A INVENCIÓN DA COMPOSTELA LITERARIA

O espello no serán

Ramón Otero Pedrayo

Introdución se Xosé M. Salgado

Estudo lingüístico de Mónica Góñez

Editorial Galaxia, Vigo, 400 páxinas

(Libros de Fondo)

 

Hai arestora cerca de dezaoito anos que Editorial Galaxia publicaba, na súa colección literaria, o número 14 das obras de Otero Pedrayo, extraendo dos seus fondos este novo libro do patriarca das nosas letras. Unha edición con introdución de Xosé M. Salgado e estudo lingüístico de Mónica Góñez, e que toma como base o texto publicado en 1966 co título orixinal O espello na serán. Entre o Pedroso e o Viso.

Otero Pedrayo foi o máis significado referente cultural galego do século XX. Grande narrador, polígrafo verdadeiro, patriarca das nosas letras, figura cimeira da cultura galega, memoria de todas as cousas… son algunhas das cualificacións coas que se acostuma celebrar a súa figura. Con todo, a súa influencia literaria directa foi mínima. Otero foi un símbolo moi admirado no se tempo, mais pouco lido. O mesmo Xosé Luís Franco Grande recoñece que os mozos da súa xeración, sobre os que tanto influíu don Ramón Otero Pedrayo, coñecían unicamente os seus libros “máis lexibles”.

A complexidade lingüística de Otero afianzou o tópico, hoxe en día en plena vixencia, de ser o polígrafo ourensán un autor dunha escrita difícil. Segue a ser, pois, Otero Pedrayo, demasiado descoñecido, circunstancia á que contribúe a dificultade para acceder as súas obras.Coas edicións que fixo Galaxia mitigáronse, en grande medida, estes atrancos, aínda que de xeito, ao meu entender, demasiado lento para poder dispoñer das obras de Otero, pois, feita excepción de Arredor de si e de Os camiños da vida, non existían reedicións das súas obras ata esta colección de Editorial Galaxia.

O espello no serán cómpre incluílo na relación de textos de Otero Pedrayo aos que o lector galego non tiña acceso. Cómpre presentalo, así mesmo, como un modelo daqueles libros nos que se rachaban as fronteiras entre os xéneros (narrativa e ensaio sobre todo), actitude moi propia da escrita de Otero. Ao igual que algún outro libro, O espello no serán é unha publicación de temática emotiva, recreación lírica e erudita de espazos amados, neste caso, de Compostela. Con efecto, Compostela foi a grande paixón de Otero Pedrayo; unha cidade cunha marcada presenza nas súas obras. Desde a súa primeira viaxe a Compostela, confésao el mesmo, Otero Pedrayo, establece coa aldea das estrelas, unha sorte de desposorio de por vida. Xa que logo, O espello no serán é por excelencia a invención da Compostela literaria, plasmación da comuñón co espírito da cidade única que don Ramón acada nos seus anos de catedrático de Xeografía,  a través das camiñadas nocturnas e das subidas matinais á Facultade desde a Rúa Nova, por tras de Salomé.

Mais ¿Qué é O espello no serán? Un libro de non doada adscrición a un xénero concreto, de condición indefinible, apreciación na que coinciden todos os críticos e historiadores, empezando pro Carballo Calero.

Noventa e nove pequenas prosas que non son só ensaio nin só narración. Un libro, pois, permeable, de lindeiros moi elásticos. Unha rachadura de xéneros por onde se zafa e emerxe á superficie a enorme creatividade do polígrafo ourensán. Nesas noventa  e nove secuencias, ao xeito dun espello, reflíctese, toda enteira, Compostela: pequenos textos enteiramente narrativos, bosquexos dramáticos, evocacións literarias, mínimas biografías noveladas verbo dalgúns personaxes cimeiros da cidade, e textos ensaísticos,se ben sen perder os mesmos a presenza de elementos líricos e emotivos.

Todas as concepcións que Otero ten da cidade, deixanse ver no azougue das súas prosas. A aldea de Galicia, encontro de todos os camiños, a cidade-divisa da Galicia universal, a cidade das estrelas, xacobea, símbolo da galeguidade. E, entremedias, as visións emotivas, se ben bastante tópicas, da cidade. “Compostela fina, solerte e vagorosa escola de nubes”, porque en Compostela ponse de manifesto un amor pola pedra: “A auga tolea pola pel de pedra da cidade como pola grande e rara flor ensoñada e chove en Compostela unha chuvia de bicos, de apertas, de  salaios”.

 

Ramón Otero Pedrayo

 

Como xa quedou apuntado, a presente edición toma como base o texto do ano 1966, aínda que non é idéntica ao mesmo, pois, tanto nos aspectos gráficos como morfogramaticais e léxicos, Mónica Góñez realizou un labor lingüístico que ten como finalidade conservar a idiosincrasia  característica de Otero, e, ao mesmo tempo, sistematizar, regularizar as escollas e puntuar axeitadamente o texto de Otero para facelo máis accesible ao lector, e conformalo asemade coa corrección lingüística actual.

Hai quen opina que é unha ruindade atreverse a puntuar, corrixir ou trocar o léxico de don Ramón. Mais, tendo en conta a complexidade lingüística da escrita oteriana e a sensibilidade e cordura coas que a correctora realizou o seu traballo, debemos recoñecer que O espello no serán segue sendo un libro que recende a don Ramón por todos os seus poros, e nos mesmo certamente a cunha vieira e o seu belido símbolo seguen trocando en cada páxina a cidade histórica en cidade poética.

A INVENCIÓN DA COMPOSTELA LITERARIA

O espello no serán

Ramón Otero Pedrayo

Introdución se Xosé M. Salgado

Estudo lingüístico de Mónica Góñez

Editorial Galaxia, Vigo, 400 páxinas

(Libros de Fondo)

 Hai arestora cerca de dezaoito anos que Editorial Galaxia publicaba, na súa colección literaria, o número 14 das obras de Otero Pedrayo, extraendo dos seus fondos este novo libro do patriarca das nosas letras. Unha edición con introdución de Xosé M. Salgado e estudo lingüístico de Mónica Góñez, e que toma como base o texto publicado en 1966 co título orixinal O espello na serán. Entre o Pedroso e o Viso.

