Xosé Filgueira Valverde: homenaxe gratulatoria

“Quíxose con primor e feitura”. Filgueira Valverde homenaxe
Cadernos Ramón Piñeiro XXXI
Edición de Luís Cochón e Laura Mariño Taibo
Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, Santiago de Compostela, 2015, 468 páxinas.

En edición de Luís Cochón e de Laura Mariño Taibo ve a letra de molde o número XXXI dos Cadernos Ramón Piñeiro, que aparece como libro -así o consideran os responsables da edición- de homenaxe ao persoiero elixido pola Real Academia Galega na celebración do Día das Letras Galegas no ano no que andamos: Xosé Fernando Filgueira Valverde. “Homenaxe gratulatoria” de louvor e lembranzas, conxuntada por vinte e nove artigos escritos por trinta e dous autores ou coautores do presente Caderno (estudosos, críticos, científicos, médicos, xornalistas, profesores, poetas…), moitos deles discípulos no seu día de Filgueira Valverde.
Unha colectánea amplamente miscelánea que se configura como a ollada máis completa, e sobre todo a máis variada, dentro da bibliografía filgueiriana, sobre todo se a comparamos coa doutros anos, en honor do personaxe cabezaleiro da celebración do Día das nosas letras.
Un poema de Arcadio López-Casanova (“Mester de louvor”) e unha “Miscelánea introdutoria” escrita por Luís Cochón figuran no pórtico do volume. Luís Cochón, alumnos de Filgueira Valverde e membro do coro do Instituto pontevedrés, deita abondosa información verbo de Filgueira Valverde como docente (“mestre insigne da paideia de noso”, páxina 11), e talvez sen se decatar ou á mantenta escribe algo que, ao seu ver, reflicte un modo de ser filgueiriano: quedar a ben con todos sen mollarse por ninguén (páxina 16).
Coido que sería demasiado tedioso referir os nomes dos autores e os títulos dos artigos recollidos nesta homenaxe, todos eles, agás tres, relacionados coa figura do polígrafo pontevedrés. Tampouco falta algunha achega haxiográfica. Algúns dos textos son lembranzas persoais que reproducen a relación dos autores con Filgueira Valverde, quer como docente e director no Instituto de Pontevedra, quer como fundador do coro escolar “Os cantores do Instituto”. Mais a meirande parte dos artigos son estudos nos que, con dispar profundidade, se analiza o labor do erudito pontevedrés como investigador do feito trobadoresco, a súa tentativa teatral, a súa contribución aos estudos da épica galego portuguesa medieval, á ciencia ou á arte galegas. Filgueira Valverde como camonista, como procurador en Cortes. O seu papel na creación do Consello da Cultura Galega ou como importante rosalianista, entre outros títulos.
Saliento o estudo que fai Arcadio López-Casanova de Filgueira como representante na lírica galega do neotrobadorismo. Así mesmo o de Francisco Cerviño González, “Filgueira Valverde. Literatura e política”, no que cualifica a Filgueira Valverde como franquista vido a demócrata non por oportunismo, ou non só, senón por convencemento; que non concorreu ao Consello de guerra contra Alexandre Bóveda como testemuña da defensa, posiblemente por medo invencible. Tamén os recordos de Cipriano Luís Jiménez Casas, alumno en 1957 no Instituto de Pontevedra que cos seus compañeiros do curso preuniversitario saíu en manifestación á Alameda cunha bandeiriña na que se lía “¡¡Queremos papel!!” e que non ten reparo en afirmar que a participación ou responsabilidade de Filgueira Valverde na construción da fábrica de Celulosas de Pontevedra “é totalmente evidente”.
Resulta así mesmo de lectura moi ilustrativa e interesante o artigo memorialístico de Xesús Alonso Montero no que recupera a súa relación persoal e literaria con Filgueira. Un traballo amplamente documentado e que pode dar pé, e mesmo xustificar esa interpretación de que Alonso Montero “é parte interesada dun xuízo moral ao autor homenaxeado” ao que un recente libro seu (Xosé Filgueira Valverde. Biografía intelectual) lle salva a cara, como atinadamente escribe Mario Regueira.
Libro pois de honra e homenaxe laudatoria que, á vez que ofrece ampla información, achégalle aos lectores luces e sombras dun personaxe moi controvertido.

