NOVENOITES DESCANSA EN AGOSTO

Resulta quizais innecesariamente enfático dicir que Novenoites naceu coa vocación da crítica literaria. Modestas, mais sinceras críticas literarias, ancoradas nunha maneira de ler pausada e reflexiva, fuxindo ben de veces desa sedución de se converter  en apéndice ou plataforma publicitaria e gabanciosa das editoriais galegas. Ou en axuste de contas con algún autor. Acuse de recibo de libros editados ou baleira descrición dos seus contidos. Oito meses nesas tarefas, con algún acerto e seguramente moitos desacertos.

Chega o momento do acougo, que non será sinónimo de ociosidade. Outras angueiras relacionadas co noso sistema literario e outras lecturas, polo momento con veda de publicación, ocuparán o meu tempo. Mais, a carón, estarán  durante estes trinta días libros como Un dedo manchado de tinta, Brasil no centro, A vida fóra ou In vino veritas. En setembro terán a súa oportunidade. Non serán canonizados ni deturpados. Soamente avaliados desde una lectura subxectiva, sen estimanzas de natureza extraliteraria.

Un libro de cociña, un libro de literatura

Cociñando ao pé da letra

Yolanda Castaño e Andrea Costas

Editorial Galaxia, Vigo, 2011, 183 páxinas.

 

Antes de máis, cómpre recoñecer que Cociñando ao pé da letra é un libro sensorialmente fermoso. Ese “radiante testemuño” fotográfico de  Andrea Costa non só esculpe o soporte do libro, como escribe no Limiar Yolanda Castaño, senón que nos enchoupa neses pratos de cores que penetran pola mirada para revolucionar decontado  boa parte da nosa sensibilidade. A linguaxe fotográfica de Andrea Costas, eses manxares da nosa cociña, captados desde distintos encadres xerais, ou apreixados no detalle e na miudeza da súa elaboración – as mans curtidas pola dignidade dos anos de Helena Villar Janeiro bullando patacas, o punto de fervura da centola galega que cociña Rosa Aneiros, o furado na masa das orellas do dedo de Agustín Fernández Paz- son un agasallo para os nosos ollos e rebentan deseguida as nosas sensacións gustativas, olfactivas e mesmo táctiles, porque sentimos a compulsión de tocar con veneración case que sacramental as rebandas de pan do bolo coas que Lucía Aldao fai a súa Bocata de felicidade, ou percibimos nas nosas mans o maino peluxe dos marmelos cos que Antón Lopo elabora o seu Doce de marmelo.

Mais este é un libro que se nutre tamén de letras. Desas letras conducidas por Yolanda Castaño, predispostas a suturar cociña e literatura. Faino no Limiar e reprodúceo nas achegas aos esbozos culinario-literarios dos e das vinte e un escritores e escritoras que compaxinan desta volta o seu alento creativo entre a arte culinaria e a arte literaria.

Razón ten Yolanda Castaño cando afirma que o oficio da literatura non outorga unha categoría moral. Tampouco culinaria, engadiría eu, malia que unha e outra  -as artes literarias e culinarias- sexan procesos creativos, quizais  similares, concedámosllelo á prologuista, pero non concordantes nin xemelgos. De certo que un é a mesma persoa cando escribe, cando ama e cando pela unha pataca, mais as comparanzas non se poden levar ao límite, porque os condimentos son disimétricos: crear arte coa palabra, crear a arte dos sabores e recendos entre os fogóns e cos froitos das nosas hortas e dos nosos mares. Pero aquí temos aos vinte e un escritores e escritoras  debruzados nesta aventura culinaria e literaria: sinalando a receita do seu prato favorito, do seu prato emocional ou a receita casual que, porén, foi crucial nalgún intre das súas vidas. Eles e elas redactan esa receita con vontade literaria “para convertela nun poema, inserila nun conto, darlle forma de diálogo dramático, facer dela un pequeno ensaio delicado como bocado exquisito”

Saliento neste libro, ademais da linguaxe fotográfica xa amentada, algúns dos acercamentos á personalidade de cadanseu escritor e escritora, da autoría de Yolanda Castaño, con ese propósito de esculcar as agochadas relacións entre a escritura e a cociña. Son, ao meu ver, singularmente afortunados os de Lupe Gómez (“cociñar e escribir son coma o sexo, actos de entrega”); os de Xavier Rodríguez Baixeras, un “amador de comidas” na escritura (Diario de comidas, 2004) e tamén nos pratos, cousa que pode acreditar o comentarista porque tivo a sorte de contemplar, hai xa anos, a este poeta culto e sensorial “fóra de si” diante dun prato de carneiro ao estilo Dodro. Mágoa que non nos agasalle arestora con aquela receita! Tamén o retrato literario-culinario de Chus Pato. Un acaído bosquexo en breves liñas da súa literatura, reflectida nesa musaka que nos propón cociñar: capas e máis capas de diversos materiais que se superpoñen, coma os seus versos, tirados de moitas lecturas e diversas tradicións literarias. Pero co risco como crucial diferenza: mal conselleiro na cociña, consubstancial á poesía de Chus Pato.

