“Tal era vivir”: de novo épicos etnólogos de nós mesmos

Tal era vivir
Xosé Vázquez Pintor
Vigo, Edicións Xearis, 2004, 167 páxinas.
(Libros de fondo)

Con este terceiro volume, Tal era vivir, remata Xosé Vázquez Pintor, unha obra colosal que o noso sistema literario acolleu, como acontece de cotío, sen apenas se decatar. Son os tres volumes do ensaio antropolóxico de Vázquez Pintor, a achega máis completa aos vellos oficios da nosa estirpe. E sobre todo, a máis humana. Porque Tal era vivir, seguindo o ronsel e as querenzas que o autor xa amosara en Os vellos oficios (1996) e A tribo sabe (1999), aproxímase aos escasos superviventes que, desde a súa torre da memoria, aínda lle dan vida aos nosos saberes tradicionais. E faino o autor non coa pluma aséptica do erudito, senón con ollos de emoción, coa veneración e co agarimo de quen sabe que eles, os que neste libro falan e traballan, son as últimas testemuñas das sabedorías milenarias, das destrezas aprendidas e transmitidas por eses trinta avós que nos unen co berce primixenio das nosas tribos.
Xosé Vázquez Pintor é un escritor todoterreo da nosa lingua, que se defende con sobradas forzas como poeta, animador teatral, como gran narrador en ambas as dúas distancias, e tamén como ensaísta, como ensaísta atípico, capaz de suturar nos seus estudos, informacións, coñecementos e o quentor humano que proporciona a oralidade e os contactos directos cos protagonistas dos seus oficios, memorias vivas dunha resistencia. Mais de novo nesta terceira entrega, como xa pasou coa primeira, o autor non sabería dicir que libro é este que lle escapou das súas mans, nunca da memoria: reportaxe, relato, poesía, ensaio…, xustamente porque todo iso ten acubillo nestas páxinas que non reinventan nada, que foron escritas escoitando os superviventes e referendarios dos labores indentificativos das nosas raíces.
Con verbas e berros moitas veces neolíticos, convocou o autor os oficiantes dos traballos e dos días da nosa estirpe á común xeira da lembranza. Supérstites de dezaseis vellos oficios acudiron ás dúas primeiras convocatorias. A nómina complétase agora con outros dez empregos e mestrías, rexistrados con idéntico afervoamento e aloumiños. Mans de vellos oficios nas narracións de Vázquez Pintor, debuxados con idéntica arquitectura, unha “arquitectura instantánea”, como no seu día a calificou un noso escritor de fama. As vedrañas experiencias, a artesanía transmitida na tradición familiar, o noso xeito, as nosas esencias, servidas cun comezo en forma de pequena fabulación que quere introducirnos na orixe mítica do oficio. Logo o autor dálle a palabra os seus protagonistas. O seu labor limítase a puntear o diálogo.
Deste xeito, na infeliz solporecida dos nosos vellos oficios e habilidades ancestrais, aqueles chéganlle aos ollos dos lectores como pequenas aventuras humanas, recuperadas da desmemoria, porque o que este libro pretende, é non calar e que as xeracións presentes e futuras non estraguen as cousas que se saben dos oficios e as garden nos afectos.
Falan así, nas páxinas de Tal era vivir, os colmeiros do Cebreiro, teitadores de pallozas con palla longa e grande. Labor comunal e oficio aprendido en familia. Os canteiros de Cerdedo, Forcarei, Beariz. Cotobade, Melide e, sobre todo, os pedreiros de Agolada aos que o escritor admirou de “tan pasmón” na súa infancia de postguerra. Canteiros de Galicia, labradores do granito que sangraban as mans co pauferro, que levaron o verbo dos arxinas e a súa arte cabo de lonxe, aos catro ventos. E os cesteiros de Mondariz, destros no oficio de boghardes que lle saben dar o tempero ás latas e facían os culleiros para a vendima e os azafaces para o pan, cos que acabou o plástico, e que tamén teñen verbo de seu.

