NAS GADOUPAS DO AZAR

Na maleta

Xurxo Borrazás

Sotelo Blanco Edicións, Santiago de Compostela, 217 páxinas

(Libros de fondo)

 Malia que Na maleta é unha novela de lectura doada que chega moi ben a quen se atreve a lela, non resulta fácil  dar conta do núcleo diexético e da idea central que dirixen os fíos cos que Xurxo Borrazás (Carballo, 1963) ganduxa esta novela publicada no ano 2000, editada no seu día por Sotelo Blanco, xunto cun caderno non venal no que Inmaculada Otero estuda a narrativa do escritor, con especial atención a dúas das súas novelas anteriores, Criminal e Eu é. Todo iso debido ás especiais querenzas narrativas de Borrazás: un creador moi ambicioso, moi minucioso -non son óbice as declaracións do autor nas que manifesta ter escrito esta novela dunha tirada-, vangardista (paradigma da estética posmoderna máis transgresora, como ven definido en Wikipedia), verbalmente minimalista, que pescuda o fragmentarismo e que acostuma ateigar as súas novelas de referencias culturais.

Consecuencias desas teimas narrativas, son algúns dos trazos  que se acostuma a catalogar como propios da posmodernidade, tales como a carnavalización, a ironía, o relativismo, a irrepresentabilidade. Con todo, e tendo en conta ademais o feito de que o autor nunca se presenta aos certames literarios, fuxe do pequeno carrusel mediático que xa leva anos botando raíces  no sistema literario galego, e non acredita “na gran novela galega”, as obras de Xurxo Borrazás (Cabeza de chorlito, Criminal, Eu é, Contos malvados, Ser ou non) acostuman ter o aval daqueles lectores que na súa escrita contemplan a obra dun creador preocupado pola trama, polas historias que se destilan das experiencias vitais dos seus personaxes. Non en van, unha novela súa, Criminal, mereceu no ano 1994 o Premio da Crítica Española e o Premio San Clemente outorgado polos estudantes dos institutos galegos, e non polo quiñón das lecturas obrigatorias. No presente caso, a novela de Borrazás é un traballo narrativo, á vez complexo no referente ás mensaxes, teses ou ideas directrices que agocha o seu argumento, e ao mesmo tempo moi simple desde a perspectiva puramente formal.

O núcleo diexético da novela érguese arredor dunha viaxe, unha constante no rexistro narrativo do autor. Unha novela de itinerancia na que se ven pillados os dous principais personaxes da fabulación, tan do común coma os seus propios nomes. Pepe e Carme forman unha parella con moitos anos de noivado; son curmáns ao comezo da narración, e moito máis ao seu remate. El traballa para unha empresa que remunera de xeito espléndido o seu traballo delirante a  cambio de obediencia mental. Ela exerce de mestra nun lugar afastado no Courel. A trama dispárase no intre no que el atopa casualmente unha maleta acugulada de cartos. Desde ese instante, o relato convértese nunha fuxida-busca polo labirinto das serras do Courel. Primeiro o personaxe masculino, máis tarde a parella ao completo foxen cara a ningures; a primeira vista polo medos aos cartos, aterrados polo golpe de sorte que eles interpretan como unha verdadeira maldición.

Os dous personaxes, verdadeiros antiheroes, non son capaces de encadrar nas súas vidas un cambio de fortuna tan serio como azaroso e, cando atopan a maleta con millóns, coa mesma descobren a sensación de culpa. Ao final, monicreques nas gadoupas do azar imponderable, decátanse de que a súa escapada non serve de nada; e un remate do relato triste e impecable fainos pasar dos soños dos mares do sur ao realismo cotián do barrio de Teis, “unha merda colgada dun pao”.

Xa que logo, a tese máis salientable que se agocha baixo a trama novelesca de Na maleta, é, sen dúbida, a idea do azar e da casualidade como administradores das accións dos seres humanos. Endalí que Na maleta, como en xeral todas as novelas de Xurxo Borrazás, son textos que obrigan a pensar, a botar unha ollada, escéptica seguramente, sobre a condición humana en todas as circunstancias que nas sociedades modernas tentan determinala.

Verbo da forma, Na maleta é un traballo narrativo que se parece pouco ás anteriores pezas ficcionais de Borrazás. Unha novela centrada basicamente nos personaxes, no que eles pensan, din ou realizan. É moi probable, na miña estima, que a historia de Na maleta xurdise a partir da invención dos seus personaxes principais.

 

Xurxo Borrazás

Na elaboración do texto, o autor espiu o relato de todo aquilo que puidese estorbar a atención do lector. Así pois, na novela non atopamos xogos metaliterarios nin pluridiscursivos, nin esa armazón, por veces impenetrable, de referencias culturais que izaban a obra narrativa anterior do escritor. O autor concentra a súa atención unicamente no ritmo narrativo que se acelera incesantemente por medio dunha estratexia narrativa baseada no diálogo e nunha linguaxe minimalista que elude as frases longas e complexas. As frecuentes mesturas de soño e de realidade, sen que por veces se saiba claramente onde se atopan os linden entre ambos, e o emprego de certos símbolos, entre eles o molete de pan que temos que aprender a comezalo e que, dalgunha maneira, equivalen a alicerces da propia existencia, non supoñen, porén, ningunha contradición desta escrita simplificada á mantenta que procura efectivamente ese estilo “desprovisto e incerto” (autopropiación que fai o protagonista dunha novela anterior do escritor), empregada como vestimenta dunha historia de personaxes perdidos e perdedores nas poutas do azar.

A INVENCIÓN DA COMPOSTELA LITERARIA

O espello no serán

Ramón Otero Pedrayo

Introdución se Xosé M. Salgado

Estudo lingüístico de Mónica Góñez

Editorial Galaxia, Vigo, 400 páxinas

(Libros de Fondo)

 

Hai arestora cerca de dezaoito anos que Editorial Galaxia publicaba, na súa colección literaria, o número 14 das obras de Otero Pedrayo, extraendo dos seus fondos este novo libro do patriarca das nosas letras. Unha edición con introdución de Xosé M. Salgado e estudo lingüístico de Mónica Góñez, e que toma como base o texto publicado en 1966 co título orixinal O espello na serán. Entre o Pedroso e o Viso.