Otero Pedrayo foi o máis significado referente cultural galego do século XX. Grande narrador, polígrafo verdadeiro, patriarca das nosas letras, figura cimeira da cultura galega, memoria de todas as cousas… son algunhas das cualificacións coas que se acostuma celebrar a súa figura. Con todo, a súa influencia literaria directa foi mínima. Otero foi un símbolo moi admirado no se tempo, mais pouco lido. O mesmo Xosé Luís Franco Grande recoñece que os mozos da súa xeración, sobre os que tanto influíu don Ramón Otero Pedrayo, coñecían unicamente os seus libros “máis lexibles”.

A complexidade lingüística de Otero afianzou o tópico, hoxe en día en plena vixencia, de ser o polígrafo ourensán un autor dunha escrita difícil. Segue a ser, pois, Otero Pedrayo, demasiado descoñecido, circunstancia á que contribúe a dificultade para acceder as súas obras.Coas edicións que fixo Galaxia mitigáronse, en grande medida, estes atrancos, aínda que de xeito, ao meu entender, demasiado lento para poder dispoñer das obras de Otero, pois, feita excepción de Arredor de si e de Os camiños da vida, non existían reedicións das súas obras ata esta colección de Editorial Galaxia.

O espello no serán cómpre incluílo na relación de textos de Otero Pedrayo aos que o lector galego non tiña acceso. Cómpre presentalo, así mesmo, como un modelo daqueles libros nos que se rachaban as fronteiras entre os xéneros (narrativa e ensaio sobre todo), actitude moi propia da escrita de Otero. Ao igual que algún outro libro, O espello no serán é unha publicación de temática emotiva, recreación lírica e erudita de espazos amados, neste caso, de Compostela. Con efecto, Compostela foi a grande paixón de Otero Pedrayo; unha cidade cunha marcada presenza nas súas obras. Desde a súa primeira viaxe a Compostela, confésao el mesmo, Otero Pedrayo, establece coa aldea das estrelas, unha sorte de desposorio de por vida. Xa que logo, O espello no serán é por excelencia a invención da Compostela literaria, plasmación da comuñón co espírito da cidade única que don Ramón acada nos seus anos de catedrático de Xeografía,  a través das camiñadas nocturnas e das subidas matinais á Facultade desde a Rúa Nova, por tras de Salomé.

Mais ¿Qué é O espello no serán? Un libro de non doada adscrición a un xénero concreto, de condición indefinible, apreciación na que coinciden todos os críticos e historiadores, empezando pro Carballo Calero.

Noventa e nove pequenas prosas que non son só ensaio nin só narración. Un libro, pois, permeable, de lindeiros moi elásticos. Unha rachadura de xéneros por onde se zafa e emerxe á superficie a enorme creatividade do polígrafo ourensán. Nesas noventa  e nove secuencias, ao xeito dun espello, reflíctese, toda enteira, Compostela: pequenos textos enteiramente narrativos, bosquexos dramáticos, evocacións literarias, mínimas biografías noveladas verbo dalgúns personaxes cimeiros da cidade, e textos ensaísticos,se ben sen perder os mesmos a presenza de elementos líricos e emotivos.

Todas as concepcións que Otero ten da cidade, deixanse ver no azougue das súas prosas. A aldea de Galicia, encontro de todos os camiños, a cidade-divisa da Galicia universal, a cidade das estrelas, xacobea, símbolo da galeguidade. E, entremedias, as visións emotivas, se ben bastante tópicas, da cidade. “Compostela fina, solerte e vagorosa escola de nubes”, porque en Compostela ponse de manifesto un amor pola pedra: “A auga tolea pola pel de pedra da cidade como pola grande e rara flor ensoñada e chove en Compostela unha chuvia de bicos, de apertas, de  salaios”.

Ramón Otero Pedrayo

Como xa quedou apuntado, a presente edición toma como base o texto do ano 1966, aínda que non é idéntica ao mesmo, pois, tanto nos aspectos gráficos como morfogramaticais e léxicos, Mónica Góñez realizou un labor lingüístico que ten como finalidade conservar a idiosincrasia  característica de Otero, e, ao mesmo tempo, sistematizar, regularizar as escollas e puntuar axeitadamente o texto de Otero para facelo máis accesible ao lector, e conformalo asemade coa corrección lingüística actual.

Hai quen opina que é unha ruindade atreverse a puntuar, corrixir ou trocar o léxico de don Ramón. Mais, tendo en conta a complexidade lingüística da escrita oteriana e a sensibilidade e cordura coas que a correctora realizou o seu traballo, debemos recoñecer que O espello no serán segue sendo un libro que recende a don Ramón por todos os seus poros, e nos mesmo certamente a cunha vieira e o seu belido símbolo seguen trocando en cada páxina a cidade histórica en cidade poética.

A poesía ten man

Do lado dos ollos

Emilio Araúxo

Edicións do Cumio, Vigo, 300 páxinas

(Libros de fondo)

 

Descubrir, descifrar desde a prosa o celme da poesía. Eis  o obxectivo, o fío condutor desta publicación que Emilio Araúxo, un dos máis conspicuos  “poetólogos” dos nosos días, publicou na raia entre o século pasado e o actual. Setenta e nove poetas de todas as estremas do mundo acompañando a Emilio Araúxo na pescuda do pensamento poético. O estatuto da prosa ofrece as condicións axeitadas para realizar este somorgullo nas augas fondas da poesía, nas augas diso que lle roubaron a a Luís Pimental para presidir congresos, xuntanzas, happenings poéticos, e revelar en que consiste o grande milagre do mundo. As condicións de existencia e singularidade do pensamento poético nun intre no se traspasaban as fronteiras de séculos e milenios.

A publicación na que Emilio Araúxo entrevista a setenta e nove poetas do mundo, subliña o papel esencial que hoxe xoga a poesía, a importancia da poesía neste intre, porque a poesía, como declarou no seu día o novelista francés Philippe Sollers na Revista Le Nouvel Observateur, é o antídoto, o remedio para a nosa época. “Hoxe a poesía é fundamental”, engadía Ph. Sollers. E se convidamos a Natacha Michel, decatarémonos de que a poesía é, dalgún xeito, o laboratorio da literatura. Xa que logo, o libro Do lado dos ollos atinxe, máis alá da poesía, ao eido literario en xeral. Achegarse á herdanza viva do século XX  e ás roturas en curso. A súa elaboración entre xuño de 1998 e outono do 2000 permite que esta publicación poida facer de periscopio do pasado e do futuro, desde as profundidades peláxicas do noso tempo.

