O pasado 25 de agosto finou no Porto Bento Gonçalves da Cruz, médico e un dos grandes escritores portugueses do pasado século, coñecido nos eidos literarios como Bento da Cruz. Bento da Cruz (Peirezes, fregresía de Chã, Montalegre, 1925 – Porto, 2015) está considerado, como lembra Manuel Bragado, o seu editor galego, como “o príncipe do planalto barrosão”. Bento da Cruz experimentou desde cativo a miseria no traballo do campo e no pastoreo do gando, únicos sustentos familiares, que reflectirá nas súa obra literaria. El é un dos grandes escritores transmontanos de todos os tempos. Catorce novelas nas que evoca, en moitas delas, o antigo Barroso, Gostofrío e Planalto. Tres libros de biografía e ensaio, nun deles, Gerrilheiros Antiframquistas en Tras –os Montes (2005) rescata a memoria das guerrillas galegas que loitaron contra o franquismo. E os seus tres volumes de Crónicas (Prologómenos, 2007-2013), inspirados no mundo rural do que nunca se afastou, e publicados no xornal Correio do Planalto que el mesmo fundara despois da revolución do 25 de abril de 1974. Entre as súas moitas distincións, lembro o seu nomeamento como arraiano maior, que lle foi outorgado en agosto de 2011 no monte Pedreiro.
Dúas das súas pezas narrativas están traducidas á lingua de noso: O lobo guerrilleiro (1996) e A loba (2000), novela gañadora da III edición do Premio Eixo Atlántico de Narrativa Galega e Portuguesa “Carlos Blanco”, cuxa recensión crítica publiquei na revista Guía dos Libros Novos e que agora reproduzo con lixeiras variantes como homenaxe ao escritor arraiano, un clásico portugués de todos os tempos.
A loba
Bento da Cruz
Tradución de Moncha Fuentes Arias
Edicións Xerais, Vigo, 2000, 252 páxinas.
“Desde a fondura dos tempos, en Gostofrío víñase a este mundo e partíase del do mesmo xeito”. Velaquí unha das tantas reflexións que un narrador omnisciente e que no se acouta a observar, senón que tamén comenta o que ve, nos deixa caer de cando en vez verbo da vida no arraiano Barroso portugués, paralizada nos anos corenta -tempo da historia que relata Bento da Cruz- e ancorada ás mesmas formas de existir de hai catro ou cinco séculos. Porque, en efecto, por volta da década dos corenta, nese Gostofrío, símbolo e imaxe do noroeste portugués en Terras de Tras -os Montes, como acontece nos lugares galegos de aquén da raia, o mundo humano, e seguramente tamén o animal e o natural, segue a gobernarse polas mesmas pautas con que o facía varios séculos atrás. O autor exprésao de moi diferentes maneiras, unha delas, quizais simbólica, por medio da referencia ás choupanas do Barroso, aínda todas de colmo.
Noutros momentos narrativos, co descrición e relato das miserias materiais e morais destes seres habitantes dun inframundo que máis vale non coñecer. Pero Bento da Cruz faino sen miramentos e con absoluto realismo, como o vén facendo desde o ano 1963 con títulos como Planalto en Chamas, Filhas de Loth, Contos de Gostofrio ou O Lobo Guerrilheiro. Toda ela literatura sen melindres, narracións terribles e arrepiantes, desveladoras de experiencias pavorosas. Son anos de fame negra, de caldo e patacas escoadas á mañá e á noite, que afían o enxeño ata converteren en profesión os trucos da pedincha que os portugueses acostumaban exercer en Galicia, como tal o da pedincha para a casa queimada, o dos falsos tolleitos ou o das rapazas novas con barriga avultada.
Neste ambiente, enteiramente ancorado na tradición, é frecuente, e así mesmo intelixible, que abrolle a expresión dos instintos máis baixos (por exemplo, as violacións sistemáticas de tíos ás sobriñas de seis ou oito anos). Por outra parte, tamén resulta doado de comprender as respostas do pobo diante das indixencias cotiás, especialmente no caso dos comportamentos alleados. De maneira semellante a como se facía entre nós: o engaiolamento de subnormais e dementes en cortes, zulos e cortellos estaba á orde do día.