Desde a ollada estritamente literaria o máis destacable deste libro de cociña e de literatura é a receita que cada escritor converte en poema, conto, diálogo dramático ou nunha mínima reflexión ensaística. Todo en formato micro, esa distancia na que o escritor xoga a vida en moi poucas liñas. “Retornos” de Anxos Sumai, “Ushuaia” de Rosa Aneiros e “Sweet dreams” de Antón Lopo son para o meu padal as prosas máis gorentosas. Mais, abofé que en xeral o celme das restantes non desmerece dos axustados parámetros da arte da compresión e das ingrávidas e afiadas ocorrencias, trazos que caracterizan a gramática dos formatos breves.

Edición modélica dos Sonetos de Shakespeare

Sonetos de Shakespeare impresos por primeira vez en galego

Tradución e edición de Ramón Gutiérrez Izquierdo

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 779 páxinas.

 

Xa hai abondos anos que veño repetindo, con voz modesta mais reiterada, que ou lles damos aos clásicos a pel e o zume da nosa lingua, ou ficamos marxinados nas beiras, na exterioridade de calquera normalización lingüística e cultural. Cómpre traducir non só os clásicos, senón tamén as obras clásicas en todos os eidos do saber, aínda que non sexan lidas ou o sexan escasamente, porque esas obras son os piares e os mananciais de reserva dunha lingua, o substrato cultural imprescindible para que a cultura galega poida considerase que vai polo camiño correcto cara a súa normalización.

Contribúe, xaora, a encher lagoas, e faino ademais dun xeito encomiable, a recente tradución e edición que dos Sonetos de Shakespeare vén de facer Ramón Gutiérrez Izquierdo. Os Sonetos de Shakespeare, eses 154 sonetos escritos ou atribuídos ao dramaturgo inglés, malia os inquéritos, conxecturas  e comentarios que seguen suscitando, constitúen un cumial dentro da lírica occidental de todos os tempos. Ademais, a súa proxección abrangue a existencia humana en toda a súa riqueza e complexidade. Como acertadamente escribe o editor, “nos Sonetos de Shakespeare podemos contemplar as nosas experiencias vitais e o noso coñecemento do mundo” (páxina 13). E dun xeito especial, as experiencias sentimentais, porque, se hai algo que identifique o seu temario, este é o amor, a análise dos trazos da sensualidade e da amizade. O amor eterno e o amor metafísico, esa loita perdida, xa antes de comezar, contra o tempo e a morte. Shakespeare achéganos a súa imaxinería  insistindo verbo desa condición amorosa, co tempo como fronteira infranqueable.

Retrato de W. Shakespeare, con 46 años (1610)

A estrutura dos Sonetos segue en xeral a do modelo inglés ou “soneto shakespereano”, composto en pentámetros iámbicos cun pareado final.  Pero máis importante que a arquitectura é o seu significado  na historia e no contexto da lírica occidental. Shakespeare sitúa a súa produción no final da tradición sonetística petrarquiana  e como paradigma e comezo dunha nova forma de construír a moderna poesía amorosa. Limitado aínda pola coordenadas renacentistas, Shakespeare é, con todo, capaz de imprimirlle a súa lírica un acento podente que presaxia a lírica dos poetas metafíscos – John Donne sobre todo-, comparable así mesmo con certos sonetos de Quevedo. Unha vitalidade que se botará de menos na posterior lírica barroca. A importancia e influencia dos Sonetos de Shakespeare queda demostrada polas incontables traducións a todas as linguas importantes, mesmo ao latín.

A versión, e sobre todo a edición, que agora nos agasalla Ramón Gutiérrez Izquierdo é exemplar. Unha versión que non só contradí o tópico de que a boa poesía é introducible -éo a mala-, senón que nos permite comprender cabalmente o texto vertido e recolle ademais unha manchea de suxestións do orixinal. Por iso os versos de Shakespeare seguen sendo en galego “unha canción de palabras”. Ramón Gutiérrez Izquierdo non lle furta ao lector galego nin o sentido do texto orixinal, nin a súa música. E ofrécenos ademais un impagable aparato crítico (“Notas e comentarios dos Sonetos de Shakespeare”) que se estende ao longo de mais de trescentas páxinas. Notas e comentarios que contextualizan cadanseu soneto, ofrecen interpretacións e aclaran aspectos terminolóxicos. Todo isto converte esta versión bilingüe, na que degustamos un saboroso galego, nunha edición modélica dunha obra importante do escritor inglés.

