A imaxinaria estirpe galega de García Márquez

 

A Galicia máxica de García Márquez

Carlos G. Reigosa

Edicións Xerais, Vigo, 2013, 94 páxinas.

 

   Un escritor como Carlos Reigosa que no seu propio mundo literario procura retratar a realidade dun modo creativo conxugando o espazo máxico e o espazo racional, posúe todos os créditos para achegarnos a esa “verdade poética” da orixe galega de Gabriel García Márquez. Reúne ademais Carlos Reigosa a condición de xornalista que lle permitiu, nesta ocasión, un contacto directo e persoal co Nobel colombiano.

   Orixe galega que lle viría pola liña da súa avoa Tranquilina Iguarán Cotes, da que o escritor nado en Aracataca aprendería o seu xeito de contar, malia que  esa descendencia de galegos de dona Tranquilina cómpre poñela entre interrogantes. De feito os seus apelidos, Iguarán Cotes pouco teñen que ver con Galicia, senón coa Guajira e coa rexión caribeña de Colombia (Departamento do Magdalena).

   As mesmas pescudas que dun xeito tan amplo como minucioso realizou Carlos Reigosa para atopar materiais documentais que probasen que os antepasados, ou algún dos devanceiros, da “avoa galega” de García Márquez eran galegos, remataron no fracaso. O resultado desas pescudas e investigacións é o que nos ofrece esta obra, xa publicada en edición non venal en 2008 pola Secretaría Xeral de Comunicación da Xunta de Galicia.. Unha investigación alimentada, como lembra Fernando Salgado na Introdución deste libro, polo mesmo García Márquez “con alusións salpicadas aquí e acolá, con frases evanescentes e equívocas, cabos soltos que aínda ninguén logrou anoar”.

   Xa que logo, incógnitas non resoltas, pero que nos mergullan en territorios máxicos, en eidos bretemosos, cuxo resultado é unha “verdade poética”. A “verdade poética” desa avoa que falaba como relataba Kafka. Un espazo de ficción sen fronteiras rexido polas leis da imaxinación.

   O libro de Carlos Reigosa dá conta dese xeito de contar da avoa, dese realismo máxico co que Gabo escribiu Cien años de soledad; da viaxe do escritor colombiano a Galicia a comezos de 1983 para regalarse un dos seus soños máis antigos. Viaxa á Galicia da que tanto lle falara Fidel Castro e na que se sente entre os seus antepasados. Galicia, un dos países míticos nos que, xaora, nunca sae o sol; do seu encontro con Gabo en outubro de 1991 na sede da Axencia EFE en Madrid, das conversas que mantiveron e nas que aparece Fidel Castro como unha persoa de gran teimosía, paradigma da imaxe universal do galego.

  

Carlos G. Reigosa

A obriña de Carlos Reigosa remata con tres referencias a xeito de epílogos: a relevancia no éxito de Cien años de soledad de Francisco Porrúa, editor galego-arxentino que en Editorial Sudamericana pon na rúa a primeira edición dese Don Quijote do século XX, en 1967; as relacións “indecisas e veladas”, mais de grande proximidade literaria entre  García Mçárquez e Álvaro Cunqueiro; e finalmente unha cala moi interesante no “xeito de contar”, no realismo máxico: a súa orixe e as súas características proxectadas  no seu cumio e emblema: Cien años de soledad.

   Unha achega de xornalismo de investigación interesante e de doada lectura á figura do escritor nado en Aracacata  que moitas veces confesou ter escrito ao ditado formal da súa “avoa galega”. Segue no aire a verosimilitude da ascendencia galega de García Márquez  (el mesmo remite a xornalistas e investigadores para que a descubran pois necesita sabelo). O texto de Carlos Reigosa non agocha ese, polo de agora, indescifrable inquérito. Mais achéganos a outra clase de estirpe, a literaria. E na mesma, a influencia da avoa que sen se conmover lle contaba ao cativo en Aracataca cousas atroces e de mortos, foi decisiva.

Friso de destrucións e derrotas

 

Todos os días

Alberto Ramos

Sotelo Blanco Edicións, Santiago de Compostela, 2013, 263 páxinas.

