CALPURNIAS DE ARESTORA

Calpurnias

Mulleres poetas ourensáns. Escolma contemporánea

Coordinadora: Yolanda López

Editores: Pilar Fdez.-Pinedo e Arturo R. Camba

Editorial Cuestión de Belleza, Ourense, 2019, 189 páxinas.

 

Dez Calpurnias ourensáns. Ningunha delas identificable coa última parella de Xulio César, aquela que intentou convencelo de non ir ao Senado o día no que foi asasinado. Nin tampouco con ese xénero de especies fanerógamas. Elas son mulleres poetas ourensáns contemporáneas, de agora mesmo, que non roubaron ningún heterónimo colectivo, pero ás que, con bo tino a coordinadora da publicación, Yolanda López, asociounas co Calpurnia Abana Aeboso, a primeira muller da que se teñen datos de que figura na historia de Ourense.

Dez sobresaíntes poetas nadas en terras ourensáns, aínda que algunhas transterradas fóra d Galicia. Todas posuidoras dunha obra poética importante na que, parafraseando a Pilar Fernandez Pinedo e a Arturo R. Camba, editores deste selo con nome de Beleza, transforman a súa escrita en cánticos da música das palabras, recollen emocións sobre versos cotiáns, son fieis ao compromiso de expresar no ágora o máis íntimo que atesouran, o que máis lles queima por dentro. Fillas de augas quentes e frías, de pedra de granito; e posuidoras sobre todo desa maxia que converte as palabras en beleza da linguaxe, capaz de incendiar as nosas noites, no grande milagre do mundo.  Por veces, nas mareas dos humanos corazóns, como diría Manuel Antonio

Elas, dentro da terras ou emigrantes da nosa matria, non só homenaxean a lingua de noso; estírana, engrósana, fana millo mol ou toxo feroz. Son poetas ourensáns, quizais as máis coñecidas, mais non as únicas. Universos poéticos que miran esta terra, pero non están pechados ao do que acontece extramuros. E forman parte, xa que logo dese “río das  letras femininas que integran a nova xeración das Calpurnias do século XXI” (Yolanda López).

Na comuñón do seu canto, velaquí o rexistro desta escolma contemporánea que acende o lume lírico.

Alba Cid  (Ourense, 1989):  autora de varios poemarios e galardoada con premios, sobre todo en prosa. Ela arrola o Canon do Sil como ninguén antes o fixera. O río que só arrastraba ouro e os reflexos de toda unha lexión romana. Así canta o seu primeiro poema dos cinco recollidos nesta escolma, fortemente narrativos, algúns en varios momentos.

 

Rosa Enriquez

 

Rosa Enriquez ( A Rúa, Ourense): cunha ampla obra poética publicada, e moitas colaboracións en obras colectivas. Entre outras moitas sentencias, fainos saber que “a aniquilación ética ten o seu berce na ansia de vivir en paz no espazo chaguazoso” (páxina 30). Xuízo que comparto. Unha Calpurnia posuidora de grande fertilidade creativa. Con case  unha ducia de poemas nesta colectánea, varios deles en prosa, mais sen presumir de sabichona. Prefire poder silbar “cando liscaches”.

Yolanda López (Ourense, 1976): autora de nove poemarios publicados. Nove son  as achegas coas que contribúe a este reto editorial. Xa non sabe do medo como María Mariño, e ten conciencia de que “Unha agulla Strabó no mar courelán / tecía versos na miña pel” (páxina 53). Acredita na metamorfose dos corpos. E canta á fiandeira que foi pasado, máis segue sendo prólogo para moitas mulleres de arestora ou de mañá.

 

Arancha Nogueira

 

Arancha Nogueira (Ourense, 1989): Autora de sete libros de poesía e crítica literaria feminista en A Sega. Oito poemas nesta escolma con temas moi variados e   unha clara homenaxe ao mar, á “inmensidade do mar”, coa súa música infinda. Ela fitaba e o pais falaba de arroaces (páxina 64). Arroaces, marea e vento pero tamén homenaxe a unha nena linda, a muller amarrada a unha casa e ao sorriso dos devanceiros (páxina 64).

Rochi Nóvoa (Ourense 1975): Cunha ampla obra publicada tanto en solitario como en colectivos. É doado atopala, dinos a coordinadora, en recitais-denuncia en prol da terra, dos dereitos da muller, das cousas perdidas e inxustas, dos montes.E eses son algúns dos temas que poetiza, nos poemas escolmados aquí, co berro manifesto de que “Pequenos pintores non deixan dar / cor á esperanza. / musgo desintegrado / aumenta a polución / POR-VIR, PORVIR” (Páxina 81)

 

Celia Parra (Ourense, 1990): Especializada en videopoesía. Poeta a produtora, con sete obras publicadas. Con lembranzas das tardes de outono, as follas mortas, as rúas enchoupadas de swing, pro tamén con anceio e co goce do recendo trala choiva (páxina 95). E algunhas preguntas, inquéritos que se fai certamente orixinais: “Canta cota de pantalla / necesito para crer que te quero”( páxina 97).

 

 

Chus Pato

 

Chus Pato (Ourense, 1995): creadora de doce poemarios e gañadora de numerosos premios como o Nacional de Crítica Española. Pertence á Real Academia Galega. Na miña estima, a poeta máis coñecida desta escolma e unha das figuras máis relevantes da actual poesía galega e española. Poesía de resonancias míticas nos seus primeiros libros, con razón segundo Heriberto Bens a “séptima cabeza da cas de Hermenexildo” que fusiona o desexo de innovación expresiva, de preocupación social e política co culturalismo clasicita e coa conciencia de xénero, presentados sempre nun deseño de grande fondura estética e abondosamente terxiversado e críptico por veces. Poesía escrita en prosa con distintos tipos textuais e unha polifonía de voces. Achega Chus Pato a escolma varios poemas ou fragmentos. Como mostra escollo o comezo do primeiro deles: “Certo, é posíbel estar namorado dun obús / é posíbel  estar namorado da vulva dunha egua / e contemplar como devagar as vacas se envelenan. / É posíbel afirmar que o sexo dunha trincheira é máis longo / que o sexo da máis longa das serpentes….” (páxina 116)

