andrade, memoria, en efecto, do século XX e alicerce imprescindible para as biografías, análises da súa figura e da súa obra e pensamento que se publiquen no ano no que Paz- Andrade é o protagonista do Día das Letras Galegas.

A axenda de Neira Vilas

Penúltimo dietario

Xosé Neira Vilas

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 309 páxinas.

 

A crítica literaria recoñece que a chamada “literatura do eu” forma unha parte imprescindible do presente e do futuro da literatura. Mais eu refírome a un instrumento literario que non é autobiografía nin diario nin memorias en sentido rigoroso. É, porén, todo iso, é narrativa autorreferencial que pode ramificarse en distintas modalidades: narrativa ficcional, á que Vila-Matas cualifica como “autobiografía baixo sospeita”, ou diarios onde se traducen vivencias como no seu día xa apuntara Marcel Proust, un dos creadores da “literatura do eu”.

Edicións Xerais vén de editar o segundo libro de Memorias de Neira Vilas, Penúltimo dietario. Ollando o se título, este lector cavilou que no seu interior atoparía quizais un exercicio solipsista, ou neste caso a dúo ou en parella con Anisia Miranda, de experiencias novidosas ou do común de cada día, mediante actos de individualización da lingua como experiencia formal. Mais Neira Vilas, un clásico de literatura contemporánea de noso, autor dunha inxente obra literaria, lévanos por outros camiños: un libro no que anota e comenta, non gastos e ingresos, senón os sucesos e actividades diarias. Dá conta en efecto das actividades e encontros que el e Anisia tiveron desde xaneiro de 1993 ata o 22 de outubro de 2009, data do falecemento de Anisia.

Xustifica o autor  a publicación deste dietario porque a manchea de actividades culturais de natureza moi variada ás que atenderon desde a chegada definitiva a Galicia no ano 1992, é unha forma de amor a súa terra. Percorréndoa cos pés, ese ir e vir, permitiulles coñecer o corpo físico de Galicia, a idiosincrasia  das nosas xentes, o noso xeito de ser. Unha memoria, pois, dos últimos dezasete anos. Un propósito certamente meritorio e gabable, mais, aberto o libro, encóntrome con outra cousa, agás en raras ocasións: unha transcrición case que literal da axenda de Neira Vilas e Anisia Miranda. A meirande parte das anotacións deste dietario son prescindibles. Nada lle van engadir a esa historia social da nosa literatura esa relación de encontros, visitas a colexios e institutos, viaxes, agasallos… E moi pouco á biografía completa, e non só divulgativa, de Neira Vilas que está por escribir. Pregunto, como tal,  a quén lle interesa, como non sexa á mestra Sabela Díaz,  a anotación que enceta o libro: “2 de xaneiro ( 1993): Encontro con nenos e nenas da escola unitaria de Pantín (Ferrolterra) e coa mestra Sabela Díaz. Entrégannos exemplares da revista escolar Percebeiros”. ¿É relevante para esa futura biografía de Neira Vilas saber que desde o ano 1997, de xeito case que ininterrompido, agardaban a entrada do Ano Novo en Campelo (Poio) coa familia Regueira?

A maioría das anotacións son desa mesma natureza: un peregrinar por Galicia, por algunha outra rexión de España, por Cuba ou Arxentina, visitando colexios, aceptando convites (participaron, por exemplo nun concurso de bailes para a terceira idade), atopándose con amigos, asistindo a homenaxes.

Xosé Neira Vilas

Hai, porén, anotacións que, na miña estima, forman parte desa “literatura do eu” e achegan materiais importantes, moi vivenciais, a esa futura historia social de literatura galega. Rexistro, entre elas e a título de exemplos, as que se refiren ao encontro en Pontevedra con Aleida Guevara, filla do Che; a lembranza das súas relacións co mesmo Che no Ministerio de Industria do que era ministro; as reflexións que escribe o 26 de xaneiro de 1998, data na que o invisten Doutor Honoris Causa pola Universidade da Coruña; a visita en Buenos Aires ao fogar no que fundaron a editorial e distribuidora Follas Novas; as visitas a Cuba, de xeito especial  a realizada co gallo da Feira Internacional do Libro da Habana dedicada a Galicia no ano 2008. E dunha maneira moi singular, sobre todo porque é testemuño dunha memoria emocional e conmocionada, as páxinas do Epílogo que reflicten o derradeiro día e parte da rutina diaria da súa dona Anisia Miranda. Rexistros pois, aínda que son os menos, que superan o anecdótico dun libro no que, xa que logo, non todo é prescindible.