 

   Alberto Ramos sabe de satisfaccións e contentamentos por conseguir premios literarios. Tres libros de seu, malia a súa xuventude, e os tres galardoados. Pero tamén sabe, porque o viviu en carne propia, das angustias, mágoas e traxedias dun despedimento laboral, iso que a terminoloxía burocrática e oficial, que forma parte do noso vivir cotián, chama eufemisticamente  un ERE de extinción. E desa sensación de desespero, culpabilidade, depresións e alienación trata esta novela, como salientou o xurado que lle outorgou  o Premio Risco de Creación Literaria o pasado ano..O paralelismo, xa logo, entre a situación persoal e a do protagonista de Todos os días semella indubidable e non só circunstancial. O mesmo autor recoñece que na novela hai elementos biográficos. Con todo, a historia de Todos os días transcende as continxencias e circunstancias biográficas e retrata de xeito moi acaído as sensacións e os pensamentos que necesariamente se incuban e acaban por estourar en calquera das moitas persoas que están a pasar por semellante situación traumática: un infranqueable muro do baleiro, da desolacións diante dos ollos e a todas as horas do día. Un valado  sen portas nin fiestras e que hoxe ten un nome tan cotián e repetido.

   Mais este libro é unha novela, estamos, xaora, no terreo da ficción, esa ficción que o aproveita todo e non pode deixar de lado as pavorosas complexidades do momento presente e esa inmensa balloada de “cadaleitos” que está  a deixar a crise económica, laboral e con todos os apelativos que se lles queira engadir. Todos os días é unha das primeiras novelas que retratan as causas e os efectos desa crise maligna, convertida en despedimento, nunha persoa: a alienación, a morte por dentro.

   A materia que alimenta estas páxinas é unha das tantas “semanas negras” dun mozo xornalista de vinte e sete anos, doces meses despois de que o xornal no que traballaba, pechase por un ERE de extinción. O autor, comezando por un título moi apropiado, capta a ruindade e perversión do presente, sen elisións nin escamoteos, O protagonista no ten nada que facer, dálle igual que sexa un día ou outro. Todo é inhóspito, triste, unha aliaxe de desacougos, baleiro, ata o punto de que a  cama é o seu único aliado. Nela pasa mañás e moitas tardes de comatoso, para roubarlle horas ao tempo, a eses días que son todos iguais. Ninguén o chama para unha entrevista de traballos, non ten en que ocupar as horas. Os problemas familiares e os consellos do amigo, a voz crítica da súa conciencia, soamente acentúan a sensación de baleiro.

   A novela insiste, quizais ata a enervación, no trauma que vive un parado de larga duración no momento presente: todos os días son iguais, aquí non hai sitio para ninguén,  a información que lle ofrecen la oficina do Servizo de Emprego é intranscendente, os verdadeiros culpables do ERE seguen aí. Mais, sobre todo, a ficción de Alberto Ramos realiza unha tremenda calada no mundo interior dun derrotado neste tempo de crise: canso de todo, barco varado, sen ningunha motivación, desnortado e á deriva, un ninguén. É tal a alienación interior do protagonista que unha intranscendente chamada telefónica, cara ao final da novela, semella traer unha raiola de esperanza.

   Alberto Ramos describe o pesimismo e a derrota existencial do protagonista que troca a súa alienación laboral por outra persoal, aínda moito máis efectiva. E faino pautando as sensacións que emerxen neste mozo derrotado e os poucos acontecementos exteriores no período dunha semana, elección que me semella moi

Alberto Ramos

apropiada porque coadxuva a manter un ritmo constante. Emprega ademais con habilidade unha estrutura narrativa non lineal, con saltos no tempo, analepses  de doada comprensión para o lectorado. E bota man, de xeito moi eficaz, da descrición do ambiente exterior, xélido, con ceos grises, humedén… como perfecta resonancia da negrura e paulatina destrución interior do seu protagonista. Unha ollada realista, cunha linguaxe visual e un amoado de metáforas de natureza existencial moitas delas orlan, non con amavías, mais si con firme pulso esta convincente novela que procede desa gran tradición de ficcións que emerxen en todos os tempos, ateigadas de noticias do aquí e do agora. Mérito, xa que logo, non menor do autor é para min a súa acuidade para captar sen elisións  este tempo presente, misérrimo, que semella inmorredoiro e coas portas pechadas para homes e mulleres.

“Mimoun” vinte e cinco aniversario

 

Mimoun

Rafael Chirbes

Editorial Anagrama, 2013, 153 páxinas

 

   Dúas novelas emblemáticas da narrativa española contemporánea cumpren este ano o seu vinte e cinco aniversario. As dúas consagraron os seus autores como uns dos máis valiosos narradores da literatura española recente. Ese long seller que segue a ser La lluvia amarilla de Julio Llamazares, símbolo do éxodo rural dos anos 70, e a ópera prima de Rafael Chirbes, Mimoun, peza á que presto atención nestas parcas liñas. Mimoun acaba de ser reeditada con “honores de estrea” como manifesta o seu editor, Jorge Herralde. Mimoun non é a mellor novela de Chirbes, mais si a primeira, a que encenta un camiño balizado  de grandes éxitos literarios, como as súas dúas últimas pezas: Crematorio e En la orilla.