Algúns psicanalistas teñen afirmado que existe unha ética común á poesía e á psicanálise. Manteñen que son dúas maneiras de ollar o ser humano co mesmo obxectivo: arrincarse as imposturas. Cómpre entón ficar preto da poesía,coma preto da psicanálise, e iso tamén o fai este libro.

Que din, xa que logo, os poetas do mundo de hoxe? Que enuncia hoxe o punto de vista poético? Velaquí o pulo e o ton deste proxecto. Achegarse á poesía no instante entre-dous-séculos para tratar de valorar o que aconteceu no pasado século XX co réxime do poema, as súas mutacións, as súas crises, a súa perseveranza. Porque a poesía resiste, a poesía ten man. A orientación do preguntar provén, en grande medida, de Alain Badiou, da inestética de Badiou: unha estética que non soamente considera a arte como autónoma e independente, senón que mesmamente a propón como unha das condicións da filosofía.

E Do lado dos ollos abofé que pon a proba algunhas das teses de Badiou neste eido: se a poesía é pensamento, se o poema é unha operación de verdade e non un sinxelo encantamento retórico, a cuestión do suxeito do poema,  a da desobxectivación, se o poema  é  acontecemento, se cómpre abordar a poesía a partir da accións restrinxida (unha acción restrinxida é aquela que está fóra de calquera pretensión de totalidade, unha acción local, pero asemade dirixida a todos). Se o poema é anticipación e millentas preguntas que o lector atopará na presentación da publicacións e no discorrer das súas páxinas.

Por outra banda, tamén se nos achega no libro de Emilio Araúxo outros dous temas de gran relevancia. En primeiro lugar, o tema da herdanza, pois como dicía Julien Blain, nómade e inventor da poesía elemental, un dos logros deste libro  é o de xuntar nas súas páxinas tres xeracións de poetas. E logo, a achega ao imposible retrato do poeta no noso tempo, ás figuras posibles que hoxe en día se están a afirmar. Abórdase o tema da resistencia da poesía fronte ao sistema da maquinaria editorial, fronte ás forzas institucionais e mediáticas. Cunha atención especialísima ás novas tendencias poéticas: certas partes do libro están atravesadas pola tensión entre o “literalismo” (a poesía branca e espida de imaxes: Claude Royet-Jurnoud, Michael Palmer, Keith Waldrop, Jean Daive) e o “neo-lirismo”. Porén, maís que un libro de áreas culturais, Do lado dos ollos é un libro de poetas singulares. Arlindo Barbeitos que foi guerrilleiro na loita de liberación de Angola e discípulo de Adorno nos anos 60. Bernard Heidsieck é un dos creadores da poesía sonora e tamén do cut-up con William Burroughs. Rea Nikova é a principal herdeira das vangardas rusas. Uxío Novoneyra (que falou para Do lado dos ollos en xuño de 1998 e maio de 1999) é, xunto con James Sacré, un dos grandes poetas do mundo labrego.

 

Emilio Araúxo

E máis alá, Yves Bonnefoy, Antonio Gamoneda, Michel Deguy, Henry Bauchau, Hubert Lucot, Ah Jian, o poeta vagabundo, Pearse Hutchinson, o poeta pobre. Tampouco faltan os poetas visuais ( Julien Blaine, Clemente Padín, Hugo Pontes). E así ata setenta e nove poetas que converten esta publicación nunha verdadeira antoloxía da poesía mundial, porque na derradeira pregunta que Emilio Araúxo lle fai a cada poeta, inclúe un poema seu e solicítalle un comentario. Como mostra, o precioso poema da poeta islandesa Sigurdur Pálsson: unha casa sen cheminea e sen paredes en Rykjavít, na que se nos invita a compartir o pan e o viño. Entrar na casa da poesía: “Por favor / sentádevos / Non vos asustedes / Tomemos un bocado / Partamos o pan, probemos o viño / acendamos o lume no lar // Miremos / non,admiremos o cadros nas paredes // Por favor / entrade pola porta ou polas ventás / se non polas paredes”.

Porque a poesía -velaquí a súa forza- non ten fronteiras, pero pode ternos de pé. A poesía ten man.

As mulleres acuáticas

Literatura de sereas
A maxia da muller acuática
desde a literatura comparada
Xulio Pardo de Neyra
Editorial Toxosoutos, Noia, 2015, 296 páxinas

As sereas como mito de sedución, fascinación ou encantamento, e mesmo de perdición para os varóns, aparecen ao longo dos séculos, e non soamente na literatura senón que tamén se fan visibles na pintura e na escultura. No eido literario, é sobradamente coñecido o canto doce da Odisea, o poema épico de Homero, que describe a Ulises atado de pés e mans a un mastro da nave para non sucumbir aos cantos e feitizos das sereas que, nese período, aparecen representadas metade muller e metade paxaro, e vencelladas á vez ao mundo da morte e ao mundo dos vivos, aos que pretenden atrapar. Mais, como nos lembra Xulio Pardo de Neyra, a primeira representación icónica, e a máis antiga ata o de agora atopada, dunha imaxinería que combina o ser humano co acuático, é a Sirena de Monfragüe, serea das augas doces estremeñas, cuxa datación é de 2.000 anos a. C.

Sirena de Monfragüe

Co propósito de analizar o tema das sereas, a maxia da muller acuática, desde a literatura comparada, achéganos o profesor Xulio Pardo de Neyra un moi documentado estudo que ten a súa orixe na súa terceira tese de doutoramento defendida na Universidade de Valencia co título De Melusinas, Ondinas y Marinhas. La imagen de la mujer acuática en las literaturas europeas. Nuevos enfoques de la Educación Literaria a través de la metodología de la Literatura comparada.
Logo dunha ampla e clarificadora introdución, sobre todo para neófitos no coñecemento verbo das mulleres acuáticas, o ensaio de Xulio Pardo de Neyra, céntrase nos obxectivos e metodoloxía. Analiza a seguir a cerna do ensaio: “A muller acuática na simboloxía europea: de Melusinas, Ondinas e Marinhas”. Melusina é a muller-serpe, por veces representada como muller serea, raíña das augas e dona dos destinos masculinos. A Ondina aparece como froito do romanticismo alemán. A Marinha é un mito galego, cuxo primeiro referente literario é a lenda de que Froila, un cabaleiro mariñao era fillo dunha serea do mar de Arousa. Unha lenda que pretende orlar a tradición familiar dos Mariños de Goiáns mediante un feito fantástico que os fai derivar dun ser feminino acuático. Finalmente, o estudo de Xulio Pardo de Neyra analiza os ecos da muller acuática e a súa imaxinería na literatura ibérica comparada.