Otero Pedrayo foi o máis significado referente cultural galego do século XX. Grande narrador, polígrafo verdadeiro, patriarca das nosas letras, figura cimeira da cultura galega, memoria de todas as cousas… son algunhas das cualificacións coas que se acostuma celebrar a súa figura. Con todo, a súa influencia literaria directa foi mínima. Otero foi un símbolo moi admirado no se tempo, mais pouco lido. O mesmo Xosé Luís Franco Grande recoñece que os mozos da súa xeración, sobre os que tanto influíu don Ramón Otero Pedrayo, coñecían unicamente os seus libros “máis lexibles”.

A complexidade lingüística de Otero afianzou o tópico, hoxe en día en plena vixencia, de ser o polígrafo ourensán un autor dunha escrita difícil. Segue a ser, pois, Otero Pedrayo, demasiado descoñecido, circunstancia á que contribúe a dificultade para acceder as súas obras.Coas edicións que fixo Galaxia mitigáronse, en grande medida, estes atrancos, aínda que de xeito, ao meu entender, demasiado lento para poder dispoñer das obras de Otero, pois, feita excepción de Arredor de si e de Os camiños da vida, non existían reedicións das súas obras ata esta colección de Editorial Galaxia.

O espello no serán cómpre incluílo na relación de textos de Otero Pedrayo aos que o lector galego non tiña acceso. Cómpre presentalo, así mesmo, como un modelo daqueles libros nos que se rachaban as fronteiras entre os xéneros (narrativa e ensaio sobre todo), actitude moi propia da escrita de Otero. Ao igual que algún outro libro, O espello no serán é unha publicación de temática emotiva, recreación lírica e erudita de espazos amados, neste caso, de Compostela. Con efecto, Compostela foi a grande paixón de Otero Pedrayo; unha cidade cunha marcada presenza nas súas obras. Desde a súa primeira viaxe a Compostela, confésao el mesmo, Otero Pedrayo, establece coa aldea das estrelas, unha sorte de desposorio de por vida. Xa que logo, O espello no serán é por excelencia a invención da Compostela literaria, plasmación da comuñón co espírito da cidade única que don Ramón acada nos seus anos de catedrático de Xeografía,  a través das camiñadas nocturnas e das subidas matinais á Facultade desde a Rúa Nova, por tras de Salomé.

Mais ¿Qué é O espello no serán? Un libro de non doada adscrición a un xénero concreto, de condición indefinible, apreciación na que coinciden todos os críticos e historiadores, empezando pro Carballo Calero.

Noventa e nove pequenas prosas que non son só ensaio nin só narración. Un libro, pois, permeable, de lindeiros moi elásticos. Unha rachadura de xéneros por onde se zafa e emerxe á superficie a enorme creatividade do polígrafo ourensán. Nesas noventa  e nove secuencias, ao xeito dun espello, reflíctese, toda enteira, Compostela: pequenos textos enteiramente narrativos, bosquexos dramáticos, evocacións literarias, mínimas biografías noveladas verbo dalgúns personaxes cimeiros da cidade, e textos ensaísticos,se ben sen perder os mesmos a presenza de elementos líricos e emotivos.

Todas as concepcións que Otero ten da cidade, deixanse ver no azougue das súas prosas. A aldea de Galicia, encontro de todos os camiños, a cidade-divisa da Galicia universal, a cidade das estrelas, xacobea, símbolo da galeguidade. E, entremedias, as visións emotivas, se ben bastante tópicas, da cidade. “Compostela fina, solerte e vagorosa escola de nubes”, porque en Compostela ponse de manifesto un amor pola pedra: “A auga tolea pola pel de pedra da cidade como pola grande e rara flor ensoñada e chove en Compostela unha chuvia de bicos, de apertas, de  salaios”.

 

Ramón Otero Pedrayo

 

Como xa quedou apuntado, a presente edición toma como base o texto do ano 1966, aínda que non é idéntica ao mesmo, pois, tanto nos aspectos gráficos como morfogramaticais e léxicos, Mónica Góñez realizou un labor lingüístico que ten como finalidade conservar a idiosincrasia  característica de Otero, e, ao mesmo tempo, sistematizar, regularizar as escollas e puntuar axeitadamente o texto de Otero para facelo máis accesible ao lector, e conformalo asemade coa corrección lingüística actual.

Hai quen opina que é unha ruindade atreverse a puntuar, corrixir ou trocar o léxico de don Ramón. Mais, tendo en conta a complexidade lingüística da escrita oteriana e a sensibilidade e cordura coas que a correctora realizou o seu traballo, debemos recoñecer que O espello no serán segue sendo un libro que recende a don Ramón por todos os seus poros, e nos mesmo certamente a cunha vieira e o seu belido símbolo seguen trocando en cada páxina a cidade histórica en cidade poética.

A INVENCIÓN DA COMPOSTELA LITERARIA

O espello no serán

Ramón Otero Pedrayo

Introdución se Xosé M. Salgado

Estudo lingüístico de Mónica Góñez

Editorial Galaxia, Vigo, 400 páxinas

(Libros de Fondo)

 Hai arestora cerca de dezaoito anos que Editorial Galaxia publicaba, na súa colección literaria, o número 14 das obras de Otero Pedrayo, extraendo dos seus fondos este novo libro do patriarca das nosas letras. Unha edición con introdución de Xosé M. Salgado e estudo lingüístico de Mónica Góñez, e que toma como base o texto publicado en 1966 co título orixinal O espello na serán. Entre o Pedroso e o Viso.

Otero Pedrayo foi o máis significado referente cultural galego do século XX. Grande narrador, polígrafo verdadeiro, patriarca das nosas letras, figura cimeira da cultura galega, memoria de todas as cousas… son algunhas das cualificacións coas que se acostuma celebrar a súa figura. Con todo, a súa influencia literaria directa foi mínima. Otero foi un símbolo moi admirado no se tempo, mais pouco lido. O mesmo Xosé Luís Franco Grande recoñece que os mozos da súa xeración, sobre os que tanto influíu don Ramón Otero Pedrayo, coñecían unicamente os seus libros “máis lexibles”.