………………..

Extracto

“From  fairest creatures we desire increase,

That thereby beauty’s rose might never die,

But as the riper should by time decease,

His tender heir might bear his memory;”

 

“Queremos que procreen as belas criaturas,

e que non morra nunca a rosa da beleza,

senón que cando murche, co tempo xa madura,

nun tenro herdeiro dela reviva e permaneza”

(Soneto, 1, primeira estrofa, páxina, 27)

“Chega un momento en que os vellos…”

Pacto de cabaleiros

Raúl Veiga

Biblos Clube de Lectores, Cesuras (A Coruña), 2011, 140 páxinas.

 

Este libro, editado recentemente por Biblos, non foi concibido como unha novela, segundo confesa o seu propio autor. É a adaptación ao formato libro dun guión de cinema. O guión de algo que se presenta na historia cun carácter único: unha arte humana bivalente. O cine danos a súa información cunha linguaxe ideográfica, que integra imaxes, sons, óptica e acústica, susceptibles de seren rexistrados nun guión no que  interveñen  a imaxe, o ángulo, o ton, o son, a música, o ruído, pero tamén a palabra, que no cine moderno non é un adorno engadido, senón un complemento que debe de estar convenientemente axustado: debe contar con todas as palabras necesarias, pero só coas suficientes. Todos estes elementos pasarán ao manuscrito, ao guión cinematográfico que, a súa vez, ten dúas vertentes: guión técnico e guión literario.

Hoxe en día un guión cinematográfico é un novo xénero literario. Unha obra total desde o punto de vista literario, aínda que o público, en xeral, non o valore, porque ve soamente a película e con facilidade  atribúe ao realizador o que é tarefa do guionista. O guión cinematográfico é ademais unha fórmula literaria autónoma e distinta da que podemos ver nunha novela ou nun libreto teatral.

Neste contexto cómpre analizar e valorar Pacto de cabaleiros, o guión do cineasta Raúl Veiga, a escenificación escrita dunha historia. Neste caso, unha comedia, cuxo eixo temático central non é outro que a desesperación ante o feito de envellecer, de non saber que facer coas mulleres, de non atreverse a ligar, de ter conciencia de que xa non se está en condicións de seducir a ninguén. Raúl Veiga dalle forma cinematográfica neste guión, no que fai desfilar diante dos ollos lectores, ás peripecias dun grupo de xubilados ou  a piques de se xubilaren, “que partillan un trazo: poderán estar cansados, mais non vencidos”. Endalí que acepten con contento e con entusiasmo a proposta dun deles: revivir os catro xuntos a xa afastada no tempo iniciación ao sexo dos seus anos mozos, visitando un local de señoritas. Pero son conscientes de que “chega unha idade en que os vellos…” e por iso buscan axuda nos medicamentos, na viagra, para arranxar a disfunción eréctil. Como recoñece un deles, facerse vello é como volver a ser neno, mais só para o malo. Con todos os inconvenientes e ningunha das vantaxes. Mais nada é doado e conseguir as pílulas, tampouco. Na lectura dese proceso, somos testemuñas dos moitos problemas e das poucas alegrías coas que se teñen que enfrontar a nivel familiar, sentimental e mesmo económico. Todos eles desexarían, como tal, unha paga extra anual na pensión para darlle unha alegría ao corpo.

Porén, a proposta inicial de iren de putas os catro homes “feitos e dereitos”, como cando tiñan dezaoito anos, aínda que sexa recorrendo a un viagrazo, supón un poderosos acicate para facer fronte aos problemas e dificultades da peripecia vital de cada un deles.

Raúl Veiga

Unha historia coral, con personaxes amables, no que funciona, sobre todo como anzol inicial, a trama cómica (o canivete que, para alén do seu significado sexual, é celebración da amizade e das ganas de seguiren vivos). Menos crible son as cores románticas que tinguen boa parte da historia, e sobre todo esa escena final, fundida non en negro, senón coas cores do amor, para empregarmos a terminoloxía do guión de cine. Raúl Veiga preséntanos con solvencia uns personaxes vivos e xenuínos, malia os seus anos, sen ter que describir os seus caracteres á maneira dunha novela, senón como seres existentes e con absoluta liberdade narrativa.

A reiteración deste xénero literario nas nosas letras sería non só desexable, senón tamén unha inequívoca sinal do fortalecemento e consolidación do cine galego, polo de agora aínda cunha estrutura débil e un desenvolvemento precario.

