A Trabe de Ouro, 93

 

A Trabe de Ouro

Publicación Galega de Pensamento Crítico

Dirección: X. L. Méndez Ferrín

Sotelo Blanco Edicións, Santiago de Compostela, 2013, 142 páxinas.

    Vén sendo nos últimos vinte e cinco anos o gran referente do pensamento crítico en Galicia. Refírome á revista A Trabe de Ouro, cuxa última entrega, o número 93, corresponde aos meses de xaneiro-marzo do presente ano. Saíu dos prelos de Sotelo Blanco Edicións no pasado mes de xuño. A Publicación Galega de Pensamento Crítico que desde a súa fundación dirixe X. L. Méndez Ferrín, acode a cita co seu lectorado co mesmo espírito maledicente e revoltoso das entregas anteriores: rebelde contra os ditados fácticos do planetario dominio neoliberal. Mais unha rebeldía que sempre vai da man da rigorosa información, esteada na reflexión e na documentación.

   Logo dunha cumpridas planas editoriais que, baixo o título, “Saúde: ¿dereito ou negocio?”, nos achega una reflexión sobre o horizonte privatizador e a forma errática e inxusta pola que se encamiña a sanidade galega,  a revista nutre as súas habituais seccións (Cuestions, Acoutacións, Textos, Publicacións e Crónica) con traballos de fondo calado.

   Así a rigorosa investigación de Antón Figueroa (“Sobre Margot Sponer”) verbo da personalidade da filóloga alemá Margot Sponer, “unha figura científica de notable importancia para a historia da ciencia filolóxica galega”, que no ano 1935 defendeu unha tese de doutoramento “Altgalizische Urkunden” (“Documentos do galego antigo”); seguramente a primeira tese de doutoramento sobre a lingua de noso. Antón Figueroa infórmanos dos estudos da filóloga alemá, das súas viaxes a Galicia e de que, na súa condición de docente da Universidade de Berlín, na que ensinaba español, recibiu a visita de galegos como Felipe Fernández Armensto, Luís Tobío e Vicente Rico. A profesora Sponer, unha antinazi convencida e imbuída dunha grande integridade moral, loitou contra o nazismo alemá, feito que lle custaría a vida na primavera de 1945. O traballo do profesor Figueroa non só rescata do esquecemento a personalidade dunha muller que, en anos convulsos, estudou o galego no centro de Europa, senón que lle rende o merecido tributo á memoria da hispanista e galeguista alemá.

   Emilio González Fernández asina un traballo “«Míreme ben…Báixese ben». Do enfermo como «autor» ao médico como «crítico literario»”. Un estudo de campo sobre o poder da mirada médica para o campesiñado galego, que dá razón de toda unha cosmovisión verbo do labor do médico na sociedade galega. Un traballo sobre a orixe e significado ideolóxico da globalización e o imperialismo cultural da man de Iván Olmos Ferreiro, é unha oportuna acoutación que nos ofrece este número de A Trabe de Ouro.

   Saliento pola súa importancia a versión ao galego que nos achega Manuel Outeiriño do “Poema inacabt” do poeta catalán Gabriel Ferrater. Un longo poema de

Antón Figueroa

ardua tradución, sobre todo polo propósito de M. Outeiriño de conservar na versión galega a forma rítmica dos versos orixinais cataláns.

   Completan o número unha recensión de Francisco Fernández Rei sobre  a novela Costa do solpor de Xosé Mª Lema; un comentario sobre o Discurso de ingreso na RAG de Xosé Fernández Ferreiro e a resposta de Manuel Rivas. A entrevista que o editor Olegario Sotelo Blanco lle fai ao Conselleiro de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria, Xesús Vázquez Abad. E o programa para a Presidencia da Real Academia galega que no pasado mes de abril presentou Manuel Fernández González.

   Xa que logo, unha vez máis e contra vento e marea A Trabe de Ouro achégase aos seus lectores con interesantes traballos que á vez que ilustran, aleitan o espírito crítico.