A complexidade lingüística de Otero afianzou o tópico, hoxe en día en plena vixencia, de ser o polígrafo ourensán un autor dunha escrita difícil. Segue a ser, pois, Otero Pedrayo, demasiado descoñecido, circunstancia á que contribúe a dificultade para acceder as súas obras.Coas edicións que fixo Galaxia mitigáronse, en grande medida, estes atrancos, aínda que de xeito, ao meu entender, demasiado lento para poder dispoñer das obras de Otero, pois, feita excepción de Arredor de si e de Os camiños da vida, non existían reedicións das súas obras ata esta colección de Editorial Galaxia.

O espello no serán cómpre incluílo na relación de textos de Otero Pedrayo aos que o lector galego non tiña acceso. Cómpre presentalo, así mesmo, como un modelo daqueles libros nos que se rachaban as fronteiras entre os xéneros (narrativa e ensaio sobre todo), actitude moi propia da escrita de Otero. Ao igual que algún outro libro, O espello no serán é unha publicación de temática emotiva, recreación lírica e erudita de espazos amados, neste caso, de Compostela. Con efecto, Compostela foi a grande paixón de Otero Pedrayo; unha cidade cunha marcada presenza nas súas obras. Desde a súa primeira viaxe a Compostela, confésao el mesmo, Otero Pedrayo, establece coa aldea das estrelas, unha sorte de desposorio de por vida. Xa que logo, O espello no serán é por excelencia a invención da Compostela literaria, plasmación da comuñón co espírito da cidade única que don Ramón acada nos seus anos de catedrático de Xeografía,  a través das camiñadas nocturnas e das subidas matinais á Facultade desde a Rúa Nova, por tras de Salomé.

Mais ¿Qué é O espello no serán? Un libro de non doada adscrición a un xénero concreto, de condición indefinible, apreciación na que coinciden todos os críticos e historiadores, empezando pro Carballo Calero.

Noventa e nove pequenas prosas que non son só ensaio nin só narración. Un libro, pois, permeable, de lindeiros moi elásticos. Unha rachadura de xéneros por onde se zafa e emerxe á superficie a enorme creatividade do polígrafo ourensán. Nesas noventa  e nove secuencias, ao xeito dun espello, reflíctese, toda enteira, Compostela: pequenos textos enteiramente narrativos, bosquexos dramáticos, evocacións literarias, mínimas biografías noveladas verbo dalgúns personaxes cimeiros da cidade, e textos ensaísticos,se ben sen perder os mesmos a presenza de elementos líricos e emotivos.

Todas as concepcións que Otero ten da cidade, deixanse ver no azougue das súas prosas. A aldea de Galicia, encontro de todos os camiños, a cidade-divisa da Galicia universal, a cidade das estrelas, xacobea, símbolo da galeguidade. E, entremedias, as visións emotivas, se ben bastante tópicas, da cidade. “Compostela fina, solerte e vagorosa escola de nubes”, porque en Compostela ponse de manifesto un amor pola pedra: “A auga tolea pola pel de pedra da cidade como pola grande e rara flor ensoñada e chove en Compostela unha chuvia de bicos, de apertas, de  salaios”.

Ramón Otero Pedrayo

Como xa quedou apuntado, a presente edición toma como base o texto do ano 1966, aínda que non é idéntica ao mesmo, pois, tanto nos aspectos gráficos como morfogramaticais e léxicos, Mónica Góñez realizou un labor lingüístico que ten como finalidade conservar a idiosincrasia  característica de Otero, e, ao mesmo tempo, sistematizar, regularizar as escollas e puntuar axeitadamente o texto de Otero para facelo máis accesible ao lector, e conformalo asemade coa corrección lingüística actual.

Hai quen opina que é unha ruindade atreverse a puntuar, corrixir ou trocar o léxico de don Ramón. Mais, tendo en conta a complexidade lingüística da escrita oteriana e a sensibilidade e cordura coas que a correctora realizou o seu traballo, debemos recoñecer que O espello no serán segue sendo un libro que recende a don Ramón por todos os seus poros, e nos mesmo certamente a cunha vieira e o seu belido símbolo seguen trocando en cada páxina a cidade histórica en cidade poética.

Na procura da cerna de si mesma

As entrañas horas

Emma Couceiro

Ediciós do Castro, O Castro, Sada ( A Coruña), 60 páxinas.

(Libros de fondo)

 

Emma Couceiro (Cospeito, Lugo) é unha poeta dos anos 90, promesa e realidade consolidada con dous poemarios publicados ao final da década: Humidosas (1977) e As entrañas horas (1998). No ano 2003 deu ao prelo o seu último libro: Cito. Desde entón, o silencio. As circunstancias da vida e o feito de que en Galicia resulta imposible vivir da escrita e menos da poesía, explican que nestes anos Emma Couceiro non teña publicado ningún outro libro de seu. Mais na poesía de Emma Couceiro reloce unha notabilísima calidade. Alguén ten escrito que Emma Couceiro é a mellor aínda que teña deixado de escribir.

Velaquí as razón da miña volta á poesía da poeta de Cospeito, en concreto á do seu libro As entrañas horas (1998), un poemario ganador en 1997 do Premio Eusebio Lorenzo Baleirón na súa décima edición: o engado dos seus poemas e un certo pesar, mala conciencia porque eu tamén me pregunto por que a deixamos pasar, por que non lle pedimos máis, por que non  a obrigamos a seguir enmeigándonos con seus versos.

As entrañas horas apareceu publicado na colección que leva o nome do poeta de Dodro -o poeta fenecido do Concello que se extasía nas brañas lendarias de Laiño-, en Ediciós do Castro, outra desaparición que non deberiamos ter consentido. Autora: Emma Couceiro, unha das nosas poetas novas naqueles anos e nas que alenta con máis profundidade e brío a respiración lírica, a quen entón eu vía como unha inestimable compaña para saír do século, malia que o seu nome e a súa obra no foron recollidos na antoloxía que leva a denominación finisecular. No seu día, ao ler esta proposta de Emma Couceiro, pensei que a función poética non era algo pequeno, aínda que fermoso (“Small is beautiful”). Agora, ao poder lela en letra impresa, non só me confirmo na anterior sensación, senón que son quen de descubrir as máxicas forzas propias da poesía, que a poesía é forte (Michel Deguy). Os clásicos galegos dixeron o mesmo acudindo a amavías verbais igualmente refulxentes: o grande milagre do mundo.