Un traballo preñado de análise, de erudición, amplamente

Xulio Pardo de Neyra

documentado, mais moi afastado dunha lambetada que poidan saborear todos os padais. Recoñecendo todos os méritos de este estudo académico, coido que cumpriría, neste caso, rebaixar os saberes dun tema, sen dúbida, moi cativador, nun libro máis divulgativo que non prescinda, porén, dos seus alicerces ideolóxicos, como o que suxire Pardo de Neyra: foi a tradición xudaica, asimilada polo cristianismo, empeñada en proclamar a invalidez de todo o feminino (natureza) e en magnificar o masculino (cultura), a que estendeu e impuxo a imaxe negativa da muller, creada no Neolítico, cando o home se fai co poder e comeza a xerar unha representación negativa da muller que asocia á auga, un elemento que o espavorece, porque é incapaz de controlalo.

“Tal era vivir”: de novo épicos etnólogos de nós mesmos

Tal era vivir
Xosé Vázquez Pintor
Vigo, Edicións Xearis, 2004, 167 páxinas.
(Libros de fondo)

Con este terceiro volume, Tal era vivir, remata Xosé Vázquez Pintor, unha obra colosal que o noso sistema literario acolleu, como acontece de cotío, sen apenas se decatar. Son os tres volumes do ensaio antropolóxico de Vázquez Pintor, a achega máis completa aos vellos oficios da nosa estirpe. E sobre todo, a máis humana. Porque Tal era vivir, seguindo o ronsel e as querenzas que o autor xa amosara en Os vellos oficios (1996) e A tribo sabe (1999), aproxímase aos escasos superviventes que, desde a súa torre da memoria, aínda lle dan vida aos nosos saberes tradicionais. E faino o autor non coa pluma aséptica do erudito, senón con ollos de emoción, coa veneración e co agarimo de quen sabe que eles, os que neste libro falan e traballan, son as últimas testemuñas das sabedorías milenarias, das destrezas aprendidas e transmitidas por eses trinta avós que nos unen co berce primixenio das nosas tribos.
Xosé Vázquez Pintor é un escritor todoterreo da nosa lingua, que se defende con sobradas forzas como poeta, animador teatral, como gran narrador en ambas as dúas distancias, e tamén como ensaísta, como ensaísta atípico, capaz de suturar nos seus estudos, informacións, coñecementos e o quentor humano que proporciona a oralidade e os contactos directos cos protagonistas dos seus oficios, memorias vivas dunha resistencia. Mais de novo nesta terceira entrega, como xa pasou coa primeira, o autor non sabería dicir que libro é este que lle escapou das súas mans, nunca da memoria: reportaxe, relato, poesía, ensaio…, xustamente porque todo iso ten acubillo nestas páxinas que non reinventan nada, que foron escritas escoitando os superviventes e referendarios dos labores indentificativos das nosas raíces.
Con verbas e berros moitas veces neolíticos, convocou o autor os oficiantes dos traballos e dos días da nosa estirpe á común xeira da lembranza. Supérstites de dezaseis vellos oficios acudiron ás dúas primeiras convocatorias. A nómina complétase agora con outros dez empregos e mestrías, rexistrados con idéntico afervoamento e aloumiños. Mans de vellos oficios nas narracións de Vázquez Pintor, debuxados con idéntica arquitectura, unha “arquitectura instantánea”, como no seu día a calificou un noso escritor de fama. As vedrañas experiencias, a artesanía transmitida na tradición familiar, o noso xeito, as nosas esencias, servidas cun comezo en forma de pequena fabulación que quere introducirnos na orixe mítica do oficio. Logo o autor dálle a palabra os seus protagonistas. O seu labor limítase a puntear o diálogo.
Deste xeito, na infeliz solporecida dos nosos vellos oficios e habilidades ancestrais, aqueles chéganlle aos ollos dos lectores como pequenas aventuras humanas, recuperadas da desmemoria, porque o que este libro pretende, é non calar e que as xeracións presentes e futuras non estraguen as cousas que se saben dos oficios e as garden nos afectos.
Falan así, nas páxinas de Tal era vivir, os colmeiros do Cebreiro, teitadores de pallozas con palla longa e grande. Labor comunal e oficio aprendido en familia. Os canteiros de Cerdedo, Forcarei, Beariz. Cotobade, Melide e, sobre todo, os pedreiros de Agolada aos que o escritor admirou de “tan pasmón” na súa infancia de postguerra. Canteiros de Galicia, labradores do granito que sangraban as mans co pauferro, que levaron o verbo dos arxinas e a súa arte cabo de lonxe, aos catro ventos. E os cesteiros de Mondariz, destros no oficio de boghardes que lle saben dar o tempero ás latas e facían os culleiros para a vendima e os azafaces para o pan, cos que acabou o plástico, e que tamén teñen verbo de seu.

Xosé Vázquez Pintor

Escoitamos asemade as experiencias dos cereiros, borreiros e capadores de Terra de Montes, vellos oficios que non constan nos papeis, que castran o mel sen pasar do “xuízo” e saben “velar” a cera. Castraban colmeas pero tamén animais. O mesmo que a dos encadernadores de Viveiro, pacientes ganduxadores de tanta palabra. E sabemos das carreiras do Cordel de Meira, memoria viva da actividade artesanal da confección de cabos, cordas e sedeños. Tamén nos achegamos aos ferradores de Penaporrín que seguen no traballo -outra verdadeira arte- de calzar os cabalos e “arreglar” os pés das vacas. E xa por último, Vázquez Pintor, fainos chegar a voz dos aceiteiros de Quiroga, únicos espremedores na nosa terra do zume da oliva e teimudos loitadores para que almazara non desapareza de Galicia.
Libro de novo diáfano, transparente, sen trampa nin cartón; á vez reivindicativo, romántico e epopéico, escrito con lingua forte e fulgurante, botando seu autor man dos mil usos da lingua e da fala; mollando a súa pluma na puxante louzanía do léxico gremial e popular. Libro sobre todo escrito desde dentro, mergullándose o seu feitor na cerna da nosa cultura material e acompañando aos verdadeiros suxeitos da identidade galega. Xa que logo, outra vez épicos etnólogos de nós mesmos.