Raida Rodrígez (Maside, Ourense, 1980): Tres libros publicados son a súa obra. Descoñezo os inéditos. Especialista nas raíces filosóficas da prosa poética do autor chinés Lu Xun. Poemas longos os seus. Penso que dous versos do seu poema.”reparto de tarefas” abondan para darnos conta da tonalidade da súa escrita poética: “revolución: erradicar todos os comezos / multiplicar os cortes até o infinito” (páxina 133). E outros dous para definir a súa autopoética: “a poesía sucede cando estoupan as palabras / (distorsionan, interrompen, crean interferencias, deveñen libres”)

Marina Sánchez: Filóloga especialista en dobraxe de dramatizacións e xornalista con relevantes traballos sobre figuras e personalidades da cultura. Aínda pouca obra poética publicada. Ser poeta para Marina Sánchez é ser unha nena que soña con ser poeta (páxina 156). Os seu máis íntimos devezos é “que ser cumpran os soños que o tempo ten enloitados” ( páxina 158).

 

 

Montse Villar

 

Montse Villar (Cortegada de Baños, Ourense): profesora, tradutora e poeta transterrada en Salamanca desde hai bastantes anos, mais ser perder nunca as raíces e o cordón umbilical con Galicia. A súa obra publicada é numerosa e varios dos seus libros están traducidos ao español e ao portugués. Se ben en boa parte da súa obra poética, Montse Villar é unha poeta e escritora galega Sería suficiente para nos convencer o seu último libro recentemente saído do forno en edición bilingüe,  Sulagar o soño.

Nalgúns dos seus poemas, lémbranos o paso do tempo: “No corpo hai algunhas estrías / que non me desacougan no verán” (páxina 157). Mais as súas grandes preocupacións son a situación do mundo: inmensas chairas convertidas en campos de refuxiados, a sorpresa das cousas, igualar as diferenzas (“Arrincarse  os trazos físicos que nos distinguen”, páxina 180), a semellanza, a vida e a morte.

 

Poemas de moi distintas tonalidades, “multiverso” escriben os editores. De gran calidade todos eles. Versos, poemas, estrofas que amosan máis unha vez que Galicia, xeración tras xeración, non soamente nada en mares de metáforas. E que a poesía que hoxe se escribe en Galicia, tan moderna e vangardista como a que máis, é un bo modo de resistir á triunfante ruína da cultura, mesmo ser ter que estar asentada nese mito fundacional de grande importancia -o celtismo-, a pesar de ser falso. As poetas ourensáns dos nosos días elixen outros camiños e as súas creacións non perden calidade.

Polas Raias secas e molladas

Arraino entre Arraianos

X.L. Méndez Ferrín

Adral de Xosé Benito Reza

Limiar de Aser Álvarez

Edicións Positivas / Revista Araianos, Santiago de Compostela, 2017, 183 páxinas.

 Hai ben de anos que decidín colectar todos os artigos que Xosé Luís Méndez Ferrín publicaba no xornal Faro de Vigo. Aquelas “Segunda feira” que aparecía os luns e “Os camiños da vida” dos venres, porque tamén eu acudía “coma un lobo solitario” á lectura dos artigos de Ferrín, xa que me decataba de que rachaban os “fíos de seda aceda”  capaces de tecer a arañeira que estrangula calquera manifestación discrepante da do poder establecido. Menos os fíos de seda de Méndez Ferrín que nunca, ao menos na súa escrita, tivo medo, se cadra grazas ao seu pensar  dialecticamente metaforizados na espiral, un símbolo que nutre moitos dos seus libros.

Se na súa lírica o “numen de mel e ferro ruibo” como din as palabras derradeiras do poema “Tito Lucrecio Caro” de O fin dun canto, e nos seus relatos e novelas abrolla un mundo propio ateigado de forza e incitacións, á vez que evocan lucidísima imaxinación, atmosferas de mundos idos (como tal, aquela asneira que entrou de vez na Universidade de Santiago), nos seus artigos xornalíticos escritos con pulos e verbas para alén dos indispensables eruditos e vans ensaístas, afoutase co risco do pensamento, coa teima de propoñer enunciados, en pequenas achegas e proporcións, esteados na ilustración crítica ou na revolta intelectual, capaz de guindar os dados como enunciara Mallarmé. Nos artigos de “Segunda feira” ou de “Os camiños da vida”, atopa o lector perseverante anticipacións, revoltas e referencias desviadas ou heterodoxas para o pensamento dominante, saídas da pluma dese vate, guía e testemuño, Méndez Ferrín, que representa hoxe en día á literatura galega..

Non é a primeira vez que o labor xornalístico de Méndez Ferrín aparece recompilado nun libro. No ano 1998, en edición de Antón Capelán, Edicións Xerais publicaba as Prosas completas de Dosinda Areses, un dos heterónimos que empregou Ferrín naqueles anos da Reforma política. As colaboracións que viron luz nos xornais El Pueblo Gallego, Hoja del Lunes e na revista A Nosa Terra. As prosas da “inesquecible e vella patriota” Dorinda Areses / X. L. Méndez Ferrín constituíron un dos fitos do xornalismo galego nos anos da Reforma política.

Arestora, en idea orixinal de Aser Álvarez (Revista Arraianos) e con escolla de Francisco Macías, aparecen en Edicións Positivas sesenta e oito textos que son unha parte minúscula, mais significativa das achegas de Ferrín ao Faro de Vigo. O libro cun significativo título Arraiano entre Arraianos, danos noticia do celme destes textos que o propio escritor describía deste xeito: “… nos artigos había un discurso literario meu que ía configurando un territorio de ficción e, ao mesmo tempo da realidade que vén sendo o espazo da Raía seca pero tamén da Raía mollada”

Artigos publicados ao longo dos últimos vinte e cinco anos, moitos deles reivindicativos, outros informativos, que tamén é outra forma de esixir, de reclamar cando o enxeño e unha colosal memoria nos fan palpar o sentir arraiano que, como escribe Xosé Benito Reza -outro que sabe de todos os recunchos, recantos, penedos e regatos de Galicia- autor do Adral deste libro, é un sentimento que nada ten que ver coa idea de fronteira.