Unha obra perdurable

 

Historia da Literatura Galega I

Das orixes a 1853

Xosé Ramón Pena

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 433 páxinas

  

   Con catro volumes previstos que sumarán máis de dúas mil páxinas, a Historia da Literatura Galega de Xosé Ramón Pena converterase sen dúbida nun verdadeiro monumento autorial e editorial. Unha obra de referencia para todos os estudosos da literatura de noso, como foi no seu día a de Ricardo Carballo Calero ou, noutros eidos, a historia do nacionalismo galego que, co título De Provincia a Nación, publicou no ano 2007 Justo Beramendi. Edicións Xerais publica arestora o primeiro volume deste traballo colosal de autoría individual que fai Xosé Ramón Pena que  plasma e tracexa o devir histórico da nosa escrita coas achegas metodolóxicas, historiográficas e bibliográficas que corresponden á altura do noso tempo. Engádese a todo iso o pulo investigador que ten como resultado moitas novidades interpretativas do acontecer literario de Galicia ao longo dos séculos.

   Todo isto atopa neste primeiro volume unha mostra clara e indubidable. Máis de catrocentas páxinas (Das orixes a 1853) reconstrúen o relato crítico do que foi a produción literaria galega desde as súas orixes no medievo ata o ano da publicación d’A Gaita Galega de Xosé Manuel Pintos, no comezo do Rexurdimento. Este primeiro volume dun traballo maratoniano estuda  os textos medievais,  a lírica profana e relixiosa, a prosa medieval, a literatura novelesca, a haxiografía, a historiografía, os textos xurídicos e didácticos, así como a literatura do galego medio, a dos chamados séculos escuros, nos que se produciu  a case total perda da escritura literaria nos séculos XVI, XVII, no longo século XVIII e no XIX ata a eclosión do Provincialismo, contextualizando o autor a súa análise nas coordenadas históricas e sociais, a única maneira de entender cabalmente as producións estéticas, o seu nacemento, desenvolvemento e recepción.

Xosé Ramón Pena

   Está previsto que os tres volumes restantes se publiquen nos anos 2014, 2015 e 2016. Cando a obra estea rematada a Historia da Literatura Galega de Xosé Ramón Pena será o gran manual de referencia para estudar e entender a produción literaria galega, un manual perdurable ao longo de moitos anos, que balizará os estudos historiográficos da literatura de noso nun antes e nun despois.

 (Texto publicado no xornal El Correo Gallego o día 19 de outubro de 2013. Para ver o orixinal, facer clic aquí)

Escaparate de aventuras

 

 Reckless. Vida nas sombras

Cornelia Funke

Tradución de  María Xesús Bello Rivas

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 243 páxinas.

   Edicións Xerais publica nestas datas a segunda parte da triloxía “Mundo de Tinta” de Cornelia Funke (Dorsten, Alemaña, 1958), a creadora de historias fantásticas fascinantes  para os amantes deste tipo de literatura, seguramente a autora de narrativa infantil e xuvenil máis lida no mundo neste momento. Xa que logo, un novo mergullo nun mundo máxico e tebroso, acugulado de aventuras fantásticas.

   A pluma de Cornelia Funke retoma a historia logo da volta de Will ao seu mundo. Jacob ten inserida no seu corazón a trilla da Fada Escura, e o seu tempo está a piques de se esgotar. Leva buscando o remedio que o libere do nome da Fada e da morte que leva unida a súa pel. Candoxa tiña perdidas todas as esperanzas, chega aos seus oídos noticia da existencia dunha poción que é pura lenda mesmo no Mundo do Espello.

Cornelia Funke

   Coa axuda de Zorro, a súa protectora, intentará conseguir o antídoto curativo nunha carreira contra o reloxo, sobordante  de aventuras, poboada de seres sorprendentes: gols, trolls, ananos ricos, cazadores de tesouros… C. Funke, autora asemade das ilustracións, pretende amosar a cara máis descoñecida dos contos clásicos de varias culturas e lugares. Vida nas sombras inspírase en contos franceses e ingleses.