Xosé Vázquez Pintor

Escoitamos asemade as experiencias dos cereiros, borreiros e capadores de Terra de Montes, vellos oficios que non constan nos papeis, que castran o mel sen pasar do “xuízo” e saben “velar” a cera. Castraban colmeas pero tamén animais. O mesmo que a dos encadernadores de Viveiro, pacientes ganduxadores de tanta palabra. E sabemos das carreiras do Cordel de Meira, memoria viva da actividade artesanal da confección de cabos, cordas e sedeños. Tamén nos achegamos aos ferradores de Penaporrín que seguen no traballo -outra verdadeira arte- de calzar os cabalos e “arreglar” os pés das vacas. E xa por último, Vázquez Pintor, fainos chegar a voz dos aceiteiros de Quiroga, únicos espremedores na nosa terra do zume da oliva e teimudos loitadores para que almazara non desapareza de Galicia.
Libro de novo diáfano, transparente, sen trampa nin cartón; á vez reivindicativo, romántico e epopéico, escrito con lingua forte e fulgurante, botando seu autor man dos mil usos da lingua e da fala; mollando a súa pluma na puxante louzanía do léxico gremial e popular. Libro sobre todo escrito desde dentro, mergullándose o seu feitor na cerna da nosa cultura material e acompañando aos verdadeiros suxeitos da identidade galega. Xa que logo, outra vez épicos etnólogos de nós mesmos.

(Este texto reproduce con lixeiras variantes o publicado no xornal El Correo Gallego, o día 5 de setembro de 2004)

Púxolle letra á crise

Rafael Chirbes

Penso, sen ningunha dúbida, que Rafael Chirbes, o escritor valenciano que finou o pasado 15 deste mes, é un dos mellores novelistas españois do pasado século e do que levamos andado do actual. Algunhas das súas novelas (Los disparos del cazador, La larga marcha, La caída de Madrid, Crematorio ou a máis recente En la orilla) son pezas narrativas que marcan cumes e definen fronteiras. Rafael Chirbes renegou da literatura en abstracto e, por iso mesmo, sutura as súas tramas ao tempo da historia e ao dos acontecementos narrados. Debedor da concepción balzaquiana da novela, avala na máxima de que a mesma debe relatar a vida privada das nacións. Endalí que se considere a Chirbes un narrador galdosiano: crea unha novela imaxinándoa arredor duns personaxes aos que concibe asemade en estreita relación cos feitos do seu momento histórico. Boa proba de todo isto son as súas novelas Crematorio (2007) e En la orilla (2013), Premio Nacional de Narrativa. As dúas novelas reflicten o presente con gran fidelidade, sen escamotear as crises que baten contra a cidadanía dos nosos días (“Eu fago literatura do que vexo”, dixo Chirbes recentemente da súa escrita).
En la orilla pode ser lida como o envés de Crematorio: a dura e lacerante resaca derivada da burbulla inmobiliaria e da lamacenta especulación tematizada en Crematorio. As páxinas do relato amosan diferentes persoas -a narración ten moito de coral-, e nomeadamente unha mesta arañeira de intereses e de xenreiras. Sobre todos eles emerxe a figura de Esteban, un home sen atributos nin sustancia, vítima da actual crise. Mentres coida o seu pai, enfermo en fase terminal, reflexiona e pescuda verbo dos motivos da crise, da sucia voracidade da actual ruína, na que el xoga o papel tanto de verdugo como de vítima.
Chirbes ponlle pois letra ao triste e obsceno camiñar no comezo deste século e no momento actual, rebordante de dexeneración e podremia, desa prea que ateiga o lamazal do fedorento pantano que Chirbes coloca como metáfora do fedor da crise e como pano de fondo onde empeza e remata a historia. Xa que logo, unha novela que testemuña as posibilidades estéticas do realismo con flocos expresionistas.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela o día 21 de agosto de 2015. Facer clic aquí para ver o orixinal)