 

X. L. Méndez Ferrín

Na xanela do faro de Vigo, Méndez Ferrín foi confirmando un relato das fronteiras de Galicia, das súas Raías, as interiores e as exteriores, os confíns dos verdes castros, os nomes e topónimos, as Galicias extraterritoriais, as serras que se ergue nas nosas Raias, os ríos e os bacelos do país, os osos soñados, e moitas outras crónicas e historias, sen esquecer as dos Montes de Laboreiro que nos aproximan a este pequeno pero único universo que é Galicia.

Un amplo Limiar de Aser Álvares no que dá conta de cómo se foi creando este libro e algunhas ilustracións -espectacular a de Emilio Araúxo na páxina 138- fan que este libro non sexa soamente unha posposta para libertarios e contrabandistas da palabra, senón tamén para traficantes -arraianos ou non-  de fermosuras.

Repertorio e reservorio mindoliterario

Mondoñedo literario
Armando Requeixo
Servizo de Publicacións da Deputación de Lugo, 2014, 210 páxinas

Este volume que viu luz en novembro de 2014, mais que chega as miñas mans nestas datas, confirma máis unha vez, o que escribín no ano 2011 co gallo da edición de Criticalia: que Armando Requeixo é un dos analistas, estudosos e críticos literarios máis importantes e produtivos nos últimos vinte e cinco anos no noso sistema literario. A súa última achega, Mondoñedo literario, engádese a largacía escolma de recensións críticas recollidas no volume de 2011. Máis de 361 páxinas de Criticalia reproducían unha mínima antoloxía de recensións críticas de Armando Requeixo publicadas en medios galegos de comunicación escrita nos vinte anos precedentes. E o volume ao que me refiro, enche un oco e nace dunha devoción. Esta última é a afección e benquerenza que Armando Requeixo sente pola terra que o viu nacer, Mondoñedo, e a súa “insubornable querenza pola literatura mindoniense” (páxina 7). O oco: poñer por xunto centos de páxinas dedicadas a dar a coñecer esa literatura da patria da súa nacenza mediante escritos redactados e publicados en xornais, revistas e no seu blog literario, verbo de asuntos literarios mindonienses e os principais personaxes e figuras da escrita do vello Reino de Galicia, unha terra de letras moi fértil.
Recolle pois Armando Requeixo neste volume unha parte importante dos seus escritos mindonienses. Non todos xa que iso faría que o volume fose inmanexable. Monografías ou longos estudos introdutorios non figuran nas páxinas desta antoloxía que soamente compila ensaios e artigos de moderada extensión ou de non fácil localización, nalgúns casos.
Achéganos pois o autor as voces máis selleiras e coñecidas da escrita mindoniense: Manuel Leiras Pulpeiro, Antonio Noriega Varela, Xosé Díaz Jácome, Álvaro Cunqueiro, César Cunqueiro, Marina Mayoral, Antonio Reigosa. E tamén outras menos coñecidas, mais que son igualmente representativas do Mondoñedo literario, algunha desaparecida recentemente: Eduardo Lence-Santar, Ricardo Pedreira, Xosé Ruiz Leivas, Luís Enrique Cabanela, Félix Villares, Antón Meilán, Francisco Piñeiro, Xosé Ramón Freire Sánchez e Isabel Moral.

Armando Requeixo

Unha última sección, “Varia silva mindoniense” dálle acubillo a escritos de diversa extensión nos que pon en relación a escritores e escritoras mindonienses coa escrita doutros creadores de gran relevo na literatura galega (Rosalía, Castelao, Iglesia Alvariño, Fole, Celso Emilio Ferreiro, Fernández del Riego, entre outros). Ou afonda na evolución da prensa mindoniense ao longo dun período dilatado de tempo que vai desde o comezo do século XIX ata o presente, cunha especial referencia a Amencer, a cabeceira do Seminario de Santa Cataliana, que desde 1982 ata hoxe é testemuña da realidade social e cultural da cidade. Outros estudos de variada extensión analizan o traballo investigador do grupo “Chaira” é o da “Escola Etnográfica Mindoniense”; escolman os e as poetas que agroman tan feraces como “as néboas feéricas que asolagan…a capital do vello Reino de Galicia”.
Xa que logo, un ricaz repertorio e “reservorio” mindoniense que inclúe colaboracións aparecidas entre 1991 e 2014 e que nos achegan unha veraz radiografía na que se deixa ver a sagacidade e a profundidade, malia a brevidade da meirande parte dos textos, dun traballo de investigación, nalgúns casos tamén de divulgación, realizado por un dos máis acreditados e conspicuos estudosos e esculcadores da literatura de noso.

País encantado. Un rexistro da fantasía de noso

Galicia Encantada
O país das mil e una fantasías
Edición de Antonio Reigosa
Edicións Xerais, Vigo, 2014, 240 páxinas.