   Unha historia pois de fantasía, escrita con singular mestría, pensada para un público xuvenil, mais que soporta, porén, unha franxa de lectores adultos que se deixan enmeigar polos mundos máxicos da autora alemá.

(Texto publicado  o día 17 de outubro de 2013, no suplemento Faro da Cultura, páxina VII, do xornal Faro de Vigo)

O asasinato do Cantino: os seus autores intelectuais

 

Quen matou o Cantino

O 36 no Concello de Noia

Xerardo Agrafoxo

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 157 páxinas.

 

   Malia que nunca tivo nada que ver coa política, Manuel Mayán Ramos, coñecido como o Cantino, foi executado o 10 de outubro de 1936, acusado de rebelión  militar. Tiña  daquela vinte e seis anos e segundo Xerardo Agrafoxo, o historiador que reconstrúe a súa dramática historia, matárono por se atopar nos primeiros días do alzamento militar contra o goberno da República no lugar equivocado.

   A personalidade de Ramón Mayán Ramos parécese moi pouco á versión que co nome de Dombodán nos ofreceu no seu día Manuel Rivas en O lapis do carpinteiro: un rapaz retrasado e de poucas luces. Segundo a documentación que manexou X. Agrafoxo, o Cantino era unha persoa humilde que traballaba como camareiro, mais espelido, que defendeu o réxime constitucional e ao día seguinte do alzamento militar foi capaz de subir a un camión para requisar peixe en Muros, cargar os camións dos mineiros de San Finx con dinamita e escopetas. Logo estivo fuxido durante uns días ata que viñeron por el.

   Xerardo Agrafoxo levaba desde o ano 1982 investigando a figura de o Cantino e as circunstancias que provocaron o seu fusilamento no cemiterio de Boisaca. Mais non atopou a resposta a pregunta de quen o denunciou e de quen o acusou diante do tribunal militar ata que tivo aceso nos arquivos militares á causa 294/36, un sumario completo no que aparecen os nomes das persoas que o acusaron  o Cantino duns actos que non cometeu  e polo que perdeu a vida nun abraiante acontecemento. Xerardo Agrafoxo, coa afouteza que merecen os inxustamente inmolados na represión e crimes contra a humanidade cometidos en Galicia durante a Guerra Civil, non agacha os nomes dos que participaron na condena a morte do Cantino: membros do consello de Guerra e testemuñas sobre todo.

   Un breve percorrido polos poucos anos de vida do Cantino -infancia nun fogar humilde, pais analfabetos, dúas irmás que levaban unha vida miserable, recadeiro e finalmente camareiro dun hotel- X. Agrafoxo leva o lector ata os días de desconcerto: a rebelión militar e Ramón Mayán Ramos unido aos traballadores da cunca mineira de San Finx, dispostos a defender  a República, ata que o rebeldes controlaron Noia e a Garda Civil detén a Ramón Mayán no seu domicilio de Noia. Botando man de testemuños orais e da documentación da causa sumarial que dá fe do consello de guerra contra o Cantino, Xerardo Agrafoxo describe concisamente o ambiente político e social de Noia antes e despois da rebelión militar e, sobre todo, reproduce a documentación do consello de guerra contra o mozo noiés, sen ocultar, como dixen, os nomes e apelidos dos represores: comandante militar de Santiago, o xuíz instrutor, o fiscal e o avogado defensor, as declaracións das testemuñas, especialmente estarrecedora a do apoderado do Banco Pastor, Luís Pier Pasarón. Mais

Xerardo Agrafoxo

tampouco foron inocentes os informes presentados por Jesús Garea, cabo da garda Civil e as declaracións de Alfonso Carreño e de  Fermín Álvarez, nomeado alcalde de Noia polos sublevados . Todos eles son os culpables, os autores intelectuais do asasinato do Cantino.