O soño da balea negra

O viaxeiro radical
Xerardo Qyintiá
Editorial Galaxia, Vigo, 2015, 216 páxinas

Desde o ano 1977 teño unha especial querenza lectora pola obra narrativa do poeta e narrador Xerardo Quintiá (Friol, 1970), que me engaiolou con aquel pequeno volume, Finísimo po nas ás, a primeira vista literatura insignificante e tematicamente minimalista, ganduxada, porén con puntadas de fina textura. Virían despois varios volumes: Unha soa man e outros intres, Un rabaño de ovellas brancas, O Libro dos Aparecidos e Hotel Cidade Sur, que confirmaron a mestría narrativa e a modernidade da súa escrita e tamén a súa excelente prosa que non refuga nin a metaliteratura nin o minimalismo, aínda que en coordenadas distintas das de Raymond Carver, a icona da literatura minimalista norteamericana, autor ao que, secasí coñece e admira.
Agasállanos arestora con esta nova peza, O viaxeiro radical, unha recreación da aventura vital de Manfred Gnädinger, Man, o Alemán de Camelle. Unha historia que aborda por primeira vez desde a ficción narrativa a vida do pintor, escultor e filósofo que, na súa segunda vida, fixo de Camelle a súa definitiva morada e da natureza o lenzo da súa arte, nun diálogo co mar, coa luz, coas pedras, co vento… na procura sempre da liberdade. Non entanto, a fabulación de Xerardo Quintía é fiel aos fitos biográficos máis importantes de Man: a súa vinda a Camelle no ano 1962, o seu gusto pola repostería, os enfrontamentos cos veciños que empezan a velo coma un tolo, a erección do museo de Punta do Boi, a detención e xuízo por unha falsa acusación de abusos e violación dunha nena, a catástrofe do Prestige, o seu pasamento… Mesmo algúns aforismos e a primeira das cartas dirixidas ao Concello de Camariñas e fragmentos da derradeira son da autoría da Manfred Gnädinger.
O autor estrutura o texto en tres partes que cadran coas tres viaxes de Man e coa asunción dunha vida radical que lle supuxo asemade tres renuncias. A viaxe, unha metáfora universal actúa, pois logo, de fío condutor nesta recreación ficcional. Viaxes que non soamente son percorridos físicos, senón tamén itinerarios cara ao interior do propio personaxe.

                                                            Man construindo a seu museo

Na primeira delas, Manfred Gnädinger parte de Böringen, preto da Selva Negra, co propósito de se converter nun grande artista. Chega a París, mais pronto se decata de que non era aquel o lugar apropiado para un mozo afeito a andar polos montes como un xabaril. Prosegue, daquela, a viaxe cara ao sur e acada Camelle, na Costa da Morte, onde é recibido con curiosidade e agarimo pola xente da vila, cuxa rusticidade convence a Manfred para ficar no lugar. Xermola ao pouco tempo un amor real pola mestra dunha aldea de ao lado de Camelle. Esa primeira viaxe remata cando se rachan as súas inxenuas ilusións amorosas. Fica baleiro, sente que todo carece de sentido, mais consegue reaccionar: renuncia a todo, mesmo ao seu nome, á indumentaria, empeza a vestirse cun taparrabos, quere vivir ceibe, rexeita a arte convencional, e, na terra e nas rochas de Punta do Boi, traballa sobre a natureza con construcións que son verdadeiros landscape, coas que ergue o seu museo, a súa verdade. A terceira é unha viaxe cara ao silencio definitivo, cara ao sono abisal, nun acto de desesperación total cando a balea negra dos seus soños se materializa no chapapote do Prestige, que empapuza as rochas de beiramar e arrasa as súas creacións artísticas.
Xerardo Quintiá súmase con esta novela á tendencia da narrativa contemporánea de converter a literatos, artistas, pensadores ou persoas reais en personaxes de ficción. O escritor de Friol novela un personaxe real e amósanos como un home é capaz de construírse a si mesmo, malia a súa fatalidade crónica, erguéndose desde a nada, vivindo á marxe dos convencionalismos, nunha radicalidade vital que lle provoca non poucos conflitos cos veciños de Camelle.