 
Este volume ten unha orixe virtual e colectiva. Hai por volta de dez anos que Antonio Reigosa iniciaba na internet o proxecto Galicia Encantada, que nacía para facer visible o noso patrimonio inmaterial: contos e lendas de tradición ou narración oral gardadas na memoria colectiva. De vagar chegaron colaboracións, viron luz novas seccións e ata houbo folgos para crear unha revista dixital. Arestora, unha pequena parte do publicado na internet fíxose enciclopedia virtual. A publicación, en edición de Antonio Reigosa, achéganos un cento de historias, un mostrario do gran almacén mitolóxico e contístico galego, transmitido a través da oralidade. E de algunha maneira, malia que o material que recolle o libro non contén alíneas de análise ou interpretación, senón unicamente exposicións e divulgacións, constitúe o noso imaxinal, o imaxinario simbólico cimentado en pegadas inmemoriais. Simboloxías culturais que veñen moi de lonxe, arroladas no mundo da fantasía dun país de miles de anos de memoria, transmitidas en narracións de xinea popular, a través da tradición oral.
Nas pequenas narracións de Galicia Encantada cóase a inmensa fervenza dos seres míticos galegos; o poder de certos seres ou obxectos; as criaturas do transmundo que copón a cerna da sosa simboloxía, como tal, o poder do corno de alicornio para picadas e velenos, amuleto asemade contra os meigallos; os perigos do tronante á hora de poñerse a mallar; as fontes das augas milagreiras; as lendas de cocos e monstros; as das Marías, vampiresas de Santiago chuchadoras do sangue dos cativos. Ou contos que antropoloxizan animais, coma o casamento do piollo e da pulga; os sucedidos nos que intervén o demo; historias e lendas encantadas con rarezas que nos marabillan ou estarrecen; as maxias da fauna, nomeadamente do cuco ouda serpe que mamaba nas mozas; das donicelas; lendas verbo de santos; sobre o Meco ou as Pampónigas;

Antonio Reigosa

crenzas sobre o uso da nosa flora; sobre a Galicia desaparecida; as “verdadeiras” historias de heroes e heroínas; os poderes da medicina tradicional; os mitos relixiosos de noso; as marabillas e encantos dos lugares míticos galegos; os tesouros agachados en fontes e castros; o culto ás pedras. En fin, historias nas que a morte vén na procura dalgún veciño, ou as poéticas do imaxinario.
Esta enciclopedia da Galicia Encantada ten en Antonio Reigosa o principal animador, xa que contribúe coa meirande parte do material recollido e publicado. Secasí, cómpre subliñar que máis de medio cento de colaboradores achegan así mesmo materiais narrativos a esta guía das mil e unha fantasías. Unha guía que constitúe un verdadeiro rexistro enciclopédico dos encantos deste país. Centos de encantos que confirman máis unha vez o dictum cunqueirán: “Somos a metade soño”, que é o mesmo que dicir que o transmundo, a maxia e o prodixio forman parte da vida cotiá da Galicia rural e mariñeira. Nas crenzas dos nosos devanceiros, moitas delas recollidas neste volume, reencárnanse as figuras arquetípicas e teofánicas universais. Os moitos colaboradores desta Galicia Encantada achégannolas na lingua de noso, adaptándoas ás nosas peculiaridades e inseríndoas na nosa lingua. Xa que logo, un deleitoso meiró recompilatorio que, sen que sexamos infieis ao curso da materia, fusiona o mito e o logos, a natureza e a cultura.

(Texto publicado o día 16 de abril de 2015 no suplemento Faro da Cultura, páxina VI, do xornal Faro de Vigo)

Historias e sucedidos da nosa memoria ancestral

Galicia Encantada
O país das mil e unha fantasías
Varios Autores
Edición de Antonio Reigosa
Edicións Xerais, Vigo 2014, 240 páxinas

Hai por volta de dez anos, en marzo do 2005, que Antonio Reigosa puña a andar na internet o proxecto Galicia Encantada, un espazo para facer visible unha parte do noso patrimonio inmaterial: contos e lendas de tradición / narración oral que garda a memoria. Paseniño, como sinala o creador e coordinador do proxecto, chegaron colaboracións, viron a luz novas seccións e ata houbo azos para crear una revista dixital. Arestora a web segue engordando os seus contidos ata se converter nunha verdadeira enciclopedia virtual Galicia Encantada. Os seus piares e esteos foron e continúan séndoo o profesorado e alumnado de centros escolares galegos e as achegas de investigadores. Mais chegou o momento de que unha pequena parte do publicado na internet se fixese libro, cunha representación das distintas seccións da enciclopedia virtual. Velaquí pois a orixe virtual e colectiva desta publicación, unha guía, talvez modesta pero moi útil convertida en enciclopedia da fantasía popular galega.
Galicia Encantada achéganos un cento de historias que son en efecto un breve mostrario do gran almacén mitolóxico e contístico galego, transmitido a través da tradición oral. E dalgún xeito, malia que o material aquí recollido non conteña elementos de análise ou interpretación senón unicamente exposicións e vulgarizacións, constitúe o noso imaxinal, o imaxinario simbólico, alicerzado en pegadas inmemoriais. Simboloxías culturais -non esenciais ou etnometafísicas na terminoloxía do Círculo de Eranos- que veñen moi de lonxe, arroladas na esfera da fantasía dun país de miles de anos de memoria, e transmitidas en narracións de xinea popular a través da oralidade.
Con efecto, nas pequenas narracións de Galicia Encantada fíltrase a inmensa fervenza dos seres míticos galegos; o poder de certos seres ou obxectos; as criaturas do transmundo que compoñen as esencias da nosa simboloxía: o poder do corno de alicornio para picadas e velenos, amuleto tamén contra meigallos; os perigos do tronante á hora de poñerse a mallar; as fontes de augas milagreiras; as lendas de cocos e monstros; as das Marías, vampiresas de Santiago chuchadoras do sangue dos cativos; contos que antropoloxizan animais, coma o casamento do piollo e da pulga; os sucedidos non que intervén o demo; historias e lendas de edificios encantados con rarezas que nos marabillan ou arrepían; as maxias da fauna, especialmente do cuco, da serpe que mamaba nas mozas, das donicelas; lendas verbo de santos, sobre o Meco, as Pampónigas ; crenzas sobre os usos da nosa flora; sobre a Galicia desaparecida; as “verdadeiras” historias de heroes e heroínas ; os “poderes” da medicina tradicional; os nosos mitos relixiosos; as marabillas e encantos dos lugares míticos galegos; os tesouros agachados en fontes e castros. En fin, historias nas que a morte vén na procura dalgún veciño.