Frank Soutelo “sabuxea” en Galicia

Lume de cobiza

Miguel Anxo Fernández

Editorial Galaxia, Vigo, 2011, 278 páxinas.

 

Enredo, entretemento, lectura fácil, altas doses de imaxinación, suspense, ambientes marxinais, noutras palabras “detectivismo”. Son as coordenadas que marcan o territorio polo que transita unha boa parte do que se publica hoxe en día en Galicia. Lume de cobiza de Miguel Anxo Fernández segue eses camiños. Ao escritor e crítico cinematográfico debémoslle a paternidade dese sabuxo, Frank Soutelo que, fillo de pais galegos, pero nacido en Norteamérica, é o heroe ou antiheroe  xa dunha saga de narrativa detectivesca (Un nicho para Marilyn, 2002, Luar no inferno, 2006, Tres disparos e dous friames, 2008) que se desenvolve por terras californianas. Mais, na cuarta entrega da serie, Lume de cobiza, Frank Soutelo amosará a súa experiencia como sabuxo en Galicia.

O detective chega a nosa terra coa intención de desconectarse do choio e para procurar unha paz absoluta. Corre o ano 2006 e unha vaga incendiaria arrasa o país e fai que o mesmo aire sexa irrespirable xa desde o comezo da novela. Frank Soutelo decátase moi pronto de que as súas vacacións xa terminaron, ao aceptar, por amizade, investigar a morte dun mozo falecido oficialmente por sobredose. A intuición do experto detective permítelle relacionar a morte do mozo coa vaga incendiaria que asola os nosos montes, coas especulacións inmobiliarias e as loitas dun grupo ecoloxista. A rota a seguir será, xa que logo, lume-ecoloxía-morte por sobredose. Un xoguete para un sabuxo disposto a divertirse! E como mandan os tópicos e esixen as leis da dialéctica do xénero policial, Frank Soutelo, acaba descubrindo os culpables dunha trama criminal incendiaria, motivada por intereses inmobiliarios.

De novo, pois, unha pescuda detectivesca, adubada con todas as convencións do xénero. Unha excelente novela policial que, porén, pouco ten que ver con esa outra fórmula narrativa, máis rica e complexa: a novela negra, na que a resolución do enigma corre parella co retrato crítico da sociedade e coa introspección psicolóxica do detective e do/dos sospeitoso/os.

Así, Lume de cobiza acumula no campo da acción a meirande parte dos acontecementos narrados. Nesta historia, de avolto detectivesco, hai pois predominio da acción, para alén da investigación e da dedución lóxica intelectual. O sabuxo Frank Soutelo, na súa constante itinerancia, converte a novela nunha road movie pola comarca do Salnés sobre todo. A resolución do caso acontece por puro accidente como confesa Soutelo (páxina 263). A acción manda sobre os monólogos interiores e a prosa, ateigada de terminoloxía itinerante, convértese en imaxe dinámica deste detective sempre en movemento.

Conta a historia o propio detective, un narrador autodiexético omnisciente, tamén segundo as demandas do xénero, para outorgarlle maior credibilidade e realismo á obra. O retrato que de si mesmo fai Frank Soutelo, obríganos a velo máis como un antiheroe que como un servidor da lei: emprega métodos afastados da legalidade e, sobre todo no desenlace, supera o gume non só da lei, senón tamén de calquera caste de moralidade. Emprega con moita frecuencia unha linguaxe machista e sexista, anda por Galicia adiante de paparotada en paparotada, os “xantares lustrosos” dos nosos tópicos, sobre todo nos meses de verán que é o tempo no que se desenvolve a acción. E, malia unha certa misoxinia, enléase nalgún episodio de alto contido sexual.

Chama así mesmo a atención que, nacido e educado Frank Soutelo en Norteamérica, empregue un galego coloquial, mesmo demasiado enxebre. Unha clara “deslocalización” idiomática.

Por remate, Lume de cobiza é un notable produto narrativo para pasar o tempo, escrito, por veces desde  a parodia e a ironía, cunha narración lineal, unha linguaxe áxil e clara, afastada de calquera flash de fantasía, que cumpre, asemade, coa función de facernos reflexionar verbo da corrupción e as tramas organizadas que a usufrutúan nas sociedades actuais.

Remato subliñando a oportuna pertinencia  desta novela para amosar como, con frecuencia, a realidade supera á ficción. Nunha das moitas tramas secundarias de  Lume de cobiza, o narrador fai referencia ao roubo na Catedral de Santiago dunha copia do século XVII do Necromicón, o ficticio grimorio ou libro grego dos mortos imaxinado por Lovecraft, e que Frank Soutelo atribúe a Sugar Jones, unha sorte de alter ego do detective, e ás relaxadas medidas de seguridade de Catedral ( páxinas 255- 256). Confesa Miguel Anxo Fernández que, cando amañaba a trama novelesca, pensou no roubo do Codex Calistino. Fixo o troco porque lle pareceu un roubo inverosímil  e pouco cribe. Mais, como digo, o sucedido nestas datas demostra que realidade vai moitas veces por  diante da ficción.