Anos martelados. Picelando a emigración

Cuarto minguante
Bautista Álvarez
Edicións Xerais, Vigo, 2015, 205 páxinas

Aínda que foi no ano 2013 cando Bautista Álvares se deu a coñecer ao gran público como narrador de libros de relatos, Retallos daquela infancia, o autor de Cuarto minguante que recentemente viu a letra de molde, nunca abandonou a súa vocación literaria -lembremos que foi membro do grupo Brais Pinto-, se ben case sempre a mantivo subordinada a súa delongada actividade política. É arestora, xa xubilado das xeiras políticas representativas, cando B. Álvarez volve a súa vocación literaria orixinal, ao mundo da literatura.
Cuarto minguante, como xa acontecera coa súa primeira peza narrativa, aléitase nas experiencias e vivencias do propio escritor no seu lugar de nacemento, o concello de San Amaro (Ourense) e na súa bisbara, nas décadas dos anos cincuenta e sesenta, anos nos que os emigrantes galegos se espallaron por Latinoamérica e máis tarde por Europa . Son anos martelados aínda pola miseria da posguerra, nomeadamente na Galicia rural, e a única vía de escape da pobreza ou do arado era a emigración ou o seminario e o convento.
O autor achégase, como digo, á emigración galega en América e en Europa, porén non é esta novela unha historia da nosa emigración, senón un relato ficcionalizado , se ben en boa parte alicerzado na realidade. B. Álvarez dálle entrada ao protagonista da novela logo de agasallarnos cun prólogo á vez reivindicativo do hábito da lectura e rebuldeiro, no que nunhas liñas resume con humor retranqueiro a historia do escritor Marcial Lafuente Estefanía e as súas relacións no desterro de Vigo co policía Benito Cornudo e a súa dona. É Ismael o heroe do relato e coa súa biografía dá comezo a novela. Nacido coxo, fillo de nai solteira no lugar de Loucía. Como coxo escolle como saída a profesión de xastre.
Con grandes doses de humor e ollada realista, o autor describe a vida e as pequenas andanzas, as ilusións e desilusións do protagonista vivindo da agulla. O reparto da herdanza familiar provoca que Ismael colla os

Bautista Álvarez

camiños da emigración rumbo a Venezuela, mais vai parar a Río de Janeiro. Pronto cambiará os aires de Brasil polos do Mar da Plata, entre outras razóns, ademais das pecuniarias, porque Buenos Aires é galego. Despois de retornar a Galicia e traballar de xastre de pantalóns de dril na aldea da súa nacencia, busca outros vieiros na emigración a Suíza.
Entremesturando centos de anécdotas, moitas delas de natureza popular, acontecidas tanto na bisbarra natal do protagonista como nos mundos da emigración, B. Álvarez picela literariamente a emigración galega na segunda metade do pasado século. A humilde epopea dos nosos emigrantes que percorren medio mundo para poderen erguer unha casa logo do seu retorno. Bautista Álvarez cóntanos a emigración galega dos anos cincuenta e sesenta, e faino como narrador omnisciente en terceira persoa.Un narrador que ten conciencia do que está narrando e ata fai reflexións e apuntamentos verbo do seu labor. Mesmo por veces el mesmo introdúcese no relato. Retrato pois moi realista da Galicia rural, do vivir cotián, hoxe xa desaparecido, das nosas xentes do mudo rural, bosquexado con grandes doses de humor e ironía, sen idealizacións, mais sen tremendismos, e cunha lingua de indubidable xinea popular, recuperando un grande amoado de expresións e palabras esquecidas. Xa logo, unha novela que ofrece unha lectura pracenteira á vez que describe a épica dos nosos emigrantes nos anos cincuenta e sesenta.

(Texto publicado o día 21 de maio de 2015 no suplemento Faro da Cultura, páxina VI, do xornal Faro de Vigo)