Antonio Reigosa

É Antonio Reigosa o que contribúe coa meirande parte do material recollido nesta enciclopedia da Galicia encantada. Porén cómpre subliñar que máis de medio cento de mulleres e homes achegan así mesmo materiais narrativos a esta guía do país das mil e unha fantasías. Unha guía que constitúe unha verdadeira enciclopedia dos encantos deste país. Centos de encantos que confirman, unha vez máis, o dictum cunqueirán. “Somos a metade soño”, o que é o mesmo que dicir que o transmundo, a maxia e o prodixio forman parte da vida cotiá da Galicia rural e mariñeira. Nas crenzas dos nosos devanceiros, recollidas moitas delas neste volume, reencárnase as figuras arquetípicas e teofánicas universais. Os moitos colaboradores desta Galicia Encantada achégannolas na nosa lingua, adaptándoas as nosas peculiaridades e inseríndoas nas nosas xeografías. Así pois, un fermoso meiró recompilatorio que, sen que sexamos infieis ao curso da materia, sutura o mito e o logos, a natureza e a cultura.

Os relatos fantásticos de Ramón Caride

Flash-Black 13
Relatos escuros
Ramón Caride
Edición: David Cortizo Conde
Urco Editora, Santiago de Compostela, 2014, 204 páxinas

A produción contista de Ramón Caride é seguramente a máis numerosa dun autor non últimos vintecinco anos e, na miña estima, deixando á marxe os seus libros de literatura xuvenil e infantil, unha das de maior calidade do sistema literario galego. Sen contar as reedicións, Ramón Caride leva publicado desde o seu debut como narrador no ano 1990, catorce libros de literatura para adultos. Dez deles son recompilacións de relatos. O mesmo escritor, nun apéndice aclaratorio desta escolma de Urco Editora, fai unha demarcación da súa escrita breve a través de dúas grandes vías: a narrativa realista de serie negra ou criminal e os relatos nos que sobrancea, sobre todo, a tendencia fantástica que o escritor define deste xeito:”unha forma alternativa da realidade que en determinados casos e circunstancias se manifesta. Non é algo paralelo ao cotián, non algo por riba nin por baixo, senón algo tanxente ou interconectado co real” (páxina 196-97). Unha demarcación bastante afastada do que comunmente se entende hoxe por fantástico: relatos nos que participan fenómenos sobrenaturais e extraordinarios como a maxia ou a intervención de criaturas inexistentes.
Porén, a precisión de Ramón Caride acércase moito á definición do gran teórico da literatura fantástica Tzvetan Todorov: o amplo espazo do maravilloso no que se descarta o funcionamento racional do mundo e o estraño ou “fantástico explicado” no que os elementos perturbadores se atopan reducidos a meros eventos infrecuentes mais explicables.
Xa que logo, o lector pode ter a seguridade de que nesta escolma de relatos, cociñados polo autor coa fantasía e fóra de receitarios, non vai atopar maxia nin fantasía heroica, tan frecuentes arestora na chamada narrativa fantástica que ocupa moitos dos bestsellers da literatura actual.
Ás avesas, o que encontrará é a realidade, a dura realidade cotiá, que se reitera monotonamente cada día, alterada soamente polos pesadelos dos soños, alleos a toda lóxica e nos que se coan arrepíos, insectos repulsivos e finalmente unha néboa vermella (“As formas gastadas dos soños”). Ou as contradicións ciencia experimental versus crenzas irracionais nun relato de natureza científica ou paracientífica, a través dunha historia delirante, demasiado fantástica: un microchip enxertado nos suxeitos humanos aos que fai crer en Deus (“O reinado dos ceos”). Tamén un paxaro negro que cae fulminado por un alustre, soños, pesadelos, antigos crimes e certas doses de metaliteratura (“Interiores”). A última fotografía do terror e da barbarie absolutos, que non son virtuais, e que conmocionan a todo o mundo (“Photo-Shock”). Ou unha fuxida do cotián, o nacer do arrepío e a paranoica tensión por culpa dun ascensor que non se detén (“Camiño longo”) . A presenza fatídica da superstición na súa loita contra a razón, cando o protagonista rompe unha desas cadeas anónimas, máis risibles que ameazantes.
Relatos nos que a fantasía se viste de terror como “Emerxencias”: a presenza do anómalo e do descoñecido en forma de ataques crecentes dun ente viscoso con numerosos desaparecidos e un caos absoluto na cidade. Ou como “Discontinuidade”, un relato escrito con pinceladas kafkianas onde o absurdo se converte en algo real e, ao mesmo tempo, nun abraio incomprensible. A irracionalidade fai así mesmo acto de presenza en “Plástico”: a tolemia dun home que se infantiliza e de socato é presa da compra compulsiva de coleccións de indios de plástico cos que xoga de forma absorbente e fatídica. A tráxica confusión entre o mundo real e o virtual por cousa dunha consola simuladora de estimulacións fai pracenteira por uns intres a impotencia dun pobre rapaz coas pernas amputadas (“Virtualidaderealidade”). O terrorista que, mentres espera facer o seu traballo coa amosal e a metralla, lembra con nostalxia os contos que encheron de fantasía a súa adolescencia e xuventude (“Os perigos da nostalxia”). A imaxinación amalgámase coa ciencia no penúltimo relato (“Informe final”): unha ciencia sen conciencia para acabar cos problemas da sobrepoboación, experimenta con éxito no Terceiro Mundo os “xenes da morte”. Mais inexplicablemente pérdese o control deses aceleradores da morte e será toda a

Ramón Caride

humanidade -tamén os habitantes do Primeiro Mundo- a que corre perigo de extinción. Un relato, pois logo, que evidencia desde a ficción que o home non é quen de controlar as súas criaturas tecno-científicas. Finalmente no relato que pon cabo a escolma, o lector atopa un verdadeiro cadoiro de fantasía, non exenta de simbolismo: o Camiño que o protagonista -un xamán- anda nun soño atravesa para sempre a terra do seu pobo cara á Cidade amurallada, con portas de prata, para logo proseguir cara ao ocaso.
Textos cunha ampla variedade temática, que conforman unha selecta escolma de ficción imaxinativa. Historias atestadas de gordura, de contido, tamén dun certo ton fatalista. As máis delas, é verdade, conteñen no seu desenvolvemento formas alternativas da realidade. Algunhas que funden fantasía con avances tecno-científicos, magóannos con verdadeiros interrogantes éticos. En todas elas o autor preme o ritmo narrativo en moi poucas páxinas e consegue eses remates inesperados, paradoxais que tensan e avivan a atención lectora.