Este marco contextual sérvelle a Bento da Cruz para desenvolver a historia pavorosa das interioridades agochadas dunha das familias de Gostofrío: os Pereiras, tres irmáns solteiros, unha sobriña cativa, exposta ás luxurias e inmundicias dos seus parentes, e súa nai -a loba-, encortellada nunha espelunca da propia casopa. Unha familia comesta polos piollos brancos e pola miseria material, que acostuma ser o xerme daqueloutra que adoitamos chamar moral, porque a violencia dos pobres ten costume de se alimentar na lacería das súas vidas. De súpeto, este primitivismo empeza a dislocarse paseniñamente trala chegada á choupana dos Pereira dunha criada que, á súa vez, foxe da súa aldea, logo de darse conta de que lle gustaba perdidamente a fornicación, e para non vivir coa angustia de que calquera día lle faltase a menstruación.
A trama ficcional céntrase nas experiencias horrendas que se viven no seo desta familia, mais sen pechar os ollos aos terrores e despotismos que veñen do exterior, por exemplo, dos señores abades caloteiros, e nomeadamente das monxas dos Pétalos de Rosa, que se fan chamar “Soeurs” e que, como verdadeiros demos, aterrorizan as criaturas. Porén, neste espazo tan ruín e primitivo, e á par dos sentimentos e condutas máis escuras, o autor, como non podía ser doutra maneira, fai abrollar comportamentos nobres e xenerosos, personalizados case sempre nas protagonistas femininas do relato.
Tal como o agoiraba hai corenta e cinco anos o xornalista Guedes de Amorín, Bento da Cruz converteuse efectivamente, nun dos grandes escritores lusos do noso tempo. O narrador nado no lugar de Peirezes conseguiuno sen desertar nunca dunha literatura esgreviamente ruralista -nunca costumista-, elaborada desde unha actitude enteiramente realista, e por veces mesmo naturalista, xa que o escritor parte do que quere demostrar, derivado da observación da áspera existencia humana no espazo xeográfico barrosão. Mais, ao contraio do que acontece noutras das súas obras –Contos de Gostofrio serve de exemplo- nas que o autor non emite axuizamentos morais, no romance A loba estes son contundentes. Diría que a novela, na súa globalidade, é un veredicto sen paliativos da condición da vida miserable e das súas causas. Documento, xa que logo, moi verídico e axuizamento da realidade no mesmo reflectida.
No debe da novela cómpre anotar certas pinceladas melodramáticas, sen que sexa precisamente a intención do autor tocar a nosa sensibilidade. Mais non é menos certo que na narración flúen con frecuencia situacións patéticas de grande efectismo, con carácteres quizais pouco matizados (absolutamente bos ou absolutamente malos), con intencións morais e o triunfo da virtude. Por iso mesmo, máis arriba ousei empregar o termo naturalismo para cualificar a literatura que Bento da Cruz artella en A loba.
Bento da Cruz
O romance non incorpora ningunha novidade técnica. A súa arquitectura interior segue unha estrutura tradicional, chamándonos unicamente a atención un desenlace lento, delongado e aberto, xa que, despois da morte da muller encortellada, non temos ningunha pegada sobre o que vai acontecer cos restantes protagonistas. Finalmente, como elemento narrativo a salientar, penso que non se debe esquecer o papel sobranceiro do diálogo, que Bento da Cruz manexa perfectamente, facendo que a narración avance a un ritmo axeitado, sen se extraviar en trivialidades barullentas ou insubstanciais.
Esquecéuselles aos editores deixar constancia, na relación de créditos, que a tradución de A loba é obra de Moncha Fuentes Arias, especializada xa na tradución da obra de Bento da Cruz, pois da súa man tamén podemos ler na literatura de noso O lobo guerrilleiro. É a súa unha fermosa tradución que fai que ante o lector resoe un galego potente, cun léxico moi selectivo e ricaz. O léxico de A loba nútrese de moitos lusismos como debe ser. Non entanto, nas páxinas da novela seguimos atopando a nosa lingua, o galego moderno, unha lingua emancipada que camiñou no seu desenvolvemento polas nosas corredoiras, que son distintas das de alén das raias.
NOVENOITES 