(Este texto reproduce con lixeiras variantes o publicado no xornal El Correo Gallego, o día 5 de setembro de 2004)

“A boneca de Blanco Amor”: miscelánea de ficción, ensaio e libro de viaxes

A boneca de Blanco Amor
María Xosé Queizán
Editorial Galaxia, Vigo, 2014, 153 páxinas

Con Chile como pano de fondo, María Xosé Queizán ofrécenos un interesante produto narrativo misceláneo, no que a escritora hibrida varios xéneros: as crónicas de viaxes, o ensaio científico e a fabulación novelesca. A novela, segundo recoñece a autora, está motivada no descubrimento dunha boneca que, durante unha viaxe a Punta Arenas (Chile) atopou na que fora a mansión de Sara Braun, un personaxe real mais tamén ficcionalizado na escrita de María Xosé Queizán. Nesta boneca quixo ver a escritora a “belida dona misteriosa do Señor de Andrada”, situada por Eduardo Blanco Amor en A esmorga na galería do pazo dos Andrada, na provincia de Ourense.
A partir deste descubrimento, a autora achéganos a Chile, en primeiro lugar cun relato da viaxe de Fernán de Magalhâes a un lugar ignoto do sur de Chile, na súa cisma por atopar unha vía náutica para as Illas das Especias, en 1519. E así mesmo, coa chegada ás invernías austrais de Charles Darwin. Chile será un lugar clave para a formación das ideas transformadoras de Darwin, un personaxe conservador na vida privada e revolucionario na pública e nas súas investigacións científicas. Son os antecedentes chilenos nos que encaixa a proposta propiamente ficcional: a historia do fidalgo ourensán Aurelio de Andrada, no que a escritora ve a decadencia da fidalgía galega, o xermolar das novas ideas progresistas fronte ao Antigo Réxime. Tras rematar a carreira de medicina, Aurelio de Andrada, fidalgo vido a menos, chega a Chile no ano 1892. A ficción relacionarao con outros emigrantes ou fillos de emigrantes, especialmente con José Nogueira e coa súa dona Sara Braun, herdeiros de familias pioneiras que, uníndose entre elas, van acumular fortuna e poder, malia o clima inhóspito de Punta Arenas. Aurelio Andrada leva o progreso ás estancias de José Nogueira. O seu namoramento da viúva Sara Braun e sobre todo a reprodución desta nunha boneca de porcelana, será fundamental -así o considera a autora- na creación de A esmorga de Blanco Amor, porque o misterio da boneca de porcelana que aparece no pazo dos Andrada, segundo a novela, que provoca a tolemia emocional do Bocas, está en Punta Arenas, na historia de amor, de covardía e definitivo distanciamento entre o emigrante galego e a herdeira alemá de ascendencia xudía.
Nas secuencias finais da novela, María Xosé Queizán reescribe A esmorga convertendo a Aurelio Andrada, seducido por unha boneca inanimada (“a fermosa dona cheia de luar”, páxina 132) nun ser implacable que fai xustiza nun final dramático da noite obscena dos esmorgantes.
O libro remata cunha nova reflexión ensaística (“Consideracións sobre Eduardo Blanco Amor”) e cun retorno á escrita de viaxes. María Xosé Queizán eloxia a Blanco Amor, as súas posturas rupturistas coas ideoloxías que configuraban a literatura galega (a mística telúrica risquiana e a influencia ideolóxica piñeirista), a súa heterodoxia e o seu xorne provocador. Mais repróchalle a súa covardía no recoñecemento da súa homosexualidade. O Epílogo refire unha viaxe real da escritora a Chile no ano 2010.

María Xosé Queizán

Estimo que a autora aproveita de forma oportuna, acaída e xusta as páxinas do libro para reiterar algunhas das súas teimas ideolóxicas de carácter progresista, como tal os temas feministas nas referencias que fai aos movementos das beguinas ou beatas, mulleres que pretenderon establecer unha relación directa con Deus; na crítica que lle fai a Darwin que acredita na superioridade dos cerebros masculinos e cuxas preguntas nada aportaron sobre a igualdade de dereitos e oportunidades entre homes e mulleres. A defensa da visión científica do mundo, aportada, porén, por Darwin, foi un factor de progreso e canle que permitiu que a humanidade ingresase na modernidade. A crítica do eurocentrismo e dos ideais de enriquecemento e medra que supuxeron, na América Austral, a eliminación dos indíxenas patagóns. A escrita de María Xosé Queizán é asemade un verdadeiro canto, homenaxe e celebración de Chile, da forza da paisaxe, da natureza chilena, da coraxe dos pioneiros nas terras duras austrais.
Mais, ao meu ver, a maior novidade e mérito desta proposta narrativa é o aproveitamento do debilitamento das barreiras entre xéneros e o emprego deliberado da intertextualidade. María Xosé Queizán estrutura A boneca de Blanco Amor en distintas secuencias (“revelacións” son os rótulos que ela emprega), nas que hibrida, como xa quedou sinalado, relato de viaxes, exposicións e reflexións ensaísticas e fabulación. Xéneros dispares, mais que non se estorban entre si. Ás avesas, os fragmentos ensaísticos e as narracións de viaxes encadéanse perfectamente coa trama ficcional verbo da aventura vital e as relacións profesionais e sentimentais dun grupo de seres humanos, de tal xeito que os primeiros semellan socalcos necesarios, ou ao menos oportunos, para contextualizar a trama ficcional.
A novela, cando se interna no eido ficcional, está inzada de xogos intertextuais coa escrita de Blanco Amor, en especial con A esmorga. Mais coido que a autora non fai un uso abusivo da intertextualiade. As referencias ou reproducións de textos de Blanco Amor non son enfeites eruditos nin narcisistas, senón verdadeiros diálogos cos textos dun escritor que ten un peso importante nesta novela, como figura humana e como autor de obras que teñen moito que ver coa súa estadía en Chile. Este libro confirma, pois logo, na escrita galega, a oportunidade do dictum de Bolaño: erixir as historias de escritores e poetas en todo un xénero.