Miguerl Anxo Fernández

Lois Pereiro, lido, analizado, traducido

Que lle podo ofrecer a quen me intente? Monográfico Lois Pereiro

GAELT

Coordenadores: Anxo Angueira e Teresa Bermúdez

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 170 páxinas.

 

Edicións de textos inéditos, reedicións, biografías, antoloxías e ata achegamentos comiqueiros á biografía do poeta en banda deseñada. De todo deu, e en cantidades superiores á de anos anteriores e quizais tamén en calidade, o Día das Letras Galegas deste ano 2011, dedicado a Lois Pereiro. Botábase de menos, porén, o ensaio, o estudo monográfico verbo da obra, do significado da figura de Lois Pereiro ou da súa peculiar estética.

Chéganos arestora este pequeno volume, como froito dun proxecto concibido  dentro do Grupo de Análise e Estudo da Literatura e a Traduloxía (GAELT) da Universidade de Vigo, coordenado, nesta entrega, por Anxo Angueira e Teresa Bermúdez. O feito de ser Lois Pereiro un escritor complexo, senlleiro, pero transgresor, con non doada adscrición  no sistema literario galego, cun perfil biográfico igualmente peculiar, ateigado de tensións vitais, fai moi oportuna esta achega, composta de colaboracións, a súa figura e a súa obra.

Estrutúrase o volume en cinco seccións: retratos, análise, documentos, traducións e creacións. Xosé Manuel Pereiro, Paco Macías e Fermín Bouza revelan, nas súas breves colaboracións, algúns trazos que completan a biografía de Lois Pereiro ou a súa relación, por exemplo, co mundo da edición. A sección documental reproduce o texto dun recital no Pub Moka, en xaneiro do 96, no que Manuel Rivas fixo de presentador de L. Pereiro.

Son gabables así mesmo as traducións de varios dos poemas do poeta monfortino ao alemán, catalán, éuscaro, francés, inglés e italiano. Na sección de creación, os poetas Xabier Cordal, Estíbaliz Espinosa, Chus Pato e Dores Tembrás, dialogan cos seus versos ou prosas poéticas co poeta Lois Pereiro.

Con todo considero, en estima moi subxectiva por suposto, que as achegas máis salientables deste volume atópanse nas catro análises que sobre a obra de Pereiro escriben Manuel Forcadela (adscrición xeracional), Teresa Seara (dialéctica vida/morte na obra de Lois Pereiro), Xavier Seone (os planos existenciais e ontolóxicos) e Alberto Valverde (a linguaxe underground na poética de Pereiro). Constitúen catro aproximacións -penso que as únicas  publicadas ata o de agora- feitas desde o pensamento á vez rigoroso e afouto á obra poética dun lírico nada convencional.

Lois Pereiro

Fago unha pausa especial no artigo de Manuel Forcadela, por mor da fondura da súa análise. Partindo dunha acaída diferenciación entre “autoría real” e “ficción de autor”, considera o analista que cómpre ter en conta a análise das prácticas textuais de Pereiro e non o fetichismo que suscitou e segue a suscitar a súa imaxe, nomeadamente despois da súa morte. Tal diferenciación é necesaria para que non se perda no ocultamento a figura poética de Lois Pereiro. Calquera das etiquetas coas que se ten identificado a poesía da Xeracións dos 80 (autor intelectual, comprometido, hedonista, lector cultivado, culturalista, profesor, viaxeiro, cosmopolita, gastrónomo) non abonda por si soa para definir as prácticas textuais de Lois Pereiro, que se afasta, en non poucos trazos, do modelo de “ficción autor” da Xd80. A conclusión de Manuel Forcadela  é que Lois Pereiro representa unha ficción de autor dos noventa con prácticas textuais dos oitenta (“Droga, enfermidade, marxinalidade, cosmopolitismo, autodestrución , desolocación, morte, aniquilación, nostalxia, existencialismo son as bandeiras que se erguen fronte a aqueloutras mencionadas atrás”, páxina 34).En calquera caso, Manuel Forcadela resístese a deixar a marca Lois Pereiro en mans dos que queren facer  do poeta monfortino un  instrumento arrebaladizo en contra da Xd80. Lois Pereiro e a súa poesía atópanse nun “dos extremos da longa corda que tensa a  xeración dos oitenta, unha xeración tan diversa nos seus contido e formas que resulta precipitado reducila a unhas poucas fórmulas máxicas”, paxina 37).