Onde están as verbas vigorosas que lle dan o significado de forza e enerxía a este libro ata o punto de que o poema deixa de ser, na súa escrita, unha cousa pequena? Dito de forma analítica, que non é seguramente a mellor maneira de abeirarse un ao porto feiticeiro do poema, As entrañas horas é un poemario de xinea  claramente existencial, no que a poeta anda á procura de si mesma, do eu lírico, da cerna de si mesma, a través de varias vías e itinerarios (“marcas anteriores a un embigo lunar”). A vía, en primeiro lugar do propio corpo, das entrañas viscerais e dos líquidos. A perspectiva feminina tan clara igualmente no primeiro libro de Emma Couceiro (As humidosas), co que a poeta dialoga neste.

A súa par, outro camiño: a rota das raíces, os cimentos, a súa historia, a terra sacra, a aldea de pantanos e lendas moi vellas. O corpo íntimo e inseparable, atrapado na raiceira, desandando as veas ata os piares que resisten o tempo: como a pedra, a casa, o forno granítico entre as hedras.

A poeta séntese herdeira de todo isto, da súa terra, mesmo dos vestidos dos seres queridos, e camiña cara a atrás recollendo “traxes de voda secos nos armarios”. Vivir pois coa humidade e coa pedra dentro. Mais tamén con vontade de cambio, porque en comparación co anterior poemario, en As entrañas horas o eu poético exprésase cunha nova tonalidade, máis íntima e asemade, talvez, máis dura e comprometida.

Ademais de todo isto, percibo nos versos de Emma Couceiro: outras alfaias, algunhas moi ousadas: unha rotura coa linguaxe que se amosa na modificación do léxico, na procura de novas palabras para  definir paixóns, nas audacias imaxinativas, na teimosa e consciente fidelidade a certos castelanismos (“estos”, entre outros). É así como a poeta fai renacer o poema sen demagoxias, sen mentiras, con moita naturalidade e, ao mesmo tempo con forza e radicalidade, alicerzándoo na singularidade: “Destruír a historia para conservar as historias. Emma Couceiro, como todas as poetas que desde Xohana Torres se oufanan co berro “Eu tamén navegar”, marca a feminidade dunha forma moi forte e fermosa.

 

Emma Couceiro

E por último sutura o pensamento ou unha certa concepción da existencia coa beleza, como fixeron os poetas da “idade dos poetas” (Celan, Hölderlin…). Como mostra este gromo de ouro: “Que bonito ir até o fondo na na / que bonito non ser nada / que se dormes non hai nada / na na nada / e ademais / teño os pés tan fríos…”

En decembro de 1997, nun acto emotivo que o Concello de Dodro repite todos o anos convocando os veciños co arrebato da poesía, e na memoria de Eusebio Lorenzo Baleirón, Emma Couceiro recibía e agradecía o  Premio cun texto primorosos no que a poeta facía a mellor esexese da súa obra. Tiradas do mesmo estas liñas que se brindan a todas e a todos aqueles dispostos a iniciarse nos deleites das palabras meigas: “Destrucción do tempo, memoria, espazo, historia, para a reconstrución. Un eu no centro da nada, un corpo. E entrañar, adentrar, afondar no corpo. Ser un corpo, percorrelo, asumilo e posuílo. As raíces do corpo. A patria que é a terra e o corpo atrapado nas raíces…A historia que se proclama, a que se constrúe coa palabra. E nacerse.”

A NOVELA DO BISPO GONZALO ARIAS

San Gonzalo

Álvaro Cunqueiro

Edición e tradución de Teresa Monteagudo

Ir Indo Edicións, Vigo, 121 páxinas

(Libros de fondo)

 

En tradución de Teresa Monteagudo, Ir Indo Edicións rescatou para o lectorado galego un texto de Álvaro Cunqueiro, sen dúbida un texto menor, pero que se converte en importante por estar escrito por esa figura singularísima da nosa literatura. En efecto, San Gonzalo pertence á taleiga sen fondo de textos  de Cunqueiro aínda sen recompilar; textos escritos ou reescritos en castelán, e publicados  nesa lingua cos que o creador mindoniense sobrevivía á fame dos anos anos duros da posguerra. Asinado por Álvaro Labrada, un dos moitos pseudónimos que empregou Cunqueiro ao longo da súa vida, San Gonzalo apareceu publicado en castelán no ano 1945, editado pola Editora Nacional. Traducido no ano 2000 ao galego, significa a recuperación dun texto cunqueirán hoxe en día de non doada localización.

San Gonzalo é a historia /novela de Gonzalo Arias. Corren os tempos do latín místico, do século de ferro. A sede episcopal de Britonia, unha sede medio trashumante e que perderá o seu nome para tomar o dos monxes dumienses, fica vacante porque Rosendo deixa a súa cadeira para ir de abade a Celanova. Para substituílo, o pobo elixe a Gonzalo Arias, un fradiño de vinte anos que vira a Nosa Señora das Mazás na horta do mosteiro de Lourenzá, e escoitaba os violíns da corte celestial. Gonzalo será un bispo de comida sinxela e parva, amante do Ermo, a Tebaida de Ortigueira onde aprende a predicarlle aos peixes da ría, aos paxaros e animais da fraga, a vencer ao Demo máis de cen veces. E cando a onda viquinga, vermello e loito na súa divisa, escurece as costas lucenses e as xentes lle pregan a Deus aquel “a furore normandorum, libera nos domine”, a celeste e anxelical artillería afunde as naos dos guerreiros de Odín, respondendo ás oracións do bispo Gonzalo Arias desde a Agrela. A seguir, Gonzalo faise peregrino a Compostela, romeiro a Roma e palmeiro a Terra Santa, vivindo as fábulas da palmeiría a través dos camiños sombrizos ou desérticos e poirentos do ano mil, e entrando por veces en contacto coa materia de Bretaña ao atravesar a “douce France”, onde aínda resoa o eco do olifante de Roldán.