Cicatriz

Sara Mesa, a autora de Cicatriz, é unha das figuras emerxentes da

Sara Mesa

narrativa en español. A súa voz estase deixando sentir pola orixinalidade dos seus temas e tamén polo tratamento escritural dos mesmos. En Cicatriz, a súa última novela, recentemente editada por Anagrama, reproduce algúns dos temas centrais da súa obra: a ofuscación nas relacións humanas alicerzadas en pulos e comportamentos obsesivos e insáns; a sedución e a construción mental do obxecto que creemos amar. Co desenvolvemento de todos eles, a autora creou unha peza narrativa intensamente adictiva, tanto polo interese dos fíos condutores como polo tratamento escritural dos mesmos: un estilo áxil, depurado, moi do noso tempo, un ritmo rápido e unha tonalidade derivada da escrita epistolar.
A novela pivota sobre dous personaxes: Sonia e Knut nunha relación a distancia contada sempre desde a óptica do personaxe feminino. Sonia, unha moza dos nosos días, cunha vida gris e anódina, que desenvolve un traballo absurdo, atopa nos chats de internet horas de distracción. Nun foro literario contacta cun home que se enmascara so o alias de Knut Hamsun, que ten entre as súas “virtudes” a habilidade para roubar. Mais os seus furtos están guiados por unha ética moi particular: roubar con estilo, con habilidade e paciencia psicopática e nas grandes superficies comerciais, unha sorte de acto contra o sistema co que neutraliza o seu estrés. Sonia verase asolagada e alagada por unha manchea de agasallos, todos ripados, que incorpora ao seu día a día, á vez que ten a sensación de perda de control. Ao mesmo tempo Knut vaina moldeando para convertela nunha criatura a súa medida. Todo remata por estourar cando o personaxe masculino procura facer o que ata entón soamente se estaba xogando no plano da irrealidade, poboada de fantasías perturbadoras e malsás.
Sara Mesa dálle forma a unha armazón de obsesións e submisións, unha historia de amor desequilibrado, á vez que nos agasalla cunha perspicaz reflexión verbo das sociedades consumistas, sobre o poder, sobre unha sexualidade cuxas marabillas residen na fabulación dese “ser que aínda non é” e que, xa que logo, pode prescindir da consumación carnal. Un relato pois que fai lexible a espesa sustancia fedorenta que reborda a mente dun maniático, e o deixarse levar por parte da súa vítima.

(Texto publicado o día 20 de abril de 2015 no xornal El Correo Gallego. Para ver o orixinal, facer clic aquí)

Confesións dun depredador sexual

Son noxento
María Xosé Queizán
Edicións Xerais, Vigo, 2015, 108 páxinas

Cunha historia contada desde a perspectiva do principal personaxe, Suso, un verdadeiro depredador sexual que lembra o seu repelente pasado desde o cárcere, María Xosé Queizán, narrando con firme pulso e ao mesmo tempo cun ton hilarante, dá luz ao relato dos atropelos e abusos dun ser abominable que certamente provocan arreguizo. Nunha novela curta cuxa lectura tira do lector, non só polo tema e interese da historia que nos achega, senón tamén pola linguaxe, asemade abominable, mais enteiramente congruente xa que reproduce o rexistro lingüístico destee machista depredador sexual de calquera muller, sen excluír a súa propia filla, co agravante de que se deleita co seu propio comportamento, coa súa cruel brutalidade e coa dor dos outros, sobre todo co das mulleres.
Artella María Xosé Queizán a súa historia a través dun arrepiante e á vez tráxico-cómico monólogo interior no que Suso, o protagonista, lembra, en primeira persoa e desde o cárcere, no que sofre condena sen que o lector saiba o motivo da mesma ata o final da lectura, a súa condición de depredador sexual, oufanándose sempre da mesma. Suso considérase a si mesmo non home dunha soa femia, senón o fodedor de todas, mais tamén supernoxento, un ser monstruoso. Porén, como digo, sen ningunha atrición. Dá un braguetazo e casa cunha nena ben, consentida, filla dunha familia rica e tradicional, e aloucamente namorada del.
Alternando o relato da súa estadía no cárcere co da súa relación co seu sogro e a súa filla, a novela achéganos a arrepiante historia deste gran fodedor que é como el se ve. Por curiosidade introdúcese na pedofilia e na mesma atopa un pracer especial. É así como se converte no repelente violador da súa filla adolescente, coa colaboración do comportamento covarde e pusilánime da súa muller que atura todo e xoga a encubrilo.
A novela, xa que logo toca sen eufemismos temas tabús no ámbito privado como o da pedofilia incestuosa que a sociedade tende a ocultar. O relato de María Xosé Queizán, como non podía ser doutra maneira, é belixerante contra o comportamento desde ser amoral e repelente. Mais tampouco transixe coas mulleres que cobran vida no relato, nomeadamente coa muller de Suso e nai da filla violada. Unha muller consentidora que lle segue o xogo a súa parella masculina. A autora repúdiaa como persoa, mais como feminista manifesta que, mentres exista unha ética privada e outra pública, esa muller non pode ser xulgada coma un home.