Un Kafka enxeñoso e hiperbólico

Un médico de aldea
Franz Kafka
Tradución de Luís Fernández
Editorial Galaxia, Vigo, 258 páxinas
(LIBROS DE FONDO)

Un médico de aldea editado na colección “Clásicos universais”, foi o primeiro volume que Galaxia publicou da produción literaria de Kafka, no seu intento de nos achegar as narracións completas do escritor nado en Praga en 1883. A obra é un dos tres libros de relatos que Kafka publicou en vida e recolle todas as narracións breves escritas ata o ano 1917.
O lector debe de ter en conta, para se achegar a estes textos, que as narracións que acolle o volume forman parte da obra que Kafka quixo publicar e de feito publicou en vida: os tres libros de narracións, titulados respectivamente Observación (1913), Un médico de aldea (1919), Un artista da fama (1924), máis outras narracións publicadas de xeito illado. Os textos que nos ofrece a tradución de Luís Fernández, reúnen un material moi diverso. O mesmo autor empregou distintas denominacións para se referir a estes textos: pezas, anacos, fragmentos, historias, narracións. Algúns, como “O desexo de ser indio” ou “As árbores” semellan simples aforismos dunhas poucas liñas. Outros, en cambio, son historias de máis de cincuenta páxinas. Nalgúns deles percíbese a pegada autobiográfica; unha clara mostra é “A sentenza”, un conto estraño que remata co suicidio do mozo, incapaz de se entender cun pai irascible e estrafalario. Outros, pola contra, resultan refractarios a tal interpretación, e o cualificativo que mellor lles acae, é precisamente o adxectivo kafkiano: o home vítima de engrenaxes burocráticas e totalitarias que non é capaz de comprender. Un pesadelo básico que cuestiona o sentido da linguaxe e da realidade.
O estilo destes relatos, conciso, equilibrado e exacto, con leves concesións á ironía é unha copia da linguaxe detallista mais moi precisa da vida laboral do autor como redactor de informes sobre mutilacións sufridas polos traballadores. Kafka era consciente de que o seu destino vital lle demandaba unha entrega case que fisiolóxica ao acto de escribir. Mais o grande atranco para esta dedicación era das Bureau. Os escritor reflicten esta contraposición entre a escritura e a oficina.
En gran medida, esa evasión prodúcese na vida de Kafka mediante unha peculiar lóxica dos soños: espertamos baixo os imperativos da normalidade diúrna, pero aínda seguimos mergullados dentro do tecido dos soños, non menos lóxicos que a vixilia, gobernados, porén, por outra caste de coherencia. Ademais desta ambivalencia, entre semisoño e semivixilia, faise presente nestes relatos outro elemento, e en xeral en toda a obra kafkiana: o desenvolvemento ad absurdum dunha hipótese ou dunha idea consonte coa súa lóxica interna. O libro ofrécenos moitos exemplos da presenza deste elemento, xogo de paradoxos e hipérboles extremas absurdas. Saliento como tal o relato “Sobre a construción da muralla chinesa”, e o máis absurdamente cómico “Informe para unha Academia e outros textos sobre o tema de Pedro o Vermello”, no que un mono que aprende a falar, conta o ben que o pasa aproveitándose dos seus educadores.
Nestes relatos o Kafka perturbador deixa paso ao narrador enxeñoso, hiperbólico, máis divertido que desacougante. Na miña

Franz Kafka

estima, un dos relatos máis notables deste primeiro volume é “Na colonia penal”. Como en O proceso, este relato semella convidar a unha lectura metafórica, como símbolo das torturas que no noso tempo teñen acadado un refinamento tecnolóxico especialmente espantoso, aínda que na narración a tortura é una sorte de “arte pola arte”, progresivamente afastada da realidade na que semellaba presentarse ao comezo.
Así mesmo o relato que lle dá título ao volume, “Un médico de aldea” no que se alternan estampas sonambulescas con coherentes desenvolvementos das ideas kafkianas, levadas nalgún caso ata o extremo, en forma dunha verdadeira parábola, como “Ante a lei”, que máis tarde aparecerá en O proceso como prédica na catedral.
“Todo pode ser escrito”, afirmaba Kafka. Escrito de forma directa, concisa, en enganosa sinxeleza para achegarnos seres fantasmais e auguriados, tirados dos soños. Este volume é unha mostra desa especie de escritura continua que soamente se pode transmitir de xeito fragmentario.

Xosé Váquez Pintor: a memoria dos días

 

Columnas de papel 2

Xosé Vázquez Pintor

Morgante Edicións, Cangas do Morrazo, 2014, 355 páxinas.

 

   Columnas de papel 2. Na Terramar das Cousas para que a Vida siga 1993-2012 é o segundo, e semella que derradeiro volume co que Morgante Edicións recupera a obra xornalística, os artigos de opinión publicados por Xosé Vázquez Pintor na prensa escrita galega entre os anos 1993 e 2012, aínda que neste caso as fronteiras son permeables e os lectores atoparanse con artigos do ano 1991 e do 2013. Cento setenta e sete artigos, un á semana, “segundo fose a atmosfera da vida, así chovía ou escampaba”, tal como resume X. Vázquez Pintor o seu quefacer xornalístico.