 

Xerardo Quintiá

Con bo tino emprega po autor elementos moi produtivos a nivel narrativo: analépses para lembrar, como tal, a estancia de Man en Florencia, pausas narrativas, enfrontamentos coa figura dun pai autoritario, a perda da nai nun parto, a especial relación que xorde co irmán Hackett, unha irmandade que fai lembrar a de Theo e Vicent van Gogh, e que ía máis alá dos vencellos familiares; a importancia da arte non convencional para un personaxe que non busca méritos nin rendementos económicos. Só ser intermediario entre a intelixencia e a natureza. Esa foi a elección existencial, absolutamente radical de Manfred Gnädinger, captada a través de enfoques ficcionais e ganduxada con bríos, con fervor narrativo, cun soporte lingüístico ateigado á vez de sinxeleza e frescor.

“Historias que ninguén cre”: un vizoso universo foleano esquecido

Historias que ninguén cre
Ánxel Fole
Editorial Galaxia, Vigo, 127 páxinas
(Libros de fondo)

A compilación Historias que ninguén cre é o derradeiro libro de Ánxel Fole publicado en vida do autor. Dentro da súa tetraloxía contística é o que máis edicións e tiraxes ten acadado. Con esta sexta reedición, e conxuntamente con Contos da néboa, Editorial Galaxia iniciaba, no ano 2004, unha nova biblioteca de autor, “A Biblioteca Ánxel Fole”, que nos chega coa calidade editorial da edición de 1996, pero cunha renovada fermosa cuberta que reproduce un fragmento do cadro de Maside, “Mulleres en roda”. Outros analistas, a cuxo xuízo me sumo, teñen posto de relevo o acerto da editora viguesa ao principiar a Biblioteca Ánxel Fole precisamente por os dous últimos libros do mestre lugués do relato breve para fuxir así dos acostumados reduccionismos unilaterais que non lle fan xustiza á narrativa foleana. Ánxel Fole non é soamente o autor de Á lus do candil e Terra brava. O relato foleano non se circunscribe como no seu día demostrou, e segue a manter netas datas, Armando Requeixo ao “tópico do ruralismo pedáneo dun Fole puramente transcribidor da tradición oral”.
Precisamente na súa derradeira compilación contística que temos de novo a ocasión de gorentar, atoparémonos cunha restra de contos que, malia ter sido escritos en diferentes épocas, nos achegan un universo semiurbano, ausente nas súas primeiras coleccións narrativas. Constitúe xa que logo unha inexactitude a afirmación de que os ámbitos urbanos e vilegos só aparecen aludidos a través da forza evocadora dos nomes e coas referencias a lugares de reunión e parrafeo como tascas e cafés. Historias que ninguén cre, contradí esa tese e así mesmo impugna a adscrición da obra de Fole ao realismo máxico. O extranatural, o fantástico, a realidade inmaterial dos habitantes de Galicia, asentada en lendas e experiencias paranormais, como premonicións e aparicións, sutúrase coa realidade material galega que ten como espazo referencial as terras bravas do Courel, Incio ou Quiroga, e como elementos estruturadores, os costumes, a fala, os labores agrícolas e gandeiros e unha forte modulación comunitaria.
Con todo, cómpre lembrar que Fole sempre se declarou escritor realista (“o gran arte literario creativo e orixinal é sempre un arte que ten que ver coa realidade”), aínda que tamén precisou que o seu realismo é pouco coñecido e diferenza perfectamente entre fantasía e realidade. Escrita, pois, imaxinativa, aínda que condicionada pola realidade. O Fole despistado, ausente, bohemio, orixinal, gracioso e estrafalario foi sobre todo un gran fabulador que, no contexto da súa lóxica, converte en reais o trasmundo, o metapsíquico, o fantástico ou o pseudo-fantástico.
Historias que ninguén cre é unha confirmación do que veño afirmando. Na escolma está presente o trasmundo. A realidade inmaterial é un tema importante na meirande parte dos contos. Xa no primeiro relato, “A vengación”, o alén, o paranormal faise presente en forma de berro. “De sutaque…sentimos todos aquil arrepiante berro. Un berro como nunca sentín na miña vida. Como se chegase do alén,…”, pero o seu marco paisaxístico é semiurbano, o mesmo que os personaxes: tres mecánicos que traballan nun dos encoros do Sil. E co fantástico coexisten outros eixos temáticos. Relatos de temática humorística, destinados a inducir no lector o sorriso por medio de situacións de comicidade elemental, recorrendo ao humor tétrico, á ironía ou á retranca e á sátira mordaz. E relatos de aventuras ou policiaco-detectivescos, algúns de orixe autobiográfica, outros totalmente ficcionais.
En definitiva, un vizoso universo narrativo, esquecido nalgunha das tipificacións reducionistas da contística do lugués e que compón un mosaico polícromo e ricaz, malia que na máis recente historia da literatura galega se siga considerando que estes dous volumes que agora reedita Galaxia, están menos conseguidos que os máis coñecidos Á lus do candil e Terra brava.