 

Mausoleo de Sara Braun en Punta Arenas

Pazo de Sara Braun en Punta Arenas

 

Retrato de Sara Braun

 

Límites á expresión do pensamento

Tratado lóxico-filosófico

Logisch-philosophische Abhandlung

Ludwing J. J. Wittgenstein

Tradución de Xoán Fuentes Castro

Editorial Toxosoutos, Noia, 2014, 231 páxinas.

 

   Non son poucos os tradutores que desde hai abondos anos están a contribuír para que o galego se converta nunha lingua moderna de cultura. Lembro o labor impagable de Rinoceronte Editora, xa cunha manchea de títulos da narrativa universal vertidos á lingua de noso. Ou, por seren máis recentes, a tradución dos Sonetos de Shakespeare que verteu para Xerais Ramón Gutiérrez Izquierdo, o Ulises de Joyce, en tradución para Galaxia dun equipo formado por Eva Almazán, María Alonso Seisdedos, Xavier Queipo e Antón Vialle. Tamén A illa misteriosa que nos acaba de chegar en versión de Ánxela Gracián. Cando a reflexión xira verbo das traducións ao galego, no podo esquecer unha tradución colosal: o Fausto de Goethe, na que Lois Tobío investiu vinte e dous anos da súa vida. No entanto, no eido da filosofía o sistema literario galego apenas rexistraba a xa afastada no tempo tradución da conferencia de Heidegger, Vom Wesen der Wahrheit que, co título Da esencia da verdade, apareceu en Galaxia no ano 1956 en tradución de Ramón Piñeiro e Celestino Fernández de la Vega . Ata que neste ano no que andamos, e como edición póstuma, Xoán Fuentes Castro (San Vicente do Grove 1932-2013) enfrontaba a tarefa de verter ao idioma de noso unha obra non doada pola súa densidade e concisión: o Logisch-philosophische Abhandlung (1921) de Ludwig Wittgenstein, e que desde a tradución ao inglés no ano seguinte por C. K. Ogden, será coñecida co título de Tractatus logico-philosophicus.

Ludwig Wittgenstein

Antes de comentar un texto das características do Tratado lóxico-filosófico, coido que cómpre pór en valor a obra de Xoán Fuentes Castro, unha persoa de intensa biografía intelectual: pensador, profesor, viaxeiro, músico, autor de catro pezas de narrativa, e sobre todo tradutor ao galego de textos clásicos (Bucólicas e Eneida) e tamén doutras linguas modernas, francés e alemán nomeadamente. A cultura galega ten sen dúbida unha débeda de recoñecemento con Xoán Fuentes Castro.

Os lectores que gorentan as densas e lacónicas “amavías” de Ludwig Wittgenstein, poden, xa que logo mergullarse nesta edición bilingüe (alemán-galego) do Tratado lóxico-filosófico. A obra recolle o pensamento do que se acostuma chamar o primeiro Wittgenstein, no que se reflicten as influencias do atomismo lóxico de Russell (a linguaxe lóxica como modelo da linguaxe científica), e, a súa vez será fonte de inspiración para os pensadores neopositivistas, ou positivistas lóxicos. Schlick, fundador do Círculo de Viena, salienta o xiro que na filosofía ten a obra de Wittgenstein: “As sendas teñen a súa orixe na lóxica. Leibniz albiscou de xeito confuso o seu principio, G. Frege e B. Russell iniciaron treitos importantes nas últimas décadas, mais o primeiro en avanzar ata o punto de viraxe decisiva foi L. Wittgenstein no seu Tractatus logico-philosophicus.”

   Wittgenstein  redactou o Tractatus, xunto co Diario (1914-1916), en plena campaña da Primeira Guerra Mundial na que participou logo de se alistar  como voluntario do exército austríaco. Acostuma a resumirse o contido do Tractatus na proposición 7 que pon remate a esta obra singular: “Sobre o que non se pode falar, hai que gardar silencio” (páxina 219). Mais esa é soamente a conclusión que procede de centos de proposicións anteriores, tan precisas como lacónicas. Se Kant pretendeu demarcar os límites do pensamento,  a tarefa que asumiu Wittgenstein,  foi a demarcación dos límites da linguaxe. Límites necesarios ao igual que os do pensamento. E tendo en conta a ampla concepción que tiña da lóxica, pensaba que tería de ser precisamente a lóxica a encargada de fixar os devanditos lindes. A linguaxe perde, pois logo, todo o seu valor cando atravesa esa liña de demarcación. Por detrás da mesma só pode darse o silencio.

Xoán Fuentes Castro

O abandono, xa que logo, da metafísica especulativa, o mesmo que en Kant, deixaba á relixión e á metafísica nunha situación comprometida, aínda que Wittgenstein atopa unha solución: as verdades  da relixión e da moral non fican fóra do discurso fáctico, senón dentro do mesmo, se ben misteriosamente privadas das propiedades do devandito discurso. Tendo en conta que a linguaxe e o mundo son isomorfos por posuíren a mesma estrutura lóxica, cómpre construír unha  linguaxe lóxica perfecta para sermos capaces de representar de xeito eficaz e axeitado a realidade. As fronteiras desta linguaxe non poden ir máis alá das do mundo. Endalí que non se poida pretender dicir algo que sexa imposible representalo, como fixo a filosofía tradicional. Nestes casos imponse o silencio.

O Tratado lóxico-folosófico está formado por unha colección de aforismos, expresados con precisión lóxica e unha certa vaguidade poética que lles dan un ton enigmático. Libro pois de difícil comprensión que quere trazar uns límites á expresión do pensamento. Todo iso supuxo un verdadeiro reto para o tradutor que, antes que calquera outra finalidade, quixo ser fiel aos termos empregados por Wittgenstein. Semella entón moi útil a escolma te termos sobre os que xira o cerne do Tractatus e que Xoan Fuentes Castro engade como apéndice final.