Penso, con todo, que o verdadeiro interese do traballo de Manuel Forcadela áchase, á marxe dos intentos de adscrición xeracional de Lois Pereiro   -ata podemos fantasiar nunha condescendente rexouba do poeta fronte a estes intentos taxonómicos-, na análise  da figura do poeta, elaborada con acuidade a partir da diferenciación deses dous conceptos fundamentais e clarificadores: as prácticas textuais do autor real fronte ao fetichismo da súa imaxe.

Redescubrindo as pegadas de mares hiperbóricos

Ártico 2. 0

Xavier Queipo

Editorial Galaxia, Vigo, 2011, 160 páxinas.

 

No ano 1990 deu ao prelo Xavier Queipo este ramallete de relatos, rotulados daquela como Ártico e outros mares. Foi por volta daqueles anos, cando o mundo do mar comezou a se converter en protagonista dalgunhas achegas da nosa narrativa. Desas datas é a novela “experencial” de Valentín Carrera Riosil e tamén a colectánea de relatos coa que Xavier Queipo debutaba como escritor galego e que, arestora, para celebrar o seu vixésimo aniversario, reedita Galaxia nunha versión nova e ampliada do texto orixinal, que se fixo merecedor do Premio da Crítica española do ano seguinte. Comezou desta maneira a emendarse o deficit de mar na cultura galega, denunciado, entre outros, por Antón Vilar Ponte, Carlos Casares e Francisco Fernández Rei, que no discurso de ingreso na Real Academia Galega (setembro de 1999) concedía que o noso mar non está de todo ausente na poesía galega, desde as barcarolas de Paio Gómez Chariño ata o mar con ribeiras e desde o peirao de Ramón Cabanillas e ese mar irreal, “sen ribeiras nin costas” de Manuel Antonio. Tamén na narrativa galega existen algúns retallos de mar. Páxinas de autores como Álvaro Cunqueiro, Victor Freixanes, Martínez Oca, Alfredo Conde, Xavier Alcalá, Hixinio Puentes, Rosa Aneiros, Vázquez Pintor e Neira Vilas, entre outros, así o acreditan. Así mesmo os mares hiperbóricos de Xavier Queipo desta colectánea de relatos e, sobre todo, os da novela O paso do noroeste, na miña estima, ata arestora a mellor peza narrativa escrita na literatura galega sobre o mar, os navegantes e as súas aventuras.

Logo dun percorrido pola historia editorial do libro (as traducións frustradas, outras feitas sen contrato de dereitos), presenta Xavier Queipo esta nova edición, renovada, libre de grallas tipográficas, adaptada á nova normativa, mais conservando o “estilo desleixado e anárquico, de prosa aliterada e chimpos semánticos” da edición orixinal. E co engadido dalgunhas historias espalladas en publicacións periódicas que o autor agrupa na sección “Terranova”.

O lector atopa nestes relatos de Xavier Queipo esa caste de narrativa que tanto se está a prodigar na nosa literatura: a narracións de distancias curtas, o relato de tres, oito ou dez páxinas, que esixe do narrador unha constante disciplina para conxugar intensidade e brevidade. É a de Xavier Queipo unha escolma de relatos pseudorreais que narran aventuras fantásticas, reconstrúen ficcionalmente viaxes de navíos  por eses mares fríos e ignotos, o encontro con monstros mariños, os combates librados entre un narval e unha morsa, as vivencias experienciais dun temporal pechado, a repetición do rito sanguento e ancestral dos baleeiros ao avistaren un cachalote, que interrompe os enterros e tamén os orgasmos, ou describen sinxelamente novas especies de seres dos mares árticos.

Xavier Queipo

Con todo, as historias máis narrativas desta colección de relatos son aquelas que transcorren terra adentro. Tramas que nada teñen que ver co mar, senón con territorios e con personaxes que fan a súa cabotaxe polas rutas da terra (Londres, Compostela, Berchem, Dublin, Cork).

A literatura marítima, ou mellor dito, de navegantes -o mar visto e soñado non desde terra- segue a manter nos relatos de Xavier Queipo o engado da aventura  e un orixinal tratamento. Algúns destes relatos, posúen, como sinala D. Vilavedra, unha clara vocacións autorrepresentativa, propia da escrita postmoderna. Xavier Queipo delega, en varios dos relatos, a súa autoridade enunciativa, desintegrando deste xeito o territorio da súa propia identidade autorial.