   E se no primeiro volume, publicado no anos 2012, era a lingua o fío que tiraba da meirande parte das prosas xornalísticas, nestas páxinas de arestora “paira a memoria dos días que foron limiar e aviso do que agora hai de certo en desatinos”. Os ollares, andainas e lembranzas dos amigos vivos ou desgraciadamente xa desaparecidos, a “anatomía de pedra” dos edificios, a groria dalgúns acontecementos como os Xogos Olímpicos de Barcelona, a rusticidade das cousas, desde  a vella Underwood á Olivetti, renca xa de catro ou cinco trécolas, os infernos dos belicismos co seu grande aparato de guerras e derivados, a irmandade das nosas vilas, as tardes deportivas, forxas literarias abertas ao corazón do silencio en Piloño, a frescura dalgún programa da TVG,  a lembranza dalgúns libros como esa “biblia dos galegos” que é Sempre en Galiza, o unánime cabreo contra as sentenzas dos nécoras. E ducias e ducias de pequenas prosas que nos mergullan nas minúsculas  e grandes esencias dos días e que hoxe xa son memoria e forman parte de Galicia e do mundo que o autor soñaba e soña.

   O que no seu día escribín verbo do primeiro volume, reflicte tamén o aire, a esencia e o saibo deste segundo: xornalismo de opinión, fondamente alicerzado en raiceiras literarias que malia o seu livián soporte en papel, non o leva o vento, aínda que as súas páxinas viaxen polo aire como as pombas e as aeronaves, convertidas nunha obra aberta onde os avatares da vida, as reivindicacións, as lembranzas e mesmo as banalidades de meses e días avantan ventureiras, coma un relato aberto que segue sendo actual, por mor do seu caracter narrativo e a presenza do humor, a ironía, a retranca ou a queixa na narración da vida.

   O pracer do relato en pequenas doses, por riba de sisudos xuízos e pensamentos, sen renunciar, porén, á denuncia, como tal do belicismo ou das mensaxes represoras dos vellos Seminarios da nosa terra para os rapaces galegofalantes.

Xosé Váquez Pintor

   Xa que logo, prosas que non envellecen, que nos permiten recuperar a memoria dos días e algúns anacos do mundo. E que nos achegan ademais o engado de seren un pracer para os sentidos. Bocados que nos servirán de entrantes mentres agardamos por ese outro fillo literario do autor nado en Melide, a novela Antípodas.

Pequenas racións do decorrer literario de Caneiro

 

A máscara de Ulises

Xosé Carlos Caneiro

Editorial Galaxia, Vigo, 2013, 217 páxinas

 

   É ben certo que a literatura en xeral sempre estivo vencellada á ideoloxía política e nun país pequeno como é o noso, as amizades, as filias e fobias déixanse sentir, sobre todo no eido da recepción crítica. A finais da década dos noventa, unha “famosa” recensión (que alguén opinaba que debería converterse na pedra angular da crítica galega) dunha novela de Xosé Carlos Caneiro (Un xogo de apócrifos), consideraba ese texto superior a El Quijote. Hoxe que Caneiro critica ferozmente o nacionalismo, defende o partido gobernante en Galicia, que lle responde con certos privilexios, e como columnista de La Voz de Galicia emprega case que sempre o castelán, a crítica galega, con contadas excepcións, ignora as últimas publicacións de Caneiro, entre elas esta colectánea de relatos, ou despáchaas nunhas poucas liñas neutras. Sempre mantiven que as circunstancias extraliterarias deben permanecer fóra á hora de valorar unha obra literaria. Con esa mesma determinación achégome arestora a este libro de relatos do escritor de Verín.

   O libro de Galaxia dálle acubillo a un feixe de relatos, dezaseis en total, escritos e publicados por Caneiro entre 1984 e 2002 en diversos libros e publicacións. Reflicten, xa que logo, as evolucións estilísticas do autor e, en menor medida, as argumentais, ao longo destes anos. Na presente antoloxía, Caneiro non segue a orde cronolóxica á hora de situar os relatos, porque á mantenta procurou unha mestura de épocas e estilos. Endalí que este recompilatorio de relatos non decepcionará nin pola súa temática, nin por ese seu estilo barroco, recargado de adxectivos aos lectores fieis de Caneiro, eses que non o “desqueren moi ben”, mergullados xa no “mundo Caneiro”.

   Todos estes relatos están enchoupados por esa arela que sempre defendeu o escritor verinés: a literatura, de condición inútil, é dicir, obra de arte que nada ten que ver co bolo ou co fío dos simples relatos de eventos, cos produtos “desárticos” (emprego un neoloxismo tirado  dunha obra do propio autor). Relatos, pois, afastados da literatura divertida, millonaria en vendas se cadra, mais orfa dese celme que converte a certos produtos literarios nunha necesidade, nunha obra de arte. Así pois, nesta antoloxía que é A máscara de Ulises, atopará o lector o mellor Caneiro, aínda que sexa en doses reducidas, entre outras razóns porque certos personaxes que xa tiveron vida noutras obras do autor, recóbrana nestas pequenas ficcións.

   Personaxes, case que todos eles, perdedores, seres na procura da felicidade, esa “lagarta espuria” (páxina 19). Unha mostra paradigmática é xa o primeiro relato, “A última memoria de Oliverio Twist”. O protagonista aos setenta anos olla o seu pasado no que ten postas as súas esperanzas! Fillo dun pai lector de Dickens, feito ao que debe o nome de Oliverio Twist. Desde o bautizo fica programado vocacionalmente para ser delincuente. Enche a súa amatoria adolescencia unha costureira de tetas gargantúlicas  e procura na bebida o seu destino, a felicidade última e primeira. Ao final do seu tráxico devir, todo o seu capital é un frasco de pastillas e unha copa de viño.

   No segundo relato, “As flores de Irlanda”, a protagonista, a través dunha historia de amor, abandono e recriminacións, reflexiona sobre o estatuto da literatura: a literatura, os libros co seu fardel de soños e fantasías, vólvena infeliz porque na literatura non podemos atopar outra cousa que non sexa literatura e a vida está noutra parte. Secasí, no relato que pecha esta antoloxía, a infortunada, desgraciada e fabulosa historia de Blandina, a literatura, ese vicio de escribir “palabras invisibles imposibles” aparece como o remedio para sobrevivir.