   Xa nesta súa primeira novela, deixa sentir Chirbes os tons da súa voz narrativa: literatura intimista, introspectiva, que narra o que ve e tal coma o ve, con certos flocos expresionistas. Un realismo comparable ao que practicou Francis Bacon, tal como escribe Fernando Valls.

   Mimoun é hoxe un texto mítico, mítico tamén na órbita da narrativa-pesadelo, porque o Marrocos  que o protagonista atopa en Mimoun, o pequeno lugar do Atlas, non é un marco exótico, senón un mundo pechado, hostil, opresivo. Unha localidade poeirenta e moribunda como Comala. Ese ambiente acubilla o principal protagonista, un español que chega a Marrocos co van propósito de rematar un libro. Porén, o que realmente fai durante o ano de estancia na vila marroquí, é establecer unha estraña armazón de vencellos tan desconcertantes como a soidade que rilla nel e nos seus compañeiros de vagabundaxes alcohólicas  e de sexo sórdido, practicado tanto con chaperos como con prostitutas.

  

Rafael Chirbes

Mimoun convértese así nunha rateira para os personaxes que desvarían pola novela, irremediablemente atados ao pequeno lugar do Atlas marroquí, Un lugar que escraviza e vampiriza.

   Xa que logo, novela de perdedores, de seres mergullados no mar de fondo dunha soidade interior, miserenta, desapiadada, que envolve os distintos personaxes nun frenesí do que semella que non hai forma de fuxir.

   Malia ser Mimoun a primeira novela de Chirbes, o lector atopará na mesma un escritor sólido, que estrutura a súa obra con poucos personaxes, que escribe cun estilo preciso, con diálogos concisos. Mais a súa é unha prosa que envolve o lector nunha atmosfera sinistra, caótica, sensual e á vez mortuoria. Todo iso fai que vinte e cinco anos despois da súa primeira edición, Mimoun siga escintilando como unha xoia literaria de desacougante primor e fermosura.

(Texto publicado no xornal El Correo Gallego o día 20 de xuño de 2013. Para ver o orixinal clicar aquí )

Unha historia de trasgos matemáticos

 

Universo Pitágoras

Rocio Leira Castro

Ilustracións de Xosé Tomás

Biblos Clube de Lectores, Cesuras (A Coruña), 2013, 70 páxinas.

 

   Rocío Leira castro é unha moza galega procedente dos mundos das matemáticas e da enxeñería que ten desde hai moitos  anos unha intensa relación co eido das letras, no que, xa de cativa, participara gañando varios premios literarios en narrativa curta e poesía nomeadamente. Unha relación que, a primeira vista, semella de difícil conciliación, pero que a experiencia histórica amosa que é moito máis frecuente do que pensamos. Abonda lembrar un só título, Alicia no país das marabillas, escrito por una gran matemático que asinaba co nome de Lewis Carroll.

   Porén, este seu Universo Pitágoras, profusamente ilustrado por Xosé Tomás, é o seu debut editorial en solitario. Un pequeno libro dirixido ao mundo infantil, mais que pode ser gorentado tamén polos adultos, e que forma parte da súa parcela íntima, esa que intenta conxugar coa outra: a dedicación profesional ao mundo da matemática.

   Universo Pitágorasfoi definido por unha das persoas que o presentaron (Miro Villar) como un libro embruxado por un trasgo matemático, feito do que tamén nos advirte a narradora na primeira páxina. Xa que logo, o que o lector vai atopar nas súas planas é un xogo literario marcado pola paixón polos números. A relación da cativa Xiana coas matemáticas e cos

Rocío Leira Castro

números que nunca se lle deron ben, ata que un día, pola xanela do seu cuarto, os números invaden o seu propio mundo, convidándoa a acompañalos nunha descoñecida e fabulosa aventura, ateigada de enigmas, probas de lóxica, xogos con números… A protagonista, secasí, fica atrapada nun ámbito no que participan por igual a fantasía, a razón e a realidade e que esixe da protagonista, e tamén dos lectores, o emprego da intelixencia para resolver esa manchea de enigmas, xogos e adiviñas.