O debutante Xavier Queipo do ano 90 pexa, porén, a lectura dalgunha destas historias cun exceso de divagacións eruditas, científicas e históricas -pseudo referencias intertextuais, atreveríame a dicir-, como se quixer xustificar  aquilo que escribe. Moi pronto o autor da aínda inédita Extramunde ceibaría estes lastres da súa ricaz sentina ficcional.

Un Pynchon lexible para o verán*

Se vostede, lector, gorenta da novela criminal, pero ten unha enchente cos heroes de Camilleri, Mankell, Roukin ou xa lle producen cansazo os nosos autóctonos esculcadores de crimes, os máis antiheroes  que heroes, Frank Soutelo, Nivardo Castro, Horacio Dopico ou os menos clásicos e máis recentes, Amador Ribeiro ou Sindo Romero, aposte neste verán polo “fumeta” Doc Sportello de Thomas Pynchon. Xa sei que Pynchon, ese “célebre descoñecido”, considerado unha icona da postmordernidade maximalista e eterno candidato ao Novel de literatura, intimida bastante. Os seus temas máis recorrentes (a entropía, a paranoia, o xiro apocalíptico da historia recente, a ausencia de significados) e un estilo que desintegra a linguaxe, converten a lectura deste home, que segue sen ter rostro público, agás unha vella foto de hai cincuenta anos, nunha ardua tarefa. Pero Vicio propio é outra cousa. Pura novela pynchoniana, mais unha excepción que confirma a regra. Unha novela que se entende, que non é máis escura nin enredosa que calquera peza do xénero negro na que haxa abundancia de personaxes e escenarios. E, como agasallo e por se tratar dun Pynchon, tamén pequenos disonantes destemperos, como o feito de que o detective sexa un vello surfeiro, seareiro da marihuana.

Estas cacofonías narrativas, amalgamadas cun estilo de seu, converten a viaxe pola lectura desta novela, nunha experiencia gorentosa e asemade hilarante. Os amantes do clásico, do negro-negro tampouco ficarán decepcionados. Personaxes secundarios ás millentas: malos sen desperdicio, bos tamén boísimos, friames que non morren, conspiracións e corruptelas a esgalla, o pesadelo de Charlie Manson e as súas submisas discípulas e, en paralelo, Richard Nixon, como paradigmas do mal, unha prointernet  con protohackers. E por descontado, mancheas de sexo, droga e rock & roll. Pynchon amosándonos a faciana máis esperpéntica da cultura americana, con diálogos delirantes, un singular humor negro, iconografías paródicas e grotescas, unha linguaxe dominadora, ricaz e torrencial. Aboiado sobre a superficie deste mar lamacento, un personaxe memorable, Doc Sportello, detective “fumeta” e medio tarambaina, que recibe o encargo de atopar a un empresario desaparecido e que, malia a súa orixe xudía, está protexido por unha banda nazi. A trama de Vicio propio é lineal, sen saltos no tempo, sen sub-tramas. Moitos actores secundarios, pero un só protagonista, o quixotesco Sportello respirando o aire corrupto e despreocupado dos finais dos 60 no sur de California, onde todos enganan, conspiran, traizoan, mentres nas praias os surfeiros   enfrontan o estouro das ondas e pandas de hippies réndenlle culto ás flores  e á marihuana, nunha sociedade na que se esvaeceron todos os lindes.

* Este texto foi publicado o día 8 de xullo no xornal El Correo Gallego de Santiago de Compostela. Para ver o orixinal, pinchar aquí

O difuso cheiro da morte*

Pegadas nun labirinto baleiro

Xosé Manuel García López

Baía Edicións, A Coruña, 2011, 390 páxinas.

A edición deste libro é unha proba máis da boa saúde da que goza  a nivel cuantitativo a novela negra  na nosa literatura. Debuta con el o seu autor como narrador galego. Mais esta súa primeira entrega é, por unha banda, unha antinovela  detectivesca e por outra un caixón de xastre xenérico. Na mesma conviven un tipo de relato encadrable dentro da novela criminal e outros pertencentes claramente aos subxéneros da narrativa fantástica, con certas pegadas de onirismo e de narración gótica. Xa que logo, “detectivismo contra-canónico”.

É unha novela policíaca  porque bota a andar coas pescudas para a resolución dun misterio de tipo criminal. Crimes en serie, cun asasino que anda por algures, e fai traballos artísticos nos cadáveres. Un detective, antítese  do detective clásico, con obxectivos moi claros: beber, drogarse e foder con mulleres. Como o “fumeta” Doc Sportello de Pynchon. Os amigos da “mala” e a sordidez son os escenarios da súa vida. A morte ten para el un cheiro difuso e sabe o que é violar e matar. Pero pensa que ten a posibilidade de se redimir. A partir de aquí o relato precipita o protagonista nunha sorte de tolemia, nun mundo de terror e fantasía onde xogará a derradeira partida co asasino. Unha aceptable novela negra na súa primeira parte, pero o autor naufraga na derradeira ao mergullar o desenlace en algo que quixo ser realismo máxico de tradición galega e terminou sendo un inverosímil crebacabezas de terror e fantasía.