María Xosé Queizán

No relato describe perfectamente a autora o clima do cárcere e as súas clases e rangos humanos. Así como a hipócrita farsa que vela as interioridades dalgunhas parellas burguesas. E a través dos abusos e da explotación dos obreiros e empregados que comete o sogro do protagonista, fai unha crúa e veraz referencia á actual crise.
O vocabulario “abominable” que a autora pon na boca do protagonista sen ningún eufemismo, non só consegue o que a escritora escribe nas palabras introdutorias, tiradas dunha referencia a Amelia Valcárcel (“a ética e a estética…neste caso invalídanse”), senón que fai innecesaria calquera sorte de pronunciamento ou condena moral explícitos desde a literatura destes comportamentos noxentos. Así pois, unha afouta novela curta, subxénero no que a autora amosa máis unha vez a súa mestría.

Viaxes pola memoria

A busca da orixe perdida das especies
Cristina Pavón,
Edicións Laiovento, Santiago de Compostela, 2015, 91 páxinas

A autora desta colectánea de relatos, Cristina Pavón, ten acometido na súa narrativa a construción e o agromar da identidade, a erosión do eu, subliñando a posición que neses procesos xogan a memoria e a linguaxe. Arredor da memoria orbitan estes cinco relatos que se fixeron merecedores do Premio de Narrativa Ricardo Carvalho Calero 2014 do Concello de Ferrol. A obra, en efecto, rotulada co rubro do derradeiro, é un presado de relatos que nos achegan á memoria desde distintas ópticas, entreverando nalgúns deles elementos de ficción científica, noutros experiencias vivenciais e desenvolvéndose algún case coma un ensaio. Cinco relatos de natureza distinta que nos abeiran á memoria, á perda, procura e construción da memoria.
Esa viaxe á memoria comeza cun relato de ficción científica na procura da ruleta das memorias involuntarias, nunha máquina que leva o nome de Proust, o escritor que precisamente mantiña que a verdadeira viaxe parte da memoria. A protagonista recupera na máquina Proust todo o que ficara gravado no seu cerebro, o seu eu esquecido, sobre todo o da súa nenez e adolescencia. Mais esa memoria involuntaria é tamén unha memoria aditiva. Unha adicción que converte á protagonista nunha ionqui que precisa da súa dose de egotrips. Xa que logo, un provocativo relato sobre os engados e riscos de viaxar ao pasado. Nos tres relatos seguintes prodúcese na narración un xiro radical. Desde as paraxes científicas os relatos camiñan cara a prosas cunha tonalidade vivencial, esteadas posiblemente nas propias experiencias da autora no entorno familiar. Tal é o fío condutor de “Sara e os años”, relato no que a protagonista, vítima de trastornos emocionais, c asociados co terror (“a queimadura do pánico”), retorna aos escenarios da súa infancia nos que emerxen recordos sepultos, o peso da culpa por unha responsabilidade asumida que remata en traxedia, e o sabor terrible dun abuso sufrido no entorno familiar da súa nenez que identifica como a causa sepultada na súa mente dos trastornos que experimenta de adulta. A protagonista de “Culler, culler, culler” retorna desde o alzheimer que lle roe os miolos, á memoria da súa infancia e, nunha amalgama de coñecementos científicos e antropolóxicos, pescuda no sentido da orixe dos seres humanos. E atópao nos avós, na “pandeirada ancestral” e na súa capacidade para o emprego de ferramentas que nos converten en humanos. No cuarto relato, “O pomo da porta do paraíso era unha castaña”, unha muller adulta que

Cristina Pavón

sofre un engano na súa nenez e, xa que logo non ten interese en medrar e chegar a ser un deles, ao poder volver a ollar o paraíso perdido da inocencia, decátase de que os ciclos da vida son irreversibles. Finalmente no derradeiro relato, un híbrido de ensaio e pequenas doses de ficción narrativa, a autora arríscase a establecer paralelismos entre Darwin e Proust, partindo dunha simetría fundamental: a memoria como pedra angular nas súas respectivas pescudas na vida e no tempo.
Relatos que vogan pois nas ondas das lembranzas. Que desafían coa súa gordura diexética e a súa extensión o formato do relato breve e fano cun tecido narrativo de gran calidade. Fondura e prestancia da expresión lingüística que frutifica nun estilo forte, puído e innovador que atesoura non poucos neoloxismos, de natureza científica sobre todo.

(Texto publicado o día 23 de abril no suplemento Faro da Cultura, páxina VI do xornal Faro de Vigo)