Ánxel Fole

O volume reúne un conxunto de vinte relatos publicados con anterioridade, agás o último, “A máscara antigás”, nun período temporal que vai desde o ano 1965 ata 1981. A compilación prescinde dos recursos ou artificios estruturais que relacionan e lle dan unha certa unidade aos relatos dos libros anteriores. Mais na técnica, no estilo narrativo e no emprego da lingua, Fole segue os postulados de sempre: unha escrita alicerzada na fala popular, que recolle a riqueza dialectal do galego, cos seus arcaísmos e enxebrismos, pois a lingua destes contos é a dos espazos xeográficos nos que acontece a acción que se relata. Todo isto consonte coa definición foleana da arte: o idioma apréndese nos poemas e nos contos -“O galego entra contando e cantando”- en cambio as novelas son formas de culturas máis maduras.

Cabalos e lobos

Cabalos e lobos
Fran P. Lorenzo
Edicións Xerais, Vigo, 2015, 190 páxinas

Cabalos e lobos significou o debut na narrativa galega do xornalista desta Casa, Fran P. Lorenzo. Un ditoso debut para o autor xa que a súa peza fíxose merecedora de Premio Blanco Amor de Novela. Mais ventureiro asemade para os lectores amantes das historias ateigadas de trama, de paixóns, de segredos por desvelar, de silencios, de barbaries bélicas ou posbélicas. Nunha trama que recorre unha boa parte do pasado século. E faino a través da crónica recuperada da saga dunha familia de orixe alemá que se establece en Vigo ao remate da Primeira Guerra Mundial. Un debut que amalgama drama, thriller, crónica social, certas doses de erotismo e mesmo de novela rosa e de amor, resolta con acuidade e sen caer en sentimentalismos.
A novela bota a andar coa recuperación dun suceso acontecido no verán de 1960, a Noite da Caída: o suicidio do pai da voz relatora que, desde o octavo piso do edificio Albo na Gran Vía viguesa, esnafra os seus miolos contra as lastras do bulevar. A meirande parte do relato que segue a este dramático acontecemento, será unha afanosa pescuda coa que a principal protagonista, filla do morto, intentará destecer un nobelo entullado nunha rede de sombras, silencios, segredos e mentiras que forman parte do claroscuro familiar, e na que teremos a oportunidade de percorrer da man do autor a historia do século XX. Estremecerémonos na segunda parte do libro cunha historia de sexo e amores furtivos, un amor verdadeiro, mais considerado nefando nun tempo subterráneo, vixiado e húmido, que será, porén o que fará estourar a Noite da Caída.
Son moitos os engados que atesoura a ficción de Fran. P. Lorenzo: unha estrutura acaída con aliaxe de varios subxéneros (thriller histórico, drama, crónica social, relato erótico), mesturando con acerto a técnica do flashback, un axeitado perspectivismo, unha ben escollida intertextualidade. Un bo fresco da cidade olívica na súa vella faciana, ollada desde o epicentro do edificio Albo, e convertida en espazo protagónico. Unha intensa historia de amor entre dous homes, na miña estima ben resolta. En resumo, un relato honrado, narrado con firme pulso, sen adornos espurios, mais ornada por veces con vigorosas luzadas líricas.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela o día 11 de xullo de 2015. Para ver o orixinal, pinchar aquí)