De Gonzalo fícanos a memoria dos seus sete milagres, a batalla naval contra os normandos, o baptisterio de San Martiño e un zapato branco con espigas de ouro bordadas, e que Álvaro Cunqueiro confesa ter collido e que agora ule a neftalina. Do intento biográfico do marabilloso fabulador mindoniense, o que fica é a novela dun santo e dun heroe popular do ano mil.

A potencia fabuladora de Cunqueiro que deixa as súas pegadas mesmo nun texto insignificante, reescribe, como xa dixen, a vida dun santo medieval nunha novela de corte marabilloso, na que páxinas e máis páxinas escritas desde o seu particular universo e querenzas narrativas, xúntase ao núcleo diexético orixinal, mesturando, coma sempre en Cunqueiro, o real e o lendario.

 

Álvaro Cunqueiro

Deste xeito, o que ao final reloce é toda a capacidade fantasiadora de Cunqueiro nunha mesturanza de fabulación e erudición, neste caso grazas sobre todo a una verdadeira enchente de textos litúrxicos e citas en latín. Por medio de trazos rápidos e seguros, a palabra de Cunqueiro recrea con grande vivacidade as idas, as vidas e os feitos milagreiros do bispo Gonzalo. Iso si, aconchegados polos rechouchíos  do xílgaro, do tordo malvís, dos arrolos da rula e o canto matinal e translúcido da laverca, xuntamente co aletear dos anxos de douradas ás e as visións de Nosa Señora das Mazás.

A tradutora foi quen de transplantar con propiedade á lingua de noso o léxico ricaz e moi variado que Cunqueiro emprega en castelán. E a versión non soamente se amosa atenta aos trazos lingüísticos, senón tamén aos xiros semánticos. Porén, unha nota de edición, ao meu entender responsabilidade da tradutora, pode sementar a confusión na mente dos lectores, ao dar fe da súa intención de conservar as voces típicas do léxico cunqueirán, alterando pola contra outros aspectos para acomodarse ás normas que entonces rexían da RAG / ILGA. Como se a edición estivese feita desde un orixinal galego que non existe en ningures.

Desde a alma melancólica

O castelo branco

Orhan Pamuk

Tradución de Bartuğ Aykan e Eva Almazán

Editorial Galaxia, Vigo, 226 páxinas

(Libros de fondo)

No ano 2007, Editorial Galaxia, proseguindo coa súa política editorial tendente a normalizar as relacións entre os campos literarios galegos e os das restantes literaturas do mundo, puxo  nas mans dos lectores a tradución de O castelo branco do turco Orhan Pamuk. Non se trata, no presente caso dunha novidade editorial, senón dun texto do ano 1985, un clásico da literatura turca que, desde hai máis de dez anos, temos a posibilidade de gorentar na lingua de noso nunha versión directa do turco, quizais por cousa dese plus promocional que supuxo a concesión de Premio Novel no ano 2006 a seu autor.

O castelo branco  é a terceira novela de Pamuk e significou para o escritor o comezo do éxito mundial que remataría co outorgamento do Novel de Literatura. En O castelo branco atopamos ante todo a un escritor que esculca as pegadas, encontros e desencontros, de Oriente e Occidente e viceversa. A trama argumental da novela achéganos á historia de dous homes: un veneciano e un turco, cuxas vidas se entrecruzan. O primeiro, un  científico italiano, é capturado polos piratas do Mediterráneo. Levado a Turquía, pasará uns anos baixo o poder do sultán que finalmente o regalará como escravo a un sabio turco que, cobizoso de coñecer os avances de Occidente, pronto ficará seducido polos coñecementos da súa nova adquisición.

O escravo italiano, nunca citado polo seu nome, representa a modernidade occidental. O seu amo móvese máis pola fe que pola lóxica. Case sen se decataren, ambos viven xuntos en Istambul vinte e cinco anos. Sentan cada día arredor dunha mesa, como quería o italiano e non no chan como suxería o turco, a compartir coñecementos. Este diálogo intercultural dá bos resultados: fabrican espectaculares fogos artificiais, controlan a peste bubónica e interpretan os soños do sultán que os nomea asesores seus.

Mais este delongada convivencia tamén carrexa as súas trampas: chega un intre no que comezan a confundir as súas identidades. Ao final do libro, cada un toma o rumbo do outro e nin sequera se sabe cal dos dous conta a historia en primeira persoa. É esta, na miña estima, a verdadeira idea-eixo que latexa na novela: a historia de dous homes que trocan o seu lugar na vida. Por riba dun relato de aventuras, coloreado con tons exóticos, paira o motivo central do dobre, do sosias, do intercambio de roles, tema moi reiterado no panorama da literatura universal. Un xogo de identidades que é intencional.

Pamuk deixa claro no seu texto o fácil que resulta influenciar a o outro, malia tratarse de dúas persoas provenientes de mundos tan distintos. Pero se iso lle acontece aos seres humanos, coas culturas pasa algo parecido, especialmente coa turca que terma do espírito de Europa e á vez síntese culpable polo mesmo. Unha tensión que lembra a de dous irmáns competitivos e que Pamuk experimentou na súa infancia e adolescencia. Xunto a esta idea central, flúe polas páxinas da novela un mangado de posicións ideolóxicas, explícitas ou agachadas. Entre elas cómpre salientar o respecto polas diferenzas, pero sen esquecer a identificación do autor coa liberdade e a tolerancia. Na novela prodúcese unha manifesta superación da paixón polas identidades nacionais exclusivas, que son o maior atranco contra a paz.

 

Orhan Pamuk

Pamuk bota man da estrutura narrativa propia da novela occidental, pero non perde os trazos tradicionais da escrita oriental. O ambiente máxico, ateigado de lendas co que está ganduxada a obra, acércanos a esa “alma melancólica da súa cidade natal” da que falou no seu día a Academia sueca. Todo isto complétase cunha prosa eficaz, moi natural, sen lirismos innecesarios, capaz de acompañar a evolucións psicolóxica de dous personaxes que se desenvolven chegando a adoptar cada un a perspectiva do outro, vendo a través da súa mirada.