   Unha das peculiaridades deste pequeno libro é a súa distribución editorial. Os capítulos aparecen editados ao chou, dun xeito desordenado. Ao final de cada un deles, o lector atópase cunha adiviña de carácter lóxico ou matemático que deberá resolver correctamente, xa que na mesma descubrirá a orde de lectura deste relato no que aventura se mestura acaidamente con valores formativos, mais sen caer en ningún didactismo.

   De por parte, Rocío Leira introduce o lector no seu xogo literario matemático cunha prosa na que escintila sobre todo a claridade e a naturalidade.

Friso da desesperación e da morte

 

Fin de poema

Juan Tallón

Sotelo Blanco Edicións, Santiago de Compostela, 2013, 134 páxinas

     Juan Tallón é un dos narradores emerxentes da literatura de noso máis notables. Un autor moi interesante porque as súas tres novelas ata agora editadas, así como a publicada hai apenas unhas semanas en castelán, acreditan unha escrita innovadora, vangardista, fragmentaria, minimalista e metaliteraria por veces, para alén de tanta literatura irrelevante e comercial que con frecuencia asolaga o mercado.

   A novela que comento, é unha mostra paradigmática do anterior xuízo. Juan Tallón coa súa persoalísima forma de enfrontar a construción dunha novela, xúntase a esa tendencia representada por moitos grandes escritores actuais que novelan doutro xeito, convertendo a escritores, artistas ou intelectuais en personaxes de ficción, convencidos de que os lindes entre realidade e ficción andan revoltos na narrativa actual e que intres desas vidas poden ou deben de ser recreados en textos perfectamente ficcionais.

   A trama de Fin de poema fabula vidas, concentrándose en momentos cruciais de catro grandes poetas do pasado século: Cesare Pavese, Gabriel Ferrater, Alejandra Pizarnick e Anne Sexton. En concreto, nas súas últimas horas con vida, ás portas do suicidio, o que dota á narración dunha especial intensidade, por veces agónica. Unha trama pois que recrea ficcionalmente anacos da vida persoal, literaria e mesmo editorial, as angueiras, medos, os seus infernos (cancro, alcohol, psicoses, paranoias) destes catro poetas, as noites das súas vidas, as súas experiencias vitais, o seu camiño pola cerna da angustia ata chegar a esa fenda definitiva: o suicidio que por fin conclusivo ao poema das súas existencias. O texto busca narrar esa fenda que se produce nos suicidas, o que ten moito de reto literario, mais tamén de reto existencial, porque ninguén sabe o que pasa nesa premorte pola cabeza das persoas que se dispoñen a pór fin as súas vidas.            

Juan Tallón

  Catro relatos suturados por un finísimo vínculo, malia tratarse de catro vidas independentes que ademais non tiveron relacións persoais entre si. Novela fragmentaria, mais non carente dun centro oculto que une eses fragmentos de vida, o que lle confire unidade ao texto, de maneira que, ao final, os diversos fragmentos son como teselas dun gran friso da desesperación e da morte como única saída posible.

 (Texto publicado o día 4 de xullo de 2013 no suplemento Faro da Cultura, páxina VI do xornal Faro de Vigo)

Álvaro Cunqueiro, xornalista

 

O mundo que teño de meu

Álvaro Cunqueiro

Edición de Xosé-Henrique Costas e Iago Castro Buerger

Editorial Galaxia, Vigo, 2013, 268 páxinas.

 

   Préstolle hoxe a prometida atención a este volume de Editorial Galaxia, que fai o número once da “Biblioteca Álvaro Cunqueiro” e que nos achega unha boa parte da obra xornalística dese Señor das maxias e das palabras que foi o autor de Merlín e familia. Neste primeiro volume da obra de Álvaro Cunqueiro no seu labor como xornalista, os editores, Xosé-Henrique Costas e Iago Castro Buerger recollen os artigos en lingua galega que Cunqueiro publicou en xornais e revistas desde 1930 a 1980. Por constituíren un corpus completo, non aparecen neste volume as columnas que Cunqueiro publicou no Faro de Vigo, dos que poderemos gorentar nunha futura entrega..

   A presente compilación preséntanos os artigos de Cunqueiro agrupados por publicacións nas que o escritor de Mondoñedo colaborou entre esas datas de referencia ás que antes fixen mención: Vallibria (1930), Galiza (1931-1933), Yunque ( 1931-1932) A Nosa Terra (1933-1935), El Pueblo Gallego (1934-1936), Nós (1934), La Noche (1948-1949), Alborada (1954), Vida Gallega (1956, 1962), Galicia Emigrante (1957-1958), Grial (1966-1980), Ronsel (1975), Nordés (1976).