   É arrepiante así mesmo o relato que Agrafoxo fai dos derradeiros días da nai de Ramón Mayán, a vella Cantina, vagando polas rúas da vila e das vexacións das que foron vítimas as súas irmás por parte dos falanxistas, mentres o Cantino estaba no “saladero”.

   Xa que logo, un libro necesario que deita luz e faia xustiza sobre un episodio conmovedor: a insustiza que levou a un mozo inocente, humilde e pobre, ao paredón de Boisaca. Un libro que recupera, unha vez máis, a realidade do que foi o 36 en Galicia, unha época negra que non pode quedar esquecida no silencio.

“Almuric”, un romance planetario

 

Almuric

Robert  E. Howard

Tradución de Alejandro Tobar

Urco Editora, Santiago de Compostela, 2013, 239 páxinas

 

   Aínda que menos coñecido que Tolkien, Robert Ervin Howard (Texas 1906-1936), é un dos grandes autores do xénero fantástico. Creador de personaxes de sona internacional como Conan, Solomon Kane ou Kull de Atlantis e das súas respectivas sagas publicadas orixinariamente en revistas como a pulp “Weird Tales” e outras “magazines pulp”. Discípulo de Lovecraft e pertencente ao seu Círculo do que herda o horror cósmico (o mal provén de entidades extraterrestres ou de presenzas arcanas, o que se coñece como “Weird Menace”), Robert E. Howard está considerado, xunto co seu mestre Lovecrft, como un dos máis sobranceiros autores da literatura de terror, malia o seu tráxico e pronto falecemento.

   Precisamente na revista que se considera o diario oficial do Círculo de Lovecraft, “Weird Tales”, viu a luz por primeira vez Almuric, no ano 1939, grazas a insistencia do axente editorial de Howard, que asumiu asemade a tarefa de revisar o borrador orixinal da novela que o autor lle entregara pouco antes do seu suicidio. No será ata o ano 1964 cando Almuric apareza como libro independente.

Xa no Proemio Robert E. Howard nos adianta o sámago do libro: contar o que lle aconteceu a Esau Cairn e disipar o misterio da súa desaparición. Con efecto, na única incursión de Howard no “Planetary Romance”, o subxénero que ten como pai a Edgar Rice Burroughs, cunha certa amalgama de elementos de “Sword an Sorcery” (“Fantasía heroica”), achéganos á figura de Esau Cairn, un mozo norteamericano, violento, dotado dunha gran forza corporal. Un día, mentres se adestraba como boxeador, mata o seu adversario, e xa que logo, quítanlle a licenza . Esau Cairn é sobre todo instinto, forza bruta. Sentíase atado neste mundo e devecía por  outro onde as súas ansías de liberdade non se atopasen con fronteiras. Endalí que, logo de ter entrado pro azar no laboratorio dun científico que lle ofrece a forma de fuxir da xustiza, é enviado a outro planeta de nome Almuric.

   Un mundo estraño e primitivo onde comeza as súas aventuras entre homes salvaxes (os “guras”) acosados por unha sorte de diaños. O libro de Howard narra unha manchea de aventuras que o comentarista non spoileizará. Abonde con dicir que todas elas se estean no chamado romance planetario e na literatura de espadas e planetas, cun personaxe que sobrancea por riba dos demais: Yasmeena, a raíña que goberna desde hai mil anos o destino dos habitantes de Almuric e que Howard identifica coa imaxe romántica do vampiro, escravo de depravados instintos sexuais.

   A estrutura narrativa de Almuric semella unha mestura de elementos de Burroughs con outros do propio Howard, nomeadamente naquelas escenas nas que actúa o arquetipo do heroe howardiano, a semellanza de Conan, o Bárbaro.

  

Robert E. Howard

Un libro pois do gusto daqueles lectores que leen con voracidade historias de fantasía heroica, ateigadas de acción, que acontecen entre estraños seres malignos, aínda que sen unha mensaxe que, porén se pode tirar doutras sagas como O Señor dos Aneis.