* Este texto foi publicado no suplemento Faro da Cultura, páxina VI do xornal Faro de Vigo, o día 7 de xullo de 2011.

Teatro ou historias radiadas?

Teatro radiofónico. V  Premio Diario Cultural de Teatro radiofónico

Xosé Manuel Pacho Blanco, Eva Freixeira, Rebeca Montero, Manuel Román

Edicións Xerais, Vigo, 2011, 77 páxinas.

 

Confesa a dramaturga Ana Vallés que, cando Ana Romaní lle propuxo a dirección da presente edición de teatro radiofónico (V Premio Diario Cultural), o primeiro referente no que pensou, foi a radionovela. E abofé que pensou ben, porque o teatro, considerado desde sempre a arte da palabra, está escrito para ser representado. O texto teatral non esgota por si só o feito teatral, xa que unha obra dramática non é teatro hasta que é representada. A obra teatral soamente adquire plena vixencia na representación que determina ademais o carácter distintivo da escritura dramática, con respecto aos demais xéneros literarios. Xa que logo, falando en puridade, non semella moi apropiado instituír un subxénero de teatro radiofónico. A radio é incapaz de vencellar vista e oído, segundo escribe John Cage, na acaída referencia de Ana Vallés. Historias radiadas, se a palabra radionovela non for do gusto dos  editores e convocantes deste premio, penso que sería un título máis apropiado para amosar  a natureza de textos que representan historias, mais non fronte a unha audiencia e sen esa combinación de discurso, xestos, escenografía, música, son e espectáculo.

Cabe, porén, falar de teatro radiofónico cando a historia non representada, pero si radiada, se converte en libro e, xa que logo, nun xénero literario que comprende as obras concibidas para seren representadas nun escenario. É esta a perspectiva desde a que leo as páxinas deste libro.

O volume recolle os textos do gañador e finalistas do V Premio Teatro na Radio que organizou o programa do mesmo nome da Radio Galega. E chegan ás mans dos lectores acompañados dun CD coas versións radiofónicas que se emitiron no seu día.

Xosé Manuel Pacho Blanco

O texto gañador, “Paraísos”, é da autoría de Xosé Manuel Pacho Blanco, que volve reivindicarse -xa o fixera pro primeira vez coa súa novela A choiva do mundo- como un innovador que trata de buscar novas fórmulas nos procesos de elaboración creadora. “Paraísos” é un acareo entre ficción e realidade. Cal é o sentido da realidade, de qué maneira podemos influír na mesma? Fóra dos paraísos dos nosos soños, atópase a crúa realidade e eses paraísos non son senón o que nós queremos que sexan. Así podemos imaxinar que morre o rei Juan Carlos, vítima dun accidente ou dun atentado e que, mentres a emisora está á espera dos boletín informativos, emiten unha imaxinaria entrevista con Roberto Bolaño, onde o escritor chileno se amosa realmente como Bolaño, como aquel transhumante que aconsellaba roubar libros, cristalizado máis trade no demiúrgo do que falara Borges. Bolaño marcando fronteiras entre ficción e realidade, entre escritor e escribidor, que gusta de Borrazás, que non coñece suficientemente a literatura galega, pero que tivera noticia de Rafael Dieste e do seu libro Testamento xeométrico, con que dá Amalfitano nunha librería de Santiago, que non é a Librería Couceiro, como pensa a ficticia entrevistadora, senón Follas Novas (Roberto Bolaño, 2666, páxina 241). Unha interesante reflexión sobre o concepto de paraísos, sobre  a necesidade de rebelarnos fronte á realidade, sabendo, porén, que “cando pasa o tempo esa hidra que se enxergaba na nosa realidade cando novos, eses sonos van esmorecendo e fica, núa, a vida”.

Tamén recolle o volume os textos finalistas. “Como eliminar as manchas de vómito” de Eva Freixeira, “Carne de canón” de Rebeca Montero e “Señora Carme” de Manuel Román. Temáticas distintas (a bulimia, a denuncia da marxinación e da precariedade, o valor da capacidade fabuladora), conceptualizacións estéticas así mesmo persoais e privativas, proxeccións realistas ou metafóricas, pero cun leitmotiv que os unifica: o de facernos reflexionar sobre o poder subversivo da palabra, verdadeiro antídoto contra a escravitude do cotián e contra esa manchea de borranchos nos que a miúdo se converte a vida.