   Cincuenta anos de xornalismo, de columnas de opinión nun xornal de tiraxe diaria ou artigos culturais, escritos con máis fondura ensaística para revistas como Grial, Ronsel ou Nordés. Xornalismo de opinión ou cultural alicerzado en raiceiras literarias e que tamén forma parte dese senlleiro macrotexto composto pola obra poética, narrativa, dramática, xornalística e tradutora de Cunqueiro. O lugar central que as tres primeiras facetas  de Cunqueiro escritor ocupan na literatura galega, propenden a facernos esquecer as outras dúas actividades literarias, precisamente aquelas que exerceu durante máis tempo e dedicación.

   O presente volume pretende, xa que logo, saldar a débeda que a literatura galega ten con Cunqueiro xornalista en galego, xa que a súa produción no mesmo xénero en español atópase recollida desde hai anos en varias edicións.

   Na etapa de preguerra,  a meirande parte dos artigos recollidos neste volume, aparecen publicados no xornal vigués El Pueblo Gallego. Artigos de vital importancia, como manteñen os editores porque nos mesmos están presentes os alicerces fundamentais da futura prosa do escritor, sobre todo no eido ficcional. Artigos, como case que todos os de preguerra, puntuados por dous marcadores semánticos: a vangarda e o nacionalismo. As súas referencias verbo da arte contemporánea e a defensa da patria galega, aínda que Cunqueiro se amose como un galeguista conservador e católico. Esa sua Patria “cuios muros gardo e cuia lei defendo como calquera”, tal como escribiu chamando ao SI na campaña do Estatuto de 1936.

   Con outras palabras e tonalidades, escribirá Cunqueiro a partir da barbarie da Guerra. É o Cunqueiro franquista, sobre todo dos anos corenta, que non en galego, pero si en castelán exalta coa retórica que se adoita empregar nos réximes totalitarios, a entrada de Franco en Madrid.

Álvaro Cunqueiro

Endalí que nos artigos que, pouco a pouco, empeza a publicar en galego en La Noche desaparece, como é facilmente entendible, toda connotación política que, malia a súa ideoloxía conservadora, o podía comprometer en tempos perigosos, e o que predominan son prosas de carácter literario, recreacións históricas ou lendarias e mesmo traducións.

   Sexa cal for a opinión que, a estas  alturas dos tempos, cadaquén  pode ter de Cunqueiro, o que é certo é que con este volume o lector ten nas súas mans un amplo abano de prosas de moi distinta natureza que lle permitirán obter unha visión máis cabal e completa dun dos grandes das nosas letras, tanto na súa vertente persoal, na súa evolución ao compás dos tempos, como naqueloutra creativa que é, sen dúbida a que máis nos interesa.

A arte da inservidume voluntaria

 

A servidume voluntaria

Étienne de La Boétie

Tradución de Armando Requeixo

Editorial Trifolium, Iñás-Oleiros (A Coruña), 2013, 83 páxinas

 

  

   O Discurso da servidume voluntaria ou contra o UN é un acto de escritura acometido hai máis de catro séculos por un estudante de dezaoito anos nunha época de apoxeo das monarquías absolutas e do desenvolvemento das estruturas administrativas en Francia, que establecen unha nova forma de gobernar: a arte da servidume voluntaria. Un texto clásico que segue sendo actual e que arestora podemos gorentar en galego, grazas á tradución que para Trifolium preparou Armando Requeixo.

  

Étienne de La Boétie

Saliento entro os aspectos merecentes de admiración neste breve ensaio,  a erudición e a solidez da argumentación; a precoz xenialidade do autor, e sobre todo a actualidade dun texto, non só precursor intelectual do anarquismo, senón tamén dos actuais movementos sociais de desobediencia civil. Ademais a sólida e erudita alegación que La Boétie soubo ver no feito da dominación política, un dos problemas fundamentais das relacións humanas.

   A desobediencia cívica é un concepto moderno, nacido no século XIX. Máis sen ningunha dúbida o Discurso de La Boétie participa desta modernidade, xa que nos convida a rebelarnos contra o tirano, contra as tiranías hoxe inseridas nas institucións e mecanismos de dominación global. Son estas algunhas das razóns que deberían servir de suxestións para ler A servidume voluntaria na lingua de noso.

 

( Texto publicado o día 27 de xuño no suplemento Faro da Cultura, páxina 6, do xornal Faro de Vigo)