Madrigalegas e madrigalegos na literatura galega

 

Conciencia política e literatura galega

en Madrid (1950-2000)

Ana Acuña

Edicións Xerais, Vigo, 2014, 357 páxinas.

 

   Na colección “Memoria” de Edicións Xerais publica Ana acuña a súa tese de doutoramento, cuxo título orixinal foi Facer literatura galega en Madrid. A profesora da Universidade de Vigo estuda e debate na mesma o desenvolvemento dos grupos literarios e políticos galegos en Madrid nun espazo temporal que vai desde o ano 1950 ata o 2000. Un tema importante para a cultura de noso, que se viu obrigada a desenvolver unha boa parte das súas actividades, sobre todo no campo literario e en tempos de represión, alén das nosas fronteiras xeográficas. A autora estrutura o seu traballo de investigación en cinco etapas que corresponderían aos cinco tramos cronolóxicos nos que actúan os principais grupos con membros cunha certa cohesión organizativa entre eles.

   Ana Acuña, que forma ela mesma parte do último grupo das/dos madrigaleñas/os por cousa de súa vinculación á Universidade Complutense, escribe pois desde a experiencia do que significou facer política e literatura galega na capital do Estado. Na súa faceta como estudosa  do feito literario galego son salientables os traballos nos que analiza o labor das madrigalegas e madrigalegos na creación e desenvolvemento da revista Madrygal da Facultade de Filoloxía da Universidade Complutense. Na presente monografía, Ana Acuña intenta dar resposta á pregunta verbo do significado do feito de facer literatura galega en Madrid antes e despois da morte de Franco.

   En efecto, desde a súa pertenza e presenza no grupo Bilbao, realiza un pormenorizado estudo daqueles colectivos que mantiveron a galeguidade literaria e política en Madrid: Mocidade Universitaria Castelao (1952-1954), Brais Pinto (1958-1961, Seminario de Cultura Galega do Club de amigos da Unesco (1965-1969), Lóstrego, Irmandade Galega, Irmandade Galega-Lóstrego (1974-1986), Grupo Bilbao e outros colectivos (1996-2000).

   A autora “visa”, como ela di, e analiza estas cinco etapas de “historia vivida” da literatura e da cultura de noso en Madrid. O labor e as ilusións de tantas e tantos madrigalegas e madrigalegos que en circunstancias políticas non doadas foron capaces de erguer e manter un discurso literario galego xunto cunha conciencia político-linguística na segunda metade do pasado século: os seus comezos e propostas, os seus proxectos e estratexias, as estratexias, como tal,  para as xuntanzas grupais clandestinas ou semiclandestinas. Ana Acuña dá conta das estratexias de resistencia e tamén dos desafíos destes colectivos galegos, máis ou menos marxinais. Non lle interesan a autora tanto as vivencias individuais como as colectivas dos grupos que compartiron a opresión e tamén o discurso oculto.

   No seu estudo analiza en primeiro lugar, seguindo a Foucault,  a xeneoloxía do poder, neste caso o franquismo, como envoltura condicionante da historia literaria galega vivida en Madrid. En segundo lugar, as relacións que se establecen entre o centro,  a metrópole galega e a periferia madrigalega.

Ana Acuña

   Historia sociolóxica ou sociopolítica, esteada sobre todo en testemuños vivos  e directos, que intenta radiografar a actividade político-cultural e literaria das madrigalegas e dos madrigalegos  tanto no seu rexistro público como no oculto, aínda que prevalece o primeiro. Os membros destes grupos conformaron xeracións activas que cómpre coñecer para a comprensión do desenvolvemento da lingua e da cultura galega na segunda metade do século XX. A monografía de Ana Acuña, malia algún erro, será imprescindible a partir de agora para o seu coñecemento, e tamén unha incitación para estudos desta natureza noutros marcos xeográficos onde confluíron os galegos. Monografía erudita e ao mesmo tempo de lectura entretida por mor desa focalización biográfica que emprega a autora.

Xosé María Díaz Castro, unha monografía referencial

 

Xosé María Díaz Castro

Vida e obra

Armando Requeixo

Editorial Galaxia, Vigo, 2013, 196 páxinas.

   

   Esta monografía que asina Armando Requeixo sobre Xosé María Díaz Castro, un clásico moderno da lírica galega, ten o dobre mérito de ser o primeiro estudo completo que ve luz sobre a figura -a vida e a obra- de Díaz Castro. E tamén o de estar escrito pola persoa que mellor coñece o poeta de Guitiriz. Con efecto, Armando Requeixo leva más de vinte anos dedicados á investigación verbo de Díaz Castro e da súa obra. Velaí os seus numerosos estudos sobre o poeta e a Tese de Doutoramento  (“A poesía en galego de Xosé María Díaz Castro: estudo e edición crítica”) defendida o pasado 28 de febreiro na Universidade de Santiago.

   Chega ademais de xeito moi oportuno a monografía  sobre Díaz Castro: nas datas nas que se cumpren os cen anos do nacemento do poeta de Guitiriz e no portal das celebracións do ano de Xosé María Díaz Castro por terlle dedicado a Real Academia Galega o Día das Letras Galegas 2014.

   Como reza un estudo do propio autor publicado no ano 2001, Xosé María Díaz Castro é moito máis que Nimbos.  Moito máis que o poema “Penélope” e o poemario Nimbos, practicamente as únicas referencias que atopamos no Diccionario da Literatura Galega  coordenado por Dolores Vilavedra que, por parte, erra en datas fundamentais da biografía do poeta como é o ano do seu pasamento (non en 1979 senón en 1990). Xa que logo, o libro de A. Requeixo cobre un oco tanto informativo no que fai referencia á biografía de Díaz Castro, como analítico das súas obras, “un continente literario do que aínda queda moito por descubrir”(páxina 127).