   Remato non sen antes salientar o labor de Urco Editora, unha iniciativa editorial única en Galicia, nacida coa finalidade de pór a disposición do lectorado galego publicacións de literatura gótica, de fantasía e ciencia ficción. Máis de corenta títulos da autoría dos escritores máis relevantes nos tres subxéneros, forman xa unha verdadeira biblioteca temática de fantasía, terror e ciencia ficción na lingua de noso. As fías narrativas autóctonas destes xéneros teñen no selo Alcaián da mesma editora, unha canle para a edición que, xaora, tamén forman parte da literatura.

“1989”: evocación dunha época

 

1989

(Alegoría)

Xabier López López

Biblos Clube de Lectores, Cesuras, A Coruña, 2013, 101 páxinas

 

   “Alegoria” ou “traxicomedia” nome que, como coida o autor, lle acaería mellor a esta novela breve, e coa que Xabier López López se anticipa, no seu ano das tullas cheas, á edición de Cadeas, a novela coa que gañou o Premio Xerais deste ano. O autor é arestora unha figura plenamente consolidada da literatura de noso. As súas novelas longas, non moitas, mais de indubidable calado e ricaz feitura así o acreditan. Pero tamén nas distancias curtas, no formato de novela breve, se manexa con soltura. Como mostra esta “noveliña” -así a define o autor- que, secasí, é un chanzo máis no seu camiño como narrador.

   O sámago da narración baséase nun rumor que a finais dos anos 80 se espallou por Bergondo, a vila natal do escritor: que chegaba un importante home de negocios xaponés coa intención de investir nos obradoiros de xoiería do concello coruñés. Aquel dixomedíxome ficou gravado e rexistrado no maxín no daquela cativo de catorce anos, que o converte arestora en materia literaria.

   Todo acontece en Vilar, vila mariñeira, trasunto literario dunha mestura de Bergondo e Betanzos. A evocación convertida en narración por boca de varios personaxes, transcorre ao longo de quince días de decembro de 1989. O feito que dispara as conversas e variadas interpretacións é a suposta chegada á vila dun xaponés, disque, para facer un investimento de sete estralos na industria da xoiería. Son, en efecto, varias voces as que nos poñen en contacto con aquel acontecemento: o adolescente que abandona o instituto e só pensa en cobrar un maior salario; unha viúva, dona dunha modesta pensión; un bibliotecario que opina verbo de escritores xaponeses e tamén de Cela; o sindicalista Arias que deixa o PSOE tras pedir o SI no referendo da OTAN… Todos eles, falando en primeira persoa e desde distintas perspectivas e experiencias,

Xabier López López

achégannos a súa visión do micromundo das Mariñas coruñesas e o que acontecía naquel ano de 1898: a crise que agroma no sector naval, os recortes, xubilacións anticipadas en ASTANO, os rapaces que deixan de estudar engaiolados polos salarios de trinta mil pesetas nos talleres de xoiería, o caciquismo, o clientelismo… E tamén os aconteceres do macromundo: a caída do muro de Berlín e de Ceauscescu, a morte anunciada de URSS, as ideoloxías dominantes, o socialismo real.

   Recuperación ficcional, pois logo, dunha época aínda non afastada no tempo a través da evocación nostálxica, nunha visión poliédrica e cunha escrita convincente, porque recolle a fala da rúa, con intres de afiado humor e algunha escena erótica tracexada con mestría. E moitas “cargas de profundidade” que aínda non mollaron os seus explosivos e seguen sendo altamente oportunas para estourar no presente.

Memoria xeracional desde os días da Transición

 

Os xornalistas utópicos

Manuel Veiga

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 269 páxinas.