   Entremedias, máis dunha ducia de relatos nos que o lector atopara a quintaesencia deses personaxes tan caros a Caneiro: seres derrotados ou en tránsito cara ao fracaso, tocados por algunha caste de tolemia ou exclusión social. Personaxes solitarios, perdedores, conflitivos e mesmo vítimas dalgunha psicopatía: asasinos en serie de mulleres (“Eu son o  salvador”); seres con arroutadas de tolemia que devecen por seren nenos (“O caso de Horacio Solveira, que quería ser neno e non o deixaron”). Outros relatos tematizan historias de malos tempos, na posguerra española (“As cartas marcadas de

Xosé Carlos Caneiro

Dolores a Morte”), ou o terror provocado pola ditadura arxentina, por aqueles homes que se empeñaron en ser “oportunos redentores da patria”, aniquilando as palabras ao mesmo tempo que eliminaban as vidas de miles de cidadáns con fusís importados (“Carmela Vijande, miña bolboreta”).

   O mellor e o máis puro Caneiro en doses reducidas. Relatos de fina literatura, erguidos con esa linguaxe inconfundible do escritor verinés, que traspasa os lindes do ortodoxo e axiomático. Exceso de adxectivación e barroquismo. Unha escrita que á vez aloumiña, viola e convulsiona a lingua, á que estira en arriscados neoloxismos, enumeracións, acumulación de sinónimos, recursividades. As incontinencias dun ourive visceral da palabra que traballa a lingua á que acariña con fermosas metáforas. Xa que logo, pequenas pezas de ficción que reiteran ou lembran todos os trazos e marcas da literatura de Xosé Carlos Caneiro, que acaba de prometer que no que arestora está a escribir, eliminará o ouropel de máis que ten a súa literatura anterior.

Álvaro Cunqueiro, xornalista

 

O mundo que teño de meu

Álvaro Cunqueiro

Edición de Xosé-Henrique Costas e Iago Castro Buerger

Editorial Galaxia, Vigo, 2013, 268 páxinas.

 

   Préstolle hoxe a prometida atención a este volume de Editorial Galaxia, que fai o número once da “Biblioteca Álvaro Cunqueiro” e que nos achega unha boa parte da obra xornalística dese Señor das maxias e das palabras que foi o autor de Merlín e familia. Neste primeiro volume da obra de Álvaro Cunqueiro no seu labor como xornalista, os editores, Xosé-Henrique Costas e Iago Castro Buerger recollen os artigos en lingua galega que Cunqueiro publicou en xornais e revistas desde 1930 a 1980. Por constituíren un corpus completo, non aparecen neste volume as columnas que Cunqueiro publicou no Faro de Vigo, dos que poderemos gorentar nunha futura entrega..

   A presente compilación preséntanos os artigos de Cunqueiro agrupados por publicacións nas que o escritor de Mondoñedo colaborou entre esas datas de referencia ás que antes fixen mención: Vallibria (1930), Galiza (1931-1933), Yunque ( 1931-1932) A Nosa Terra (1933-1935), El Pueblo Gallego (1934-1936), Nós (1934), La Noche (1948-1949), Alborada (1954), Vida Gallega (1956, 1962), Galicia Emigrante (1957-1958), Grial (1966-1980), Ronsel (1975), Nordés (1976).

   Cincuenta anos de xornalismo, de columnas de opinión nun xornal de tiraxe diaria ou artigos culturais, escritos con máis fondura ensaística para revistas como Grial, Ronsel ou Nordés. Xornalismo de opinión ou cultural alicerzado en raiceiras literarias e que tamén forma parte dese senlleiro macrotexto composto pola obra poética, narrativa, dramática, xornalística e tradutora de Cunqueiro. O lugar central que as tres primeiras facetas  de Cunqueiro escritor ocupan na literatura galega, propenden a facernos esquecer as outras dúas actividades literarias, precisamente aquelas que exerceu durante máis tempo e dedicación.

   O presente volume pretende, xa que logo, saldar a débeda que a literatura galega ten con Cunqueiro xornalista en galego, xa que a súa produción no mesmo xénero en español atópase recollida desde hai anos en varias edicións.

   Na etapa de preguerra,  a meirande parte dos artigos recollidos neste volume, aparecen publicados no xornal vigués El Pueblo Gallego. Artigos de vital importancia, como manteñen os editores porque nos mesmos están presentes os alicerces fundamentais da futura prosa do escritor, sobre todo no eido ficcional. Artigos, como case que todos os de preguerra, puntuados por dous marcadores semánticos: a vangarda e o nacionalismo. As súas referencias verbo da arte contemporánea e a defensa da patria galega, aínda que Cunqueiro se amose como un galeguista conservador e católico. Esa sua Patria “cuios muros gardo e cuia lei defendo como calquera”, tal como escribiu chamando ao SI na campaña do Estatuto de 1936.

   Con outras palabras e tonalidades, escribirá Cunqueiro a partir da barbarie da Guerra. É o Cunqueiro franquista, sobre todo dos anos corenta, que non en galego, pero si en castelán exalta coa retórica que se adoita empregar nos réximes totalitarios, a entrada de Franco en Madrid.

Álvaro Cunqueiro

Endalí que nos artigos que, pouco a pouco, empeza a publicar en galego en La Noche desaparece, como é facilmente entendible, toda connotación política que, malia a súa ideoloxía conservadora, o podía comprometer en tempos perigosos, e o que predominan son prosas de carácter literario, recreacións históricas ou lendarias e mesmo traducións.

   Sexa cal for a opinión que, a estas  alturas dos tempos, cadaquén  pode ter de Cunqueiro, o que é certo é que con este volume o lector ten nas súas mans un amplo abano de prosas de moi distinta natureza que lle permitirán obter unha visión máis cabal e completa dun dos grandes das nosas letras, tanto na súa vertente persoal, na súa evolución ao compás dos tempos, como naqueloutra creativa que é, sen dúbida a que máis nos interesa.