   Tracexa Armando Requeixo, na primeira parte da súa monografía, a biografía do poeta. Cunha lingua ricaz e á vez impecable, achéganos os principais socalcos biográficos de Díaz Castro: o nacemento e os primeiros anos (1914-1929); os estudos no Seminario de Mondoñedo (1929-1936), coa introdución do mociño no faladoiro da barbería Pallarego, un verdadeiro viveiro literario onde naceu publicamente Díaz Castro como escritor e tivo lugar a amizade e converxencia poética con Aquilino Iglesia Alvariño; o abandono do Seminario e o ingreso no exército, os anos da Guerra no Grande Hospital de Pontevedra onde serviu como enfermeiro; a docencia como profesor no Colexio León XIII de Vilagarcía de Arousa (1940-1947), anos dos primeiros premios e colaboracións en xornais e cabeceiras literarias (poesía e prosas humorísticas breves); as xeiras por Madrid (1948-1960): tradutor no Ministerio de Gobernación, docente, colaborador da revista Alba, traducións dos premios Nobel nórdicos, matrimonio con María Teresa Zubizarreta; a xestación de Nimbos e o contacto e amizade con persoeiros das letras galegas como Fernández del Riego, Ramón Piñeiro ou Carballo Calero (1961-1983); o regreso definitivo a Galicia e os derradeiros anos en Guitiriz (1983-1990).

   Na segunda parte da monografía ocúpase Armando Requeixo do estudo da obra diazcastriana.  Mantén o autor que, por mor do reducionismo que se fixo de Nimbos, a meirande parte dos textos creados por Díaz Castro permanecen aínda hoxe inéditos. Establece, xa que logo o autor, e con gran rigor, as etapas creativas diazcatrianas. Describe toda a súa obra poética, tanto édita como inédita; analiza outros textos do autor en castelán e noutras linguas non peninsulares, así como a narrativa humorística, traducións, artigos, colaboracións xornalísticas, ensaios breves e traballos lexicográficos..

  

Armando Requeixo

É esta, na miña estima, a parte máis substancial e tamén a máis laboriosa, nomeadamente o estudo temático e estilístico de Nimbos. Verbo da obra inédita chama a atención a afirmación, froito sen dúbida dun escrupuloso labor investigativo, que fai Armando Requeixo de que “a poesía inédita en galego de Díaz Castro representa as tres cuartas partes de todo o que sabemos chegou a escribir nesta lingua” (páxina 159-160). Constatación que fai que agardemos con especial e renovado  interese a edición desa obra inédita, na que o autor desta monografía sen dúbida ha participar.

   Polo de agora, dispomos desta monografía, que avalío sen ningunha indecisión como o estudo referencial verbo de Díaz Castro, no que abeberán non poucos  dos libros que sobre a súa figura e obra se publiquen neste ano.

García-Sabell e a fenomenoloxía

 

Domingo García-Sabell e a fenomenoloxía

Ramón López Vázquez

Centro Ramón Piñeiro, Santiago de Compostela, 2013, 375 páxinas.

 

   Domingo García-Sabell (Santiago, 1908 – A Coruña, 2003) foi e segue a ser unha das figuras máis controvertidas da cultura e da realidade galegas na segunda metade do pasado século. Ensaísta, crítico literario e médico humanista, compaxinou o seu labor cultural con cargos de notoria responsabilidade política: senador real durante o período constituinte, Presidente la Real Academia Galega (1977-1997), cargo vitalicio que compatibilizou  co de Delegado do Goberno en Galicia (1981-1996) e ao que renunciou debido ás presións de moitos escritores galegos que lle censuraron desempeñar simultaneamente ambos os dous cargos, sobre todo cando o Goberno central impugnou o Decreto do Goberno galego sobre o dereito e o deber dos galegos de coñecer e usar o galego. Galego universal para os seus partidarios, “o supremo doutor compostelán” (Otero Pedrayo); un home que sempre falou desde o poder, un gran dogmático que berra contra quen non profesa a transcendencia mistérica, a conxunción heideggeriana do irracionalismo e unha potencia ontolóxica; inimigo así mesmo do nacionalismo revolucionario que defende a liberacións dos pobos.

   Un personaxe ancorado entre augas tan contraditorias, ben merecía unha ampla monografía que procurase achegarnos unha visión, un relato sistémico dese lector e escritor a mancheas e multimillonario en cargos variados, tamén en críticas e loanzas. Ese ensaio que analiza polo miúdo a personalidade e o pensamento de García-Sabell chéganos arestora da man de Ramón López Vázquez, o profesor de filosofía compostelán que prosegue coa súa aposta por rescatar os nomes esquecidos da historia do pensamento galego, como tal, o do krausista galego Juan Sieiro González ou o do intelectual nado en Vilardebós, Eloy Luís André.

   O propósito desta extensa monografía que asina Ramón López Vázquez, non é chorar nin desprezar, senón entender e comprender, esmiuzar nun relato sistémico, como xa quedou anotado, centrado en clarexar o sentido que a expresión ser-no-mundo terá na vida e na obra de Domingo García Sabell.

   O volume, logo dunha ampla Introdución, estrutúrase en dúas partes. A primeira analiza de xeito reflexivo a obra teórica do doutor compostelán, tomando como punto de partida a biografía de García-Sabell, dando por suposto o dictum existencialista de que o primeiro e orixinario é existir; a seguir, a análise do seu talante, a fenomenoloxía como horizonte hermenéutico pois a descrición fenomenolóxica é a ferramenta preferida por García-Sabell; estudo así mesmo do europeísmo do intelectual compostelán con Heidegger como “o compás para discriminar a cultura europea que convén imitar en Galicia” (páxina 149).

  

Ramón López Vázquez

A segunda parte do volume pretende ser un mapa iconográfico desde a ollada de Domingo García-Sabell. O “homo gallaicus”, constituído  sobre todo polos labradores e mariñeiros, e a súa par a presenza de Europa en Galicia; a arte galega, centrando a análise en figuras como Luís Seoane e na pintura como a forma que de xeito máis fiel asumiu as pautas do pensamento fenomenolóxico. Un percorrido pola lectura que García-Sabell fixo de autores e obras (Otero Pedrayo, Rosalía, Cunqueiro, Manuel Antonio) pon cabo a esta obra, sen dúbida miscelánea, aínda que suturada polo “cemento unitivo” da filosofía.

   Un libro seguramente polémico, malia que o autor quere fuxir á mantenta de censuras e loanzas, mais que non contentará e nunca lerán os que no acreditan no misterio nin na transcendencia e os que en Domingo García-Sabell albiscan unicamente bagatelas heideggerianas, poperianas e integrismo neoliberal.