 

   Manuel Veiga foi e segue a ser un defensor da novela de autor, un autor, no seu caso, comprometido coa realidade e coa historia, sobre todo da segunda metade do século XX. Un monllo de pezas literarias -narrativa e ensaio- acompañan a súa traxectoria  literaria desde que no ano 1998 debutase con As ruínas da cidade amada. Virían despois outras pezas de ficción como O exiliado e a primavera (Premio Xerais 2004) ou Lois e Helena buscándose nun día de tormenta (Premio García Barros 2006). Achéganos arestora Os xornalistas utópicos, un banzo máis na súa obra, aínda que sen perder ese horizonte memorialístico, neste caso non o da historia dos vellos galeguistas, dos que fixeron a Guerra Civil e dos exiliados, senón da xeración que se fixo adulta nos anos da Transición.

   Un fresco de vidas, coas súas persoais historias, ás que lles tocou vivir nos últimos trinta anos  a partir de 1977. Porque Manuel Veiga viviu a Transición en plena mocidade e na presente novela dá testemuño da súa xeración, no contexto daquela léveda de ilusións, proxectos e utopías, olladas desde o altor do paso dos anos, case que corenta anos despois.

   A novele centra a súa substancia no protagonismo e nas vivencias da xente común; nun xornalista, alter ego do autor, que dirixe un pequeno xornal galeguista e de esquerdas e que, en primeira persoa, á altura do ano 2007, narra os atrancos e dificultades que ten que superar un medio das súas características no fragor da loita pola supervivencia dos medios no noso tempo. Esta primeira parte da novela permítenos ollar as vivencias,

Manuel Veiga

case que o día a día, dun xornalista galeguista e de esquerdas desde a Transición ata hoxe. Mais, como o mesmo autor ten sinalado, non é esta unha novela sobre o xornalismo, senón desde o xornalismo.

   Con bo tino a novela retrotráenos,  nunha acertada e oportuna analepse., e con cambio de voz narrativa, aos anos da nenez rural do narrador e ao seu traslado a Madrid para estudar xornalismo naquela facultade aínda en construción “capricho do xornalista azul Emilio Romero” Alí estuda e sobre todo vive a barafunda dos anos da Transición que, porén lle permiten entrar en contacto con todo aquilo que a ditadura agachara ou prohibira: asembleas, música, libros,  a presenza da droga, liberación sexual… Unha etapa que, malia o afastamento de Galicia, lle suporía, unha toma de conciencia e unha opción por un galeguismo de esquerdas. Outros capítulos achégannos relatos dispares doutros personaxes cos que contacta o xornalista narrador e que nos permiten ter unha visión polifónica sobre  o protagonista e os feitos acontecidos nos días da Transición, en anos posteriores e tamén na actualidade co protagonista traballando como xornalista en Vigo e vendo como as súas ilusións desaugan no desazo do desencanto.

   Novela moi rica. Autobiografía ficcionada ou ficción autorreferencial con claras repercusións no plano enunciativo, tanto cando nos atopamos cun narrador en primeira persoa como cando a voz narrativa transita ata a terceira. Prosas nas que o autor amalgama distintas voces, rexistros e estilos, con moitos personaxes reais agachados, aínda que non sempre baixo nomes ficcionais. Cun emprego deliberado e insistente da inertextualidade. A referencia a autores e libros, sobre todo doutras literaturas, forma parte da esencia e da técnica deste libro, porque esta é outra desas novelas que comezamos a ver no sistema literario galego, que establecen un diálogo coa literatura universal. Referencias alleas que non son enfeites narcisistas, senón elementos enriquecedores do tecido textual e que gorentamos, sobre todo aqueles que pensamos que todos os libros se atopan unidos e que se vai duns a outros, aínda que sexa casualmente. Con Roberto Bolaño, un do autores cos que emparenta  e no que abebera esta novela, podemos dicir que Manuel Veiga erixe tamén, sobre todo na segunda parte da novela, a historia ou a referencia a escritores en todo un xénero. E todo iso nun libro escrito cun estilo claro, directo, moitas veces conversacional, fuxindo á mantenta de amavías e artificios literarios. Altamente recomendable, pois logo a lectura desta novela, rebordante, na miña estima de innovación, frescor  e gordura literaria.