Entre a aventura e a Historia

A do vinte e un

Hixinio Puentes

Sotelo Blanco Edicións, Santiago de Compostela, 433 páxinas

(Libros de fondo)

 

Foi no ano 2000 cando O bandido Casanova, unha novela de Hixinio Puentes (O Porto do Barqueiro, 1952), un autor ata entón descoñecido nos eidos da narrativa, se convertía na grande novidade da narrativa galega de formato longo, e consagraba unha materia narrativa pouco frecuentada entre nós: a novela de aventuras esteada na historia. O escritor consolidou nos anos seguintes a súa vocación pola materia e as tramas aventureiras, co reto non doado de inserir a ficción na realidade histórica, que Hixinio Puentes supera dun xeito envexable, en especial cando o facho da aventura leva os seus protagonistas aos espazos do mar e das naves que o sucan, temas nos que é un experto investigador.

Desta volta, A do vinte  e un, a última achega do autor, apreixa un período  transcendental da historia española, os primeiros anos do século XIX, que serven como pano de fondo ás andanzas e aventuras do protagonista e relator en primeira persoa, Xoán Pardiñas, un mozo galego da Costa da Morte, que vai reflectindo a súa vida e é testemuña, desde o seu oficio de ordenanza dos altos mandos da Armada, da defensa do Ferrol, do desastre da batalla que tivo lugar en Trafalgar o 21 de outubro de 1805, data da que tira o título a novela, dos sucesos da Corte que rematan coa destitución de Godoy e a abdicación de Carlos IV, do troco de alianzas e da loita contra os franceses. O destino levarao finalmente a Inglaterra onde actúa como home de confianza do embaixador español e en labores de espionaxe que lle permiten pescudar as orixes dos movementos independentistas das colonias de América e mesmo o xurdimento do nacionalismo irlandés. Mais todo isto, como xa dixen, actúa como marco para  a recreación das andanzas do protagonista, nun relato de aventuras escrito co alento e o recendo dos clásicos do xénero.

 

Hixinio Puentes

O autor emprega a lingua dun xeito sinxelo, pero especialmente ricaz no uso do léxico mariñeiro. Describe perfectamente  a sociedade de comezos do século XIX, en especial a da cidade de Cádiz, coa súa colonia de habitantes de todas as clases e  profesións e a dun Londres dickensiano, que actúan como elementos corais dos acontecementos históricos. Hixinio Puentes mantén así mesmo con habilidade un bo ritmo narrativo, o dinamismo e a intriga propias do subxénero aventureiro, aínda que o relato nada perdería co adelgazamento dalgúns capítulos, como tal os das regueifas coas mozas gaditanas. E sobre todo, neste relato unha vez máis ametafórico, malia situar o protagonista en relación con acontecementos e personaxes históricos, inxectar ficción na realidade, co que todo queda sometido ás leis da ficción, o lector non atopará atrancos para distinguir a fabulación da historia, á que a primeira ilustra grazas a súa acción embelecedora.

Un pesadelo ateigado de escenas kafkianas

A torre no deserto
Xoán Fuentes castro
Editorial Toxosoutos, Noia, 258 páxinas
(Libros de fondo)

Cun título tirado dun fragmento de literatura fantástica que le un dos personaxes, debutou Xoán Fuentes Castro (San Vicente do Mar, 1932 – Pontevedra, 2013), de forma serodia, pero moi digna, na narrativa galega. Porén a súa achega as nosas letras veu precedida por un amplo e eficaz labor como tradutor. En efecto, Xoán Fuentes Castro verteu ao galego antes desta novela, entre outras, obras como A engranaxe, O último Safari, Lingüística e colonialismo, Para comprender a música contemporánea, Conversas con Kafka e certos relatos de Joyce.
O fragmento que Xoán Fuentes Castro fai seu, sinálanos a idea xeratriz desta súa primeira novela. No medio do deserto, uns traballadores constrúen unha torre sen portas para celebrar a memoria dun príncipe que non chegou a nacer. Unha fermosa torre que non necesita de portas porque dentro non hai nada. Só a area na que se apoia. Unha construción que funcionalmente roza o absurdo e que serve de perfecto epígrafe para rotular os sistemas e os mundos que o autor nos fai ollar na súa narración.
Todos temos lido historias-pesadelos que, nun principio pertenceron ao campo da fantasía pero que, co paso do tempo, foron cambiando as súas coordenadas e remataron por se converter en reais. Unha destas historias-pesadelos, que nos tempos que corren, deixan de ser inverosímiles, é a que se atreve a contarnos Xoán Fuentes Castro. Unha histioria estarrecedora que debemos colocar na fileira e no ronsel das utopías negativas, aquelas visións do futuro que non viven da anticipación dunha maior liberdade, senón que nos lembran a ameaza da súa perda. Así, ás obras clásicas desta visión pesimista -quizais antiutópica- como Nós de Eugene Zamiatine, Un mundo feliz de Aldous Huxley, 1984 de George Orwell ou Fahrenheit 451 de Ray Bradbury, cómpre engadir A torre no deserto de Xoán Fuentes Castro. Como esas novelas, a fabulación de Xoán Fuentes Castro acentúa ata o caricaturesco a visión crítica do momento presente, proxectándonos nun porvir que, ao contrario das utopías positivas, xa non é radiante, senón perigoso e aterrador. Tampouco A torre no deserto describe relacións verdadeiramente humanas, senón o monstro totalitario, un antagonista inhumano que se absolutiza e nutre de todos os tópicos redentores; busca un perfecto axuste social e introdúcenos nun orbe de imaxes arrepiantes, verdadeira fábula do mundo moderno, por mor do seu culto a certas innovacións tecnocientíficas e do acatamento de tendencias tiránicas e ditatoriais que, sen nos decatar, rebentan con moita frecuencia.
O autor amósanos un escenario, o territorio dunha realidade bipolar desde o que aos protagonistas lles resulta posible enxergar dous futuros ao alcance da man, separados por unha verdadeira folla de navalla. A un lado, o mundo organizado, seguro, hermético no que se descoñecía a crueldade e o erro, mais no que pensar e sentir eran unha perda de tempo e estaban prohibidos porque xa o facían para os demais os bonzos do sistema. As autoridades cubrían as necesidades básicas e toleraban, e mesmo fomentaban, unha rede de caprichos. Pero as paixóns grandes e pequenas, os sentimentos, e sobre todo a doenza identitaria, ficaban desterrados, xa que non traían máis que conflitos, inimigos por excelencia do sistema. Fronte a este mundo unificado, libre de contrastes, alleo a calquera caste de continxencia, e vedado a toda aventura persoal, estaba -e está, poderiamos dicir- o seu oposto que reproduce a existencia humana en toda a súa crucial e contraditoria crueza. En definitiva, as dúas caras da maioría das configuracións sociais que agachan no seu interior “o tenebroso e satánico en combate perpetuo co luminoso e sublime.”

 

Xoán Fuentes Castro

Neste dominio inhumano, un home, emblema de todos os que procuran e se decatan de que o sistema rexistra e goberna día a día o programa das nosas vidas, atopa unha nena á que profilla e emprende unha viaxe, culpado e desterrado por lle dar cabida aos sentimentos, cara a unha cidade inexistente, un lugar de ficción que ninguén coñece. A partir de aquí, o texto convértese nun peregrinar tras un fantasma. Unha viaxe absurda, nun país non menos absurdo, que leva os protagonistas cara á inexistencia, ao anonimato, símbolo do que moitos sistemas sociais actuais intentan facer cos seres humanos: degradalos á inexistencia.
Un desenlace, afastado de calquera tipo de convencionalismo optimista, ponlle fin ao retrato ficcional deste pesadelo ateigado de escenas kafkianas. Unha tremenda arremetida contra a faciana máis negativa do sistema que cambia de nome, de aspecto e de épocas, pero que xermola inexorablemete coma os fungos, vive do home e catalógao, aínda que soamente sexa para condenalo.

“Salseiros”: pequenas historias do noso mar

Salseiros
Francisco Calo Lourido
Edicións Espiral Maior, A Coruña, 117 páxinas
(LIBROS DE FONDO)

En setembro de 1999, no seu discurso de ingreso na Real Academia Galega, queixábase Francisco Fernández Rei da escasísima presenza do mar na cultura galega, e en particular na literatura. Unha presenza mirrada e insignificante se a comparamos co mundo da terra. Algo semellante sinalaba Carlos Casares uns meses antes: a ausencia da épica do mar é unha das grandes frustracións da literatura de noso. Un laio de análogas dimensións xa se lle escapara moitos anos antes a Antón Villar Ponte: “No ha sido el marinerismo lo que más atrajo la atención de nuestros poetas y escritores”. Porén, como evidencia o amentado discurso de F. Fernández Rei, o mar, o noso mar, no está de todo ausente da nosa poesía: desde as barcarolas de Paio Gómez Chariño ata o mar, en xeral moi literario de O Cancioneiro e o mar editado polo Fogar do Pescador de Vilaxoán. Entremedias, o mar con ribeiras e desde o peirao de Ramón Cabanillas, e un mar irreal “sen ribeiras nin costas” de Manuel Antonio. Tamén na narrativa galega existen algúns retallos de mar. Páxinas de autores como Víctor Freixanes, Xavier Queipo, Martínez Oca, Alfredo Conde e Xavier Alcalá, entre outros, así o testemuñan. Hai mar, sobre todo o mar dos caladoiros do Grand Sole, na narrativa dos 90. Mais, trátase sempre dun mar mínimo e insignificante se o cotexamos co mundo da terra. Xa que logo, como concluía F. Fernández Rei: moita costa e “pouco” mar.
Francisco Calo Lourido é un dos investigadores da nosa herdanza cultural que máis atención lle ten dedicado ao universo marítimo galego, e os seus estudos sobre a nosa cultura mariñeira figuran entre aqueles que son imprescindibles para coñecer as nosas raíces culturais. Pero Salseiros significou un xiro radical na súa escrita. Un acercamento ao eido da narrativa sobre todo na modalidade do relato. Salseiros foi, con todo, a primeira das súas achegas á ficción que viu a luz, e na mesma ollamos non un mar obxecto de investigación etnográfico-antropolóxica, senón un mar fabulado, ou o que é o mesmo: o traballo de investigación antropolóxica é substituído pola creatividade fabuladora.
En Salseiros o lector atópase con esa caste de literatura que na actualidade tanto se está a prodigar en moitos sistemas literarios: a narrativa de distancias curtas, o relato de oito ou dez páxinas que esixe do creador unha constante disciplina para conxugar intensidade e brevidade, mais non outros esforzos de maior entalladura. Unha disciplina que podemos observar nos relatos de Salseiros, aínda que en proporcións moi diversas.
As catorce prosas de Salseiros teñen un único eixo temático: o mar e as súas xentes. Un mar veciño e familiar, o do Porto do Son en concreto, ao que avistamos, non desde as atalaias imaxinadas ou afastadas, senón desde o quefacer diario dos seus habitantes, desde os seus peiraos e ribeiras, desde as súas tabernas e parladoiros. Neste espazo real e achegado, acontecen pequenas historias que forman parte do vivir cotián de xentes de carne e óso, transformadas en pequenos heroes desa diaria epopea que supón o subsistir no medio das acometidas dun medio imposible de dobregar.
Historias de mariñeiros, dos seus días e dos seus traballos, dos seus medos, das súas teimas e esforzos. Mariñeiros que halan un día e outro tamén o liñó do congro ou a raña do polbo nun contexto de silencio e morte, cando moitos se disfrazaban de azul. Historias dun mar bravo e negro como a morte, que é espectador calado de contendas criminais e de vidas que van ao fondo. Prosas nas que narran así mesmo as lerias e hipérboles que contan os mariñeiros, as troulas e serenatas do mozos do Son, fuxindo sempre do poder omnímodo da garda civil. Relatos festivos e rexoubeiros que narran infidelidades patentes mais non consumadas por mor dos anos e da vontade relaxada polo alcohol, ou pelexas entre cativos lembradas desde a nostalxia, como se algo se acabase de se rachar para sempre. Entrañables historias de vellos e netas con polbos que locen antiparras atopadas cerca do seu coveiro. Historias así mesmo de pobres mariñeiros cheos de fillos e débedas, explotados nas súas miserias para serviren de engado para o Servizo de Vixilancia Aduaneira, para que eles -“os fillos de puta”- poidan descargar noutro sitio.

 

Francisco Calo Lourido

E así ata completar catorce narracións vernizadas con certas doses de costumismo que converten en ficción os aspectos máis humildes e cotiáns da vida dos nosos mariñeiros, deses que diariamente gañan o quiñón ou a morte sen realizaren grandes singraduras. Historias nas que o lector non perde o norte, nin vai a pique en ningún momento, malia a levidade e lixeireza de moitas delas, porque o autor é quen de ofrecer o calado dunha verdadeira aventura e o fío dunha trama narrativa crible que desenvolve botando man dun rexistro léxico especializado e riquísimo, no que están presentes a fala e as expresións das xentes do mar do Son. Un verdadeiro idiolecto, xa que logo, que lle serve de vestimenta para narrar as grandes e pequenas epopeas de persoas reais que viven e morren a carón das contornas incertas do mar.

Narrativa breve de Otero Pedrayo

Contos do camiño e da rúa
Contos de Santos e Nadal
Ramón Otero Pedrayo
Editorial Galaxia, Vigo, 116 , 110 páxinas
(Libros de fondo)

Ademais das edicións en distintas coleccións, desde comezos do presente século, Editorial Galaxia vén publicando distintas bibliotecas de autor (Biblioteca Castelao, Blanco Amor, Vicente Risco, Ánxel Fole, Álvaro Cunqueiro, Carlos Casares e tamén a Biblioteca Otero Pedrayo). O obxectivo das mesmas non é outro que publicar agrupadas e cun deseño especial algunhas obras dos clásicos do seu fondo editorial. Polo de agora a “Biblioteca Otero Pedrayo” conta con oito títulos, o último Lembranzas do meu vivir, editado hai unhas datas. Os títulos que hoxe comento como libros de fondo, forman parte desde o ano 2003 da “Biblioteca Otero Pedrayo”. Ambos os dous contan cunha edición diferenciada, tanto no deseño como na iconografía das cubertas, tiradas de obras pictóricas de Isaac Díaz Pardo.
Cerca de vinte e cinco anos separan a redacción dos relatos de ambos os dous volumes. Contos do camiño e da rúa aparece en 1932 en edición da Editorial Nós. Son sete textos reproducidos na “Biblioteca Otero Pedrayo: “A serea”, “A criada”, “O fidalgo”, “O Pecado”, “O Pazo das Cinco Chagas”, “Medicina legal” e “Dona Xohana e don Guindo”. A partir desta data (1932), e nomeadamente nos anos de posguerra , Ramón Otero Pedrayo escribirá moreas de relatos. Os texto de Contos de Santos e Nadal foron redactados en 1956, no cuarto do hotel no que Otero Pedrayo se hospedaba en Santiago de Compostela, e coa intención de completar o ciclo narrativo dedicado ás distintas estacións do ano. Trátase de nove relatos que confirman os trazos máis característicos da narrativa breve de Otero Pedrayo, e inciden na temática das súas pezas anteriores.
En efecto, a poligrafía de Otero Pedrayo, a súa riquísima cultura e a súa fervenza creadora fixeron abrollar numerosas pezas breves de ficción. O relato, sen ser o xénero que máis fama lle proporcionou, ten en Otero un asiduo e notable cultivador. Trátase dunha narrativa realista na que non soamente imos atopar a épica de tema fidalgo, que diría o seu primeiro crítico, Ricardo Carballo Calero, senón tamén unha cosmovisión do mundo galego. Unha verdadeira antropoloxía galega que establece unha clara dicotomía entre a vida na aldea e a vida vilega, trazos que non soamente marcan a escrita de Otero Pedrayo, senón en xeral a de todos os escritores do Grupo Nós.
Os dous volumes, reeditados na “Biblioteca Otero Pedrayo” confirman que, entre os seus moitos merecementos, a Otero Pedrayo correpóndelle o de ser o principal creador dunha narrativa breve en lingua galega. Unha prosa abertas ás influencias que triunfaban alén das nosas fronteiras, acorde coas esixencias dos tempos, capaz de rachar cos esquemas costumistas e folclorizantes que a aferrollaban desde o século XIX. Como subliña o primeiro crítico dos contos de Otero Pedrayo, Carballo Calero, a narrativa breve oteriana ten unha importancia de primeira orde na historia do noso conto literario, xa que supón unha ampliación temática e unha modernización técnica do mesmo.
Parafraseando a Varela Jácome e analizando o conxunto da narrativa galega breve anterior, cómpre recoñecer que os relatos de Otero, xunto cos de Risco, Castelao e Dieste, significan a verdadeira modernización da narrativa breve de noso. Mais é con Otero Pedrayo co que xorde unha nova arte de contar, na que xogan un papel decisivo a ampliación temática e a modernización técnica da narrativa breve galega, ata entón choída dentro das fronteiras ríxidas dunha escrita de indubidable sabor costumista.
Os dezaseis relatos, recollidos nos dous volumes, amosan que a prosa curta non lle quedou curta á creatividade explosiva de Otero Pedrayo e que soubo adaptarse habilmente á brevidade e á condensación propia do subxénero. A narrativa breve oteriana debuxa unha Galicia ateigada de orixinalidade e de riqueza de matices e aspectos. Ningún outro creador galego do seu tempo acometeu, con tal luxo de perspectivas, a tarefa de describir literariamente o ser natural do país.
Verbo da lingua e do estilo da prosa destes relatos, aínda que son elementos importantes para o escritor de Trasalva, cómpre recoñecer que na súa prosa non atopamos o labor dun ourive atento e coidadoso, nin o dun estilista clásico, senón unha grande e descoidada espontaneidade, caracterizada ademais polo emprego dunha morea de imaxes que lles achegan ás páxinas destes